Ձեր վստահելի աղբյուրը

Եթե մենք փորձենք կարճ, մեկ-երկու բնորոշումով նկարագրել, թե որն է այսօր աշփարհում տիրող հիմնական տրամադրությունը, էմոցիոնալ թեզը, ապա, երևի, կհանգենք այն մտքին, որ այդ տրամադրությունը պայմանավորված է անօգնականության զանգվածային զգացումով: Քաղաքակիրթ, բարգավաճ աշխարհում, իհարկե, ամեն ինչ ընդհանուր առմամբ լավ է, բայց ամրանում է այն զգացումըը, որ եղած խնդիրներն, այնուամենայնիվ, ոչ թե լուծվում են, այլ մեխանիկորեն կուտակվում, անցնում սերնդից սերունդ (եթե ընդունենք, որ սերնդափոխության միջին քայլը տասը տարի է), իսկ դրանց լուծումը գտնելու և այն իրականացնելու համար նշանակվածները` պետությունը, վերնախավը, գերպետական ինստիտուտները, վերջապես` գիտությունը, զբաղված են այդ խնդիրները սեղանից սեղան, դարակից դարակ, սերնդից սերունդ նետելով, միայն թե խուսափեն պատասխանատվությունից, արարքից, ռիսկերից: Բոլորը «միջին» (այսինքն` լուծում չտվող) գիծ են բռնում բոլոր այն հարցերում, որոնք որ ըստ էության ընդունված են որպես քաղաքակրթական մարտահրավերներ, ամբողջ հասարակությանը հուզող հարց, կամ էլ որպես բացահայտ անարդարություն, կամ անհեթեթություն:

Օրինակ` Իրաքում օրական կանոնավոր կերպով մոտ հարյուր մարդ է սպանվում, որոնցից երեքը` ամերիկյան զինծառայող, ԱՄՆ իր զորախմբավորումը պահելու համար ծախսում է օրական մոտ երեք հարյուր միլիոն դոլար: Չորս օրում ծախսվում է Հայաստանի տարեկան բյուջեն, և արդյունքում ի՞նչ: Ամերիկայի ներսում քննարկվում է հիմնականում զորքերի դուրս բերելու և դրանով այս ամբողջ պատերազմի անիմաստությունը վավերագրելու վերջնական ժամկետը: Ամերիկացիներից ավելի շվարած են բրիտանացիները, - ահա ավարտվում է Բլերի տասնամյակը, - գրում է գրեթե ամբողջ բրիտանական մամուլը այս օրերին - և ինչո՞վ այն պետք է մնա պատմության մեջ: Հիմնականում Իրաքի անիմաստ, եթե ոչ հանցավոր (գնահատականները տատանվում են այս «միջանցքում») պատերազմով:

Բոլորը` եվրոպացիները, ամերիկացիները, ռուսները, բողոքում են սղաճից, ներգաղթից, սեփական երկրում փոքրամասնություն դառանալու վտանգից: Բայց ո՞վ է մինչ օրս առաջարկել կամ իրականացրել որևէ քաղաքական լուծում` կենցաղա-ոստիկանական բռնությունը չհաշված: Սարկոզի՞ն: Ընտրական հաղթանակի համար նա դեռևս միայն շահագործել է իշխող տրամադրությունը, բայց հենց որ գործնական քայլեր փորցի ձեռնարկել` նրան, կարծում ենք, անմիջապես «կչեզոքացնի» մի կողմից ազդեցության ենթադրվող օբյեկտների (ներգաղթածների) դիմադրությունը, որը կարծես թե արդեն սկսվել է, իսկ մյուս կողմից երկրի լիբերալ ընդդիմադիր քաղաքաքական ուժերի դիմադրությունը, ճիշտ այնպես, ինչպես չեզոքացվեց, լճացավ, իմաստազրկվեց նախագահ Բուշի պոռթկումը` ուժով ու արագ իրաքցիներին բերել ամերիկյան տիպի դեմոկրատիայի: Ի դեպ, Բուշին ոնց որ թե չհաջողվեց կառուցել մեքսիկացիների դեմ նախատեսվող` սահմանամերձ Մեծ պատը…

Չեն կարող որոշել, թե ինչպես դիմադրեն մի կողմից էկոլոգիական խնդիրներին` գլոբալ տաքացմանը, մյուս կողմից էլ շատերի կողմից արդեն գիտակցվող ապաարդյունաբերացման (դեինդուստրիալիզացիայի) վտանգին, արդյունաբերությունը զարգացած երկրներից արագորեն Ասիա է փախչում, «առաջին աշխարհի» մարդկանց ու հասարակությունները թողնելով բավականին անօգնական վիճակում… Ռուսաստանի «լծից» ազատված արևելաեվրոպական պետություններն ու ժողովոըրդներն անում են կարծես ամեն ինչ, որպեսզի զարթնեցնեն ռուսների մոտ մարած իմպերիալիզմի զգացմունքները, «օկուպանտներին» ետ կանչեն, իհարկե, այն ժամանակ նրանք նորից գոնե հստակ կիմանան, թե ինչ անեն, ում դեմ պայքարեն:

Մի կողմից` չեն ուզում Թուրքիային Եվրոմիություն ընդունել, բայց և այդ մարդկանց հստակ չեն ասում, որ հույս չունենան` ստեղծելով տգեղ մի խարնաշփոթ, որը ոչ մի կարգին մարդ իրեն թույլ չէր տա (կամ նրան թույլ չէին տա) անձնական փոխհարաբերություններում: Չուզենալով ընդունել Թուրքիային` արեցին ամեն ինչ, որպեսզի նույն այն Եվրոմիության սահամանների ներքո բռնի կերպով ստեղծեն ևս մի թուրքալեզու պետություն` Կոսովոն, բայց և այստեղ խուսափում են վերջին քայլը անելուց, հարցը «ողողելով» անպտուղ բանակցությունների անվերջ թվացող շարքում: Մերթ` ցնցվում են Ռուսաստանում օր-օրի ամրապնդվող ավտորիտար իշխանակարգից, բայց և խուսափում են «սառը պատերազմի» ուրվականից… Մենք չենք պնդում, որ նշված հիմնահարցերը (կան և ուրիշներ) առանձնապես ճակատագրական բնույթ ունեն, և դրանց շուտափույթ լուծման բացակայության հետևանքով անհապաղ մեծ աղետներ են առաջանալու: Ոչ, մի տասը-տասնհինգ տարի դեռ կարելի է ձգել, գուցե և ավելին: Մտահոգում է մի այլ բան, հարցերը լուծելու ունակության կորուստը, միջազագային, պետական, ազգային, հասարակական բոլոր ինստիտուտների, նաև անհատ մարդկանց աստիճանաբար զարգացող վարկաբեկումը, ունակության, տղամարդկության կորուստը:

Եվ ոչ միայն Եվրոպայում: Ամենուրեք մարդիկ ունեն ինչ-որ ցանկություններ, կուզեին ինչ-որ բանի հասնել, կյանքում փոփոխություն կատարել, առաջընթաց ապրել, բայց չեն կարողանում: Ընդհանուր դրությունը միաժամանակ և շատ հավասարակշռված է, շատ կայուն, ինչպես հասարակությունների ներսում, ներքաղաքական կյանքում, այդպես էլ արտաքին հարաբերությունների ոլորտում, բայց և հոգեբանորեն այդ կայունությունն ամենուրեք ընկալվում է որպես շատ խոցելի, փլուզմանը ենթակա` ցանկացած կտրուկ, որոշակի տրամաբանությանն ենթակա քայլի հետևանքով: Մեր նկարագրածը համընդհանուր պատկերի զուտ հոգեբանական արտացոլումն է, ուշագրավ է այդ կապակցությամբ անգլիական թերթերից մեկի կողմից նկատած, անգլիացիների` վերջին տարիներին աճող առանձնահատկությունը, նրանք, գրեթե բոլորը, ամենուրեք ձգտում են կրել սև ակնոց: Այդ երկրում արևը քիչ է երևում, բայց գրեթե յուրաքանչյուր անգլիացի ունի մի քանի զույգ սև ակնոց, որոնք և կրում է նունիսկ իր տանը, նունիսկ ձմռանը, նունիսկ իր մեքենայի մթագնած ապակիների ետևում: Դա հոգեբանական կեցվածք է, եզրակացնում է Գարդիանը, մարդիկ խուսափում են արտաքին աշխարհից, նրա խնդիրներից, որոնք որ ներկայում ընդունված չէ լուծել` ուրեմն պետք է չտեսնել դրանք, շրջվել, օտարանալ:

Մեր վերջին փառահեղ ընտրությունների արդյուքում մենք հայերս էլ մեր հոգեվիճակով եկանք հավասարվեցինք քաղաքակիրթ աշխարհին: Պատահական չէ, որ այս անգամ վերջապես մեր ընտրությունները հիմնականում գոհացրին դիտորդներին, մեծ աշխարհի այս լիիրավ ներկայացուցիչներին: Իսկ մեզ մոտ արմատացավ, վավերագրվեց այն զգացումը, որ մենք այլև ոչ մի բան չենք կարող: Ոչ մի բանով մենք, հայ ժողովուրդը ու հասարակությունը, չենք կարող ազդել երկրի ներսում կատարվողի վրա , սակայն այս վերջինը պարզ էր դարձել դեռևս ընրություններից առաջ: Բայց հենց այս օրերին մեզ հիշացրին ևս մի անգամ, որ մենք անօգնական ենք նաև Ղարաբարյան կարգավորման հարցում: Ադրբեջանի նախագահից և Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Մեթյու Բրայզայից իմացանք, որ մոտ ենք մի համաձայնության, ըստ որի Ադրբեջանին հանձնում ենք թե 7, թե 5 շրջան, փոխարենը հետագայում Արցախը հույս է ստանուն անցկացնել իր կարգավիճակին վերաբերվող «քվեարկություն» (հանրաքվե տերմինին Ադրբեջանը կտրականորեն դեմ է): Մենք չենք պատրաստվում անմիջապես իրար խառնվել, ահազանգել ու գործողությունների կոչել, առավել ևս ասվեց (Բրայզաի կողմից), որ նմանատիպ պայմանագիր դրված էր դեռևս Քի-Ուեսթի սեղանին: Տա աստված` այս անգամ էլ բան չի լինի: Բայց դա մեր միակ հույսն է: Մեկ էլ այն հանգամանքը, որ ոչ մի հարց ժամանակակից աշխարհում էականում չի լուծվում: Բայց չէ որ մենք պետք է որ ցանկանայինք, որ հարցը լուծվի, մենք հաղթել ենք պատերազմում և այժմ իրավունք ունենք, հաղթանակածի անժխտելի իրավունքը, ստանալ խաղաղ պայմանագիր:

Ինչպե՞ս պետք է որ լուծվեր այդ հարցը` ըստ մեր ցանկության, որը որ տվյալ դեպքում լիարժեքորեն համընկնում է պատերազմ վարելու և խաղաղություն կնքելու իրավունքին ու սովորույթին: Ըստ այդ իրավունքի ու սովորույթի, պատերազմում հաղթանակ տարած կողմը զինադադարի պայմանագիրը ստորագրելիս` իր ձեռքում տարածքային գրավ է պահում, այն օկուպացնում է միանգամայն օրինական ու բացահայտ ձևով, որոնք և վերադարցնում է արդար (պատերազմի արդյունքների տեսակետից) խաղաղության պայմանագրի կնքումից հետո: Հետո, և ոչ թե` առաջ: Այդ տարածքներն ինքնին պայմանագրի առարկա չեն կարող հանդիսանալ: Եթե պարտվածը հրաժարվում է պայմանագիր կնքել, ապա տարածքային գրավը մնում է հաղթողին, դե-ֆակտո, առանց պայմանագրային որևէ վավերացման, նաև` պարտվածի համաձայնության անհրաժեշտության: Ուրեմն, մենք վաղուց պետք է որ, կարող ենք դա անել նաև այսոր, Ադրբեջանին ներկայացնեինք պարզ մի վերջնագիր. ստորագրիր և քո ներքին օրենսդրության համաձայն վավերացրու` այսինչ ժամկետին այս, մեր կողմից թելադրած ու շատ չափավոր` պայմանագիրը, կամ այսինչ թվի ժամը 0.0 -ից գրավված տարածքները դառնում են մեր սեփականուփյունը: Ահա և ամբողջ «բանակցային գործընթաց»: Համաձայն չէ` թող պատերազմի: Հազիվ թե:

Նույն տրամաբանությամբ մենք կցանկանայինք, և մենք ի վիձակի ենք, հստակեցնել մեր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ. պահանջել փոխհատուցում և վստահորեն խոստանալ, որ այն ստանալուց հետո ցեղասպանությունը դառնալու է մեր համար ոչ-քաղաքական, պատմահոգևոր թեմա:

Ինչ՞ու չենք անում այդ ամենը: Որովհետև` անկախությունը հանկարծակի, առանց լուրջ մի պայքարի ստանալով, մենք յուրահատուկ մի «թռիչք» ենք կատարում պետության վրայով: Լինելով միայն հասարակություն` միամգամից ընգրկվում ենք գերպետական միասնությունների մեջ, սկսում ենք մտածել գերպետականտրամաբանույամբ` իբր, դա չի ընդունի Ամերիկան, չի ընդունի Ռուսաստանը, չի ընդունի Եվրոպան, կամ էլ թե մահմեդական աշխարհը: Բայց (մեզ մոտ գրեթե բացակայող) պետությունը հաշվետու է առաջին հերթին իր քաղաքացիների առջև և արտահայտում է նրանց հավաքական ցանկությունը ու կամքը, ինչպես և արդարության համընդհանուր, բնական, օբյեկտիվ օրենքները: Եթե դա չկա, ապա նման պսեվդոպետությունը անգամ իրավունք էլ չունի անդամակցել որևե միջազգային կառույցին, ձևանալ, թե ընդունում է որևե արժեքներ: Այժմ մենք ցանկանում ենք անդամակցել Եվրոպային` ուրեմն պարտավոր ենք ոչ թե արտարուստ, այլ ներքուստ մարմնավորել եվրոպական արժեքները, որոնցից հիմնականն է` խաղաղություն կնքելու ունակությունը: Չզարմանանք` հիշենք, թե ինչպես առաջացավ ժամանակակից Եվրոպան: Ֆրանսիան ու Գերմանիան դարեր ի վեր մրցել են Եվրոպայում` 30-ամյա պատերազմից սկսած, ինչը մի կողմից ուղղորդել է զարգացումը, և մյուս կողմից օտար ուժերի միջամտության լայն հնարավորություններ ստեղծել ու երբեմն բերել սարսափելի աղետների: Եվ ահա վերջին նման աղետից հետո երկու հասուն քաղաքական գործիչ` դե Գոլն ու Ադենաուերը որոշեցին այդ երկու երկրների միջև կնքել համատարած, հավերժ խաղաղության պայմանագիր ու դաշինք: Այդ պահին նրանք ճանաչեցին միմյանց իբրև լիարժեքորեն կայացած պետություններ, որոոնք առավելագույնս գիտակցում ու ներկայացնում են իրենց ժողովուրդների ու քաղաքացիների արժեքները, շահերն ու ցանկությունները, և հենց դրանցից ելնելով, և կնքում են սույն դաշինքը: Այդպես ծնվեց միացյալ Եվրոպան:

Այժմ այդ վձռականության, գործունակության, վստահության, դեպի հեռու նայելու ոգին Եվրոպայում, կարծես, թուլանում է, մարում, մթագնում: Եվրոպային պետք է «թարմ արյուն», հնուց հարազատ, ինքն իրեն որպես եվրոպացի գիտակցող, ու տղամարդկության ու գործունակության օրինակ ծառայել ընդունակ մի ուժ:

Մենք ներքուստ ունենք այդ հատկությունը, կամ այդ ցանկությունը, թեև, ինչպես ասված էր, այժմ մարմնավորում ենք գրեթե ճիշտ հակառակը: Այնուամենայնիվ, ինչպես նշել էր հայ վերլուծաբաններից մեկը մենք միակ ազգն ենք ինչպես ետսոցիալիստական ձամբարում, այնպես էլ Եվրոպայում, որը որ վերջին երկու տասնամյակում հաղթանակ տարավ ազնիվ մի պայքարում, կատարեց կարևոր մի գործ: Մնացած բոլորը կամ ոչինչ չարեցին, կամ` պարտվեցին:

Մենք շատ հակասական ենք, միևնոււյն ժամանակ և բարձր, և ստոր: Բայց մեր ձորտամտությունը, որը պարարտ հող է գտնում, կարծես, աշխարհում վերջերս տարածում ստացած համանման տրամադրության մեջ, սուտ է, ժամանակավոր ու անցողիկ: Ինչպես և աշխարհում նկատվող «պատմության վերջը»: Ինչպես մենք, այնպես էլ աշխարհը զարթոնքի այլընտրանքը չունենք, առանց դրա` կկործանվենք, մենք մի քիչ շուտ, մնացածները` փոքր-ինչ ուշ: Մենք, ստեղծված իրավիճակից ելնելով, դատապարտված ենք աշխարհի հետ մերձենալ ոչ թե ընդհանուր թուլություններ ձեռք բերելով, ինչպես այժմ, այլ` ճիշտ հակառակ որակների շնորհիվ:

Արա Նեդոլյան, փորձագետ