Ձեր վստահելի աղբյուրը

ԱՄՆ պետքարտուղարության Մարդու իրավունքների զեկույցում արդեն տևական ժամանակ «Խոսքի և մամուլի ազատություն» բաժնում առանձին անդրադարձ է կատարվում ինտերնետի ազատության խնդրին: Panorama.am-ը ստորև ընթերցողի ուշադրությանն է ներկայացնում ամերիկյան կառավարության գնահատականները Հայաստանում և հարևան երկրներում տիրող իրավիճակին:

Որպեսզի պատկերն առավել հստակ լինի, առաջարկում ենք Հայաստանի դեպքում ծանոթանալ ոչ միայն այս տարի տրված գնահատականներին, այլև` նախորդ չորս տարիներին ևս: Ինչ վերաբերում է հարևան երկրներին, ապա համեմատություն անցկացնելու համար մեր կողմից ընտրվել են ԵՄ «Արևելյան գործընկերության» ծրագրի մասնակից երկրները` բացառությամբ Ուկրաինայի ու Բելառուսի: Հատկապես վերջինիս դեպքում ամերիկյան կառավարությունն այնքան խնդիրներ է արձանագրել, որ համեմատությունը մնացած երկրների հետ անտեղին կլինի: Ըստ այդմ` առաջարկում ենք ծանոթանալ Մոլդովայի, Վրաստանի ու Ադրբեջանի վիճակին:

Եվ այսպես, Հայաստանի մասին զեկույցների համեմատությունից պարզ է դառնում, որ վերջին հինգ տարիներին երկրում զգալի առաջընթաց է գրանցվել: Այն առանձնացնելու համար առաջարկում ենք ծանոթանալ հետևյալ գրառումներին:
2009-ի զեկույցում, խոսելով 2008 թվականի զարգացումների մասին` պետքարտուղարությունը Հայաստանի մասով գրում է. «Մարտին` արտակարգ դրության մասին հրամանագրից հետո իշխանություններն ընտրովի կերպով խափանել են անկախ ու ընդդիմադիր այն ինտերնետ կայքերի հասանելիությունը, որոնք իշխանություններին քննադատող տեղեկատվություն են տարածել: Առանձին անհատներ և խմբեր տեղեկացրել են էլեկտրոնային փոստերն ու ինտերնետային խոսակցությունները (chat) կառավարության կողմից որսալու կասկածների մասին, սակայն որևէ ապացույց չկա, որ տարվա ընթացքում նման բան է տեղի ունեցել: Քաղաքներում ինտերնետ սրճարանները լայնորեն տարածված են, միաժամանակ տեղական ինտերնետային կապը հաճախ չափազանց դանդաղ է, ինչը սահմանափակում է դրա արդյունավետությունը»:

Մեկ տարի անց` 2009-ի վերաբերյալ նշվում է. «Տարվա ընթացքում որևէ ահազանգ չի եղել այն մասին, որ կառավարությունը դիտավորյալ խափանած լինի որևէ անկախ կամ ընդդիմադիր կայք, ինչպես տեղի էր ունեցել 2008 թվականի մարտին արտակարգ դրության ժամանակ: Որոշ անհատներ ու խմբեր տեղեկացրել են կառավարության կողմից էլեկտրոնային փոստերն ու ինտերնետային խոսակցությունները որսալու կասկածների մասին, սակայն նրանք չեն կարողացել ներկայացնել իրենց կասկածների որևէ ապացույց: Քաղաքներում ինտերնետ սրճարանները լայնորեն տարածված են, միաժամանակ տեղական ինտերնետային կապը հաճախ չափազանց դանդաղ է, ինչը սահմանափակում է դրա արդյունավետությունը: Որոշ ինտերնետ սրճարաններ աշխատում են նաև քաղաքային բնակավայրերից դուրս: Հեռահաղորդակցության միջազգային միության 2008-ի վիճակագրության համաձայն` երկրի բնակչության 6 տոկոսն ինտերնետ է օգտագործել»: Ինչպես երևում է զեկույցից, նախորդ տարվա հետ համեմատած երկրում հրաժարվել են ինտերնետի հասանելիությունը սահմանափակելու պրակտիկայից, սակայն կապի որակն ու օգտագործողների քանակը խնդրահարույց են:

2010-ի վերաբերյալ զեկույցում նախորդ զեկույցի համեմատ գրեթե ոչինչ չի փոխվել: Ըստ էության միակ փոփոխությունն այն է, որ օգտագործողների քանակը 1 տոկոսային կետով աճել է. «Տարվա ընթացքում կառավարության կողմից ինտերնետի հասանելիության որևէ սահմանափակում կամ կառավարության կողմից էլէկտրոնային փոստերն ու ինտերնետային խոսակցությունները որսալու որևէ ահազանգ չի եղել: Տարվա ընթացքում որևէ ահազանգ չի եղել այն մասին, որ կառավարությունը դիտավորյալ խափանած լինի որևէ անկախ կամ ընդդիմադիր կայք, ինչպես տեղի էր ունեցել 2008 թվականի մարտին արտակարգ դրության ժամանակ: Քաղաքներում ինտերնետ սրճարանները լայնորեն տարածված են, միաժամանակ տեղական ինտերնետային կապը հաճախ չափազանց դանդաղ է, ինչը սահմանափակում է դրա արդյունավետությունը: Որոշ ինտերնետ սրճարաններ աշխատում են նաև քաղաքային բնակավայրերից դուրս: Հեռահաղորդակցության միջազգային միության 2009-ի վիճակագրության համաձայն` երկրի բնակչության 6 տոկոսն ինտերնետ է օգտագործել»:

2012-ին հրապարակված զեկույցի այս բաժինը երբրև ամենակարճ գնահատականն է պարունակում. «Կառավարության կողմից ինտերնետի հասանելիությունը խափանելու կամ էլէկտրոնային փոստերն ու ինտերնետային խոսակցությունները որսալու որևէ հիմնավոր ահազանգ չի եղել: Անհատներն ու խմբերը կարող էին արտահայտել իրենց տեսակետները, այդ թվում էլեկտրոնային փոստի միջոցով»: Ինչպես երևում է, անցած տարվա զեկույցում ամերիկյան կառավարությունը հրաժարվել է վիճակագրություն ներկայացնել: Այդ ժամանակ պետքարտուղարությունը հրաժարվել է նաև 2008-ի նախադեպը հիշեցնելու պրակտիկայից:
Իսկ ահա անցած` 2012-ի իրավիճակը նկարագրությունը, որը հրապարակվեց օրեր առաջ, պետքարտուղարությունը ֆիքսել է միանգամայն նոր երևույթ` կիբերհարձակումները: Զեկույցի այս հատվածում նշվում է. «Կառավարության կողմից ինտերնետի հասանելիությունը խափանելու կամ առանց օրինական լիազորությունների էլէկտրոնային փոստերն ու ինտերնետային խոսակցությունները որսալու որևէ հիմնավոր ահազանգ չի եղել: Անհատներն ու խմբերն ընդհանուր առմամբ կարող էին արտահայտել իրենց տեսակետները, այդ թվում էլեկտրոնային փոստի միջոցով: Միաժամանակ ընտրությունների ժամանակ խախտումները գրանցող և մի շարք ՀԿ-ների կողմից կառավարվող iDitord կայքը ենթարկվել է կիբերհարձակման, ինչի հետևանքով մայիսի 6-ին կայացած խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ մի քանի ժամ չի աշխատել: Հեռահաղորդակցության միջազգային միության տվյալներով` երկրի բնակչության 32 տոկոսը 2011-ին ինտերնետ է օգտագործել»:

Մինչ հարևան երկրներին անցնելը, հիշեցնենք, որ Panorama.am-ը 2012-ի մայիսի 6-ին անդրադարձել  էր iDitord-ի վրա կատարված հարձակմանը, որին դիմագրավելուն աջակցել էին Հանրային կապերի և տեղեկատվության կենտրոնի տրամադրած փորձագետները:

Ինչ վերաբերում է հարևան երկրներին, ապա դրանցից ամենակարճը Մոլդովայի զեկույցն է: Այն հնչում է այսպես. «Կառավարության կողմից ինտերնետի հասանելիությունը խափանելու կամ առանց օրինական լիազորությունների էլէկտրոնային փոստերին ու ինտերնետային խոսակցություններին հետևելու որևէ հիմնավոր ահազանգ չի եղել: Հեռահաղորդակցության միջազգային միության հրապարակած վիճակագրական տվյալներով` 2011-ին ինտերնետ օգտագործել է երկրի բնակչության մոտ 38 տոկոսը: Մերձդնեստրի իշխանությունների կողմից էլեկտրոնային փոստի ու չաթերի հասանելիությունը խափանելու մասին ահազանգեր չեն եղել»:

Վրաստանի դեպքում իրավիճակն, ըստ պետքարտուղարության, այսպիսին է. «Աբխազիայից ու Հարավյին Օսիայից բացի, կառավարության կողմից ինտերնետի հասանելիությունը խափանելու կամ կառավարության կողմից էլէկտրոնային փոստերն ու ինտերնետային խոսակցությունները դիտարկելու ահազանգ չի եղել: Freedom House-ը երկրի տարվա ընթացքում ինտերնետի ազատության վարկանիշը 2011-ին «մասնակի ազատից» դարձրել է «ազատ»: Freedom House-ի տվյալներով` բնակչության 37 տոկոսը 2011-ին ինտերնետի հասանելիություն է ունեցել: Ծառայությունների բարձր արժեքն ու անհամապատասխան ենթակառույցները հասանելիության խոչընդոտ են մնացել մասնավորապես գյուղական բնակավայրերի բնակիչների ու ցածր եկամուտներ ունեցողների համար: Գրաքննության կամ իշխանությունների ու ծառայություն մատուցողների կողմից բովանդակությունը խափանելու դեպքեր չեն եղել: Չի եղել որևէ հայտնի դեպք, որ որևէ ակտիվիստի կամ լրագրողի հարցաքննության կանչեն կամ ձերբակալեն ինտերնետում գործունեության համար: Հոկտեմբերի 25-ին Սահմանադրական դատարանը որոշել է, որ ինտերնետային մասնավոր շփումների օպերատիվ քննության համար անհրաժեշտ է դատարանի թույլտվություն: Այդուհանդերձ Ներքին գործերի նախարարությունը, կարծես, շարունակում է ուղիղ հասանելիություն ունենալ հեռահաղորդակցության ոլորտի ընկերությունների ենթակառույցներին, ինչը մտահոգություն է առաջացնում առ այն, որ կառավարությունը շարունակում է ապօրինի հետևել: Աբխազիայում ու Հարավային Օսիայում ինտերնետի ազատության վերաբերյալ տեղեկությունն անբավարար է»:

Նշվածներից միակ երկիրը, որտեղ էական սահմանափակումներ ու խախտումներ են ֆիքսվում, հարևան Ադրբեջանն է: «Կառավարությունը, որպես կանոն, ինտերնետի հասանելիությունը չի սահմանափակում, սակայն այն ինտերնետ կապ մատուցողներից պահանջում է արտոնագիր և ձևական պայմանագիր Կապի ու տեղեկատվական տեխնոլոգիաների նախարարության հետ: Հեռահաղորդակցության միջազգային միության հրապարակած վիճակագրական տվյալներով` տարվա ընթացքում ինտերնետից օգտվել է երկրի բնակչության մոտ 70 տոկոսը: Նախանշաններ կան, որ կառավարությունը հետևում է ժողովրդավարական շարժման ակտիվիստների ինտերնետային կապին: Տեղական ՀԿ-ների «Առցանց արտահայտման նախաձեռնություն» խումբը նոյեմբերին հրապարակեց զեկույց, որտեղ ինտերնետում կարծիք արտահայտելու ազատության լրջագույն սպառնալիք էր նշված իշխանությունների կողմից այն անձանց թիրախավորումը, ովքեր ինտերնետում քննադատական տեսակետներ են ներկայացրել: Նման կարծիքների թվին են դասվում բողոքի ակցիաների կոչերը, պաշտոնատարների կողմից կոռուպցիայի մերկացումները, կամ` նախագահի ու նրա ընտանիքի անդամների հասցեին քննադատությունները: Նման կարգի գործունեություն իրականացնող անձինք վտանգում են իրենց, քանի որ կարող են դրա համար ազատազրկվել կամ վրեժի այլ ձևի օբյեկտ դառնալ: «Ազատության փնտրտուք. Առցանց արտահայտումն Ադրբեջանում» զեկույցի համաձայն` հինգ կիբերակտիվիստներ մնում են կալանավորված կամ ազատազրկված, ևս մեկ քրեական գործ հարոցվել է` կապված ինտերնետում ազատ կարծիք արտահայտելու նրանց ազատության իրացման հետ: Եղել են առանձին ահազանգեր ընդդիմադիր կայքերի դեմ հարձակումների մասին: Օրինակ` «Ազադլիգ» ընդդիմադիր թերթի և «Կոնտակտ» նորությունների պորտալի կայքերը հարձակման արդյունքում դադարել են սպասարկվել: Նախիջևան անկլավում կայքերի անկումը, տեղեկությունների համաձայն, տարածված երևույթ է»:

Նշված գնահատականներն օգտագործելով յուրաքանչյուրը կարող է սեփական հետևություններն անել` երկրներից որտեղ ինտերնետի ազատությունն ու դրա սահմանափակումներն ինչ աստիճանի են: Առաջարկում ենք դրան զուգահեռ ուշադրություն դարձնել մեկ այլ հանգամանքի, որն իր նշանակությամբ առավելապես քաղաքական է, քան` կապված է իրավունքների իրացման հետ:
Խոսքը հետխորհրդային տարածքում առկա հակամարտությունների մասին է: Այսպես, Մոլդովայի պարագայում Մերձդնեստրը, իսկ Վրաստանի պարագայում Աբխազիան ու Հարավային Օսիան ներկայացվում են այդ երկրների զեկույցներում: Իսկ ահա Ադրբեջանի դեպքում Արցախի մասին չի խոսվում, փոխարենը առանձին տողով անդրադարձ է կատարվում «Նախիջևանի անկլավին»:

Արմեն Մինասյան