Ձեր վստահելի աղբյուրը

Օրերս Ստամբուլում տպագրվող հայկական «Ագոս» թերթում տեղեկություն հայտնվեց այն մասին, որ Ստամբուլի ճարտարապետական գլուծգործոցների հեղինակ Կարապետ Պալյանի գերեզմանաքարը հայտնաբերվել է Ստամբուլի թաղամասերից մեկի շինհրապարակում: Այս լուրը բազմաթիվ հարցեր առաջ բերեց. ինչպե՞ս է գերեզմանաքարը հայտնվել այնտեղ, ինչու՞ Ստամբուլի դեմքը կերտող ճարտարապետը գերեզման չունի, ի՞նչ պատճառներով է գերեզմանը պղծվել:

Ուսումնասիրելով պատմության մութ էջերը` փորձեցինք այս և նմանատիպ այլ հարցերի պատասխանները գտնել: Արդյունքում ի հայտ եկան կարևոր տեղեկություններ: Եվ ուրեմն ուղևորվեցինք Ստամբուլի հեռավոր Քարթալ թաղամասի այն վայրը, որտեղ հայտաբերվել էր Պալյանի շիրմաքարը: Վրան հայատառ փորագրություն կար` «Կ. խալֆա (այդ տարիներին այպես էին կոչում ճարտարապետներին-հեղ.) Կարապետ Պալեան 1800-1866 թթ»: Մարմարյա գերեզմանաքարը զգալիորեն վնասված էր: Կողքին կային հայկական գրություններով նաև այլ շիրմաքարերի բեկորներ, ինչպես նաև կոտրված մարմարե սյուներ: Պալյանի շիրմաքարը մոտ 30-40 տարի է, ինչ գտնվում է այդտեղ ու գուցե շարունակեր մնալ ևս տասնյակ տարիներ, եթե շինհրապարակին հարակից տարածքում ապրող ազգությամբ հայ պարոն Գրիգորը մի օր հետաքրքրություն չցուցաբերեր քարերի նկատմամբ ու դրանց վրայի ցեխը լվանալով չկարդար Կարապետ Պալյան գրությունը:

Ինչպե՞ս էր գերեզմանաքարը հայտնվել այնտեղ
Հետազոտող, ճարտարապետ Զաքարյա Միլդանօղլուն պատմում է, որ ժամանակին Կարապետ Պալյանի շիրիմը եղել է Ստամբուլի Բեշիքթաշ թաղամասի հայկական գերեզմանատանը: Նույնիսկ այդ մասին հավաստող լուսանկարներ կան: Սակայն 1950-ականներին գերեզմանոցը ոչնչացվել է:

«Իսկ թե գերեզմանաքարերը ուր էին տարվել, ինչ նպատակներով են օգտագործվել, հայտնի չէր մեզ: Մինչև օրս մեզ համար առեղծված էր մնացել Կարապետ Պալյանի գերեզմանը: Միայն մի քանի հատ լուսանկարներ ունեինք գերեզմանաքարից: Դրանից բացի ոչ մի պաշտոնական տեղեկություն չկար», -պատմում է Միլդանօղլուն:

Իսկ ահա պրն. Գրիգորի հավաստմանբ՝ 1950-ականներին այդ գերեզմանաքարերը Քարթալ են տեղափոխվել հենց այն կազմակերպության կողմից, որը որոշել է Բեշիքթաշի գերեզմանոցի վայրում շինարարություն սկսել, հետևաբար ապամոնտաժել է գերեզմանոցը»:

Դեպքի մեկ այլ ականատես, Բեշիքթաշի հայկական եկեղեցու հիմնադրամի նախագահ Հայազատ Կազարօղլուն, ում մանկությունն անցել է Բեշիքթաշում, իր աչքով է տեսել հայկական գերեզմանոցը: Կազարօղլուի հետ շրջեցինք գերեզմանոցի նախկին տարածքում, որի տեղում ներկայումս ընդարձակ ու բանուկ պողոտա է:

«Հսկայական տարածք էր զբաղեցնում գերեզմանոցը: Մենք այստեղ նույնիսկ խաղում էինք: 1957-ին երբ ես բանակ զորակոչվեցի, գերեզմանոցը դեռ կար, իսկ երբ վերադարձա, դրա տեղում արդեն այս պողոտան էր: Գերեզմանատունն ապամոնտաժվել էր «Բարբարոս» պողոտան կառուցելու համար: Իսկ թե ուր էին տարվել գերեզմանաքարերը, տեղյակ չէինք»,-պատմեց Կազարօղլուն:

Հայկական համայնքի որոշ սրտացավ ներկայացուցիչներ այժմ դիմել են Ստամբուլի քաղաքապետին գերեզմանաքարերը հայկական գերեզմանոց տեղափոխելու թույլտվություն ստանալու համար: Քաղաքապետի կարգադրությամբ՝ շիրմաքարերը պահպանության տակ են առնվել և պարեկային ծառայությունը շինհրապարակում հերթապահություն է իրականացնում մինչև կորոշվի դրանց հետագա ճակատագիրը:

Ստամբուլը Ստամբուլ դարձրած հայ ճարտարապետի գերեզմանաքարը տասնյակ տարիներ շինհրապարակում մնալուց հետո եթե նույնիսկ տեղափոխվի էլ գերեզմանոց, դա չի փոխում ճարտարապետի աճյունի` պղծված լինելու ու գերեզման չունենալու իրականությունը: Պալյանները հայ ճարտարապետների, արվեստագետների, ազգային-հասարակական գործիչների մեծ գերդաստան էին, ապրել և ստեղծագործել են 18-19-րդ դարերում Կ.Պոլսում։ Գերդաստանի ամենաականավոր ներկայացուցիչ Կարապետ Պալյանն ակտիվորեն մասնակցել է Կ.Պոլսի հայ համայնքի կյանքին, զբաղվել նրա մշակութային, կրթական գործերով։ Պալյանները հսկայական հետք են թողել Թուրքիայի գեղարվեստի ոլորտում, եվրոպական զարգացման ուղի հարթել ճարտարապետության համար, արևելյան (այդ թվում՝ հայկական) և արևմտյան նոր ու դասական ոճերի համադրմամբ ստեղծել արժեքներ, որոնց գնահատականը տվել է ժամանակը։

Կարապետ Պալյանի ամենանշանավոր գործը Դոլմաբահչեի պալատն է (կառուցումն ավարտել է 1856-ին), Ստամբուլի ամենագեղեցիկ կառույցներից մեկը: Նրա հանճարեղ կոթողներից են նաև Չիֆթե սարայլարը (Զույգ պալատ), Չրաղանի հին պալատը (1836, 1839, 1843 թթ.), Իզմիթի իշխանական դղյակը, Ելդըզի հին ապարանքը, Եդիքուլեի (թաղամաս` Ստամբուլում), «Սուրբ Փրկիչ» հայկական հիվանդանոցի շենքը (1834 թ., Հովհաննես Սերվերյանի հետ), կից՝ Սուրբ Հակոբ (1853 թ.), Բեշիքթաշի Սուրբ Աստվածածին (1838 թ.), Քուրուչեշմեի Երևման Սբ Խաչ (1834 թ.), Գալաթասարայի Սուրբ Երրորդություն (1836–38 թթ., Հ. Սերվերյանի հետ) եկեղեցիները, Դոլմաբահչեի մզկիթը, նաև ամբարտակներ, գործարաններ և այլն: Կարապետ Պալյանը ժամանակին պարգևատրվել է թուրքական կառավարության «Պատվո նշան» շքանշանով:

Աստղիկ Իգիթյան / Ստամբուլ