Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ուղիղ 50 տարի առաջ Խորհրդային Հայաստանում, երբ հասարակության գերակշիռ մասը տեղյակ չէր, իսկ իմացողներն էլ չէին համարձակվում խոսել Հայոց ցեղասպանության մասին, հայաստանյան խորհրդային ղեկավարությունը ծրագրում է միջոցառումների շարք Եղեռնի 50-րդ տարելիցի կապակցությամբ: Այդ ծրագիրը անցնում է ԽՍՀՄ կենտրոնական ապարատի գլավլիտի սրի տակով ու, կոմունիստական կուսակցության գաղափարներով համեմված, սկսում աստիճանաբար կյանքի կոչվել: 1965 թվականին Հայաստանի համար կարևոր ու ինչ-որ տեղ նաև շրջադարձային այդ իրադարձություններին անդրադարձել է պատմական գիտությունների թեկնածու, ՊՆ «Մայր Հայաստան» զինվորական թանգարանի տնօրեն Ավագ Հարությունյանը:

Panorama.am-ի թղթակցի հետ զրույցում ժամանակաշրջանի վավերագիրն ասում է, որ 50-րդ տարելիցի միջոցառումները և, ընդհանրապես, Հայոց ցեղասպանության փաստին այդ տարիներին կատարվող անդրադարձը Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղարն էր Յակոբ Զարոբյանի շնորհիվ էր: Նա եղեռնից փրկված հայ ընտանիքից էր, ծնվել էր 1908-ին, Արևմտյան Հայաստանի Արդվին քաղաքում: 1914-ին ընտանիքով ոտքով հասել են Ռոստով: Շատ չանցած մահացել են հայրը և երկու եղբայրները: 1925-ին տեղափոխվել է Խարկով, ստացել բարձրագույն կրթություն, 1949-ին գործուղվել Հայաստան: Իսկ 1960-ի դեկտեմբերի 28-ից մինչև 1966-ի փետրվարի 5-ը ՀԿԿ ԿԿ առաջին քարտուղարն էր:

«Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի միջոցառումների շրջանակը Զարոբյանը պատկերացնում էր ավելի ընդգրկուն՝ Հայրենիք-Սփյուռք կապերի ամրապնդմամբ: Զարոբյանը Հայաստանի ղեկավար դարձավ այդ ծրագիրը մտքում: Խորհրդային Հայաստանում բոլոր զանգվածային միջոցառումները՝ մայիսի 1, հոկտեմբերի 7 և այլն կրում էին կոմունիստական, խորհրդային գաղափարախոսություն, իսկ 65-ին պետք էր այնպիսի միջոցառում կազմակերպել, որ այդպիսին չլիներ», -ասում է Հարությունյանը:

65-ին ընդառաջ երևանյան բուհերում սկսեցին սովորել սփյուռքահայ ուսանողներ, իրականացվեց սփյուռքահայ ուսուցիչների վերապատրաստում, սփյուռքահայ երեխաները հանգստանում էին հայաստանյան ճամբարներում, գրողների հուշ-երեկոներ էին կազմակերպվում, իսկ այդ ժամանակաշրջանի ամենաարտառոց երևույթը երևանյան դպրոցներից մեկը արևմտահայ գրող, ցեղասպանության զոհ դարձած Դանիել Վարուժանի անունով անվանակոչելն էր:

Բացի այդ, Հարությունյանի ներկայացմամբ, ստեղծվեց Սփյուռքի կոմիտեն, հիմնադրվեց «Հայրենիքի ձայն» թերթը ու հայտարարվեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձանի նախագծի մրցույթ: Ինչպես հայտնի է, մրցույթում հաղթող ճանաչվեց Արթուր Թարխանյանի և Սաշուր Քալաշյանի նախագիծը և 65-ի սեպտեմբերից սկսված հուշարձանի շինարարությունն ավարտվեց 67-ին ու կոթողի բացումը տեղի ունեցավ 67-ի նոյեմբերի 29-ին՝Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելու տարեդարձի օրը:

Ավագ Հարությունյանն ընդգծում է, որ Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի բուն միջոցառումների ծրագիրը բավական ընդգրկուն էր և բնորոշ էր խորհրդային հասարակարգին՝ բուհերում հանդիպումներ էին նախատեսված ուսանողության հետ, որի ժամանակ պետք էր ներկայացնել 1915-ի դեպքերը ու այլ բնույթի միջոցառումները ավարտվելու էին ներկայիս Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի թատրոնում կայանալիք պաշտոնական հանդիսավոր նիստով: Այստեղ հիմնական ելույթ ունեցածները երկուսն էին՝ ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ, ակադեմիկոս Նագուշ Հարությունյանը և Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Վիկտոր Համբարձումյանը:

Միակ բանը, որ միջոցառումների ծրագրում չկար, և բնականաբար, նաև Մոսկվայի կենտրոնական կոմիտեի կողմից հաստատված չէր, զանգվածային ցույցերն էին, որոնք սկսվեցին 1965-ի ապրիլի 24-ին առավոտյան:

«Գուցե այդ ցույցերի ինչ-որ կազմակերպիչներ եղել են, բայց պետական կամ կուսակցական մարմինները նման միջոցառում չէին նախատեսել: Այդ ցույցերը պոռթկում էին, որն արեցին ժամանակի երիտասարնդերը», -ասում է պատմաբանը:

Առավոտյան այն ժամանակ Լենինի, այժմ՝ Հանրապետության հրապարակում տասնյակ հազարավոր երիտասարդներ են հավաքվում՝ սև հագած, իսկ ձեռքներին պաստառներ՝ «2 միլիոն» (Եղեռնի զոհերի թիվը), «Արդարացի լուծեք հայկական հարցը», «Պապենական հողերի վերադարձ», «Ազատե՛ք 7 հայրենասերներին» և այլ գրություններով:





Նրանցից ոմանք պահել են նաև Դանիել Վարուժանի ու Կոմիտասի դիմանկարները: Ցույցը, ըստ վավերագրի, եղել է խաղաղ, ելույթ են ունեցել երիտասարդները, ժամանակի գրողներից՝ Սերո Խանզադյանը, պետական-կուսակցական գործիչներ: Հանրահավաքը պետական կառավարման մարմինները չեն սահմանափակել, ինչը Կենտրոնում հետագայում դժգոհություն է առաջացրել: Ինչևէ, ցուցարարաները Լենինի հրապարակից շարժվել են Մաշտոցի պողոտայով դեպի ուսումնական հաստատություններ՝ պոլիտեխնիկ, ԵՊՀ:



«Ըստ ականտեսների, ցուցարարների շարքերում տիրել է խիստ կարգապահություն և ապօրինի գործողություն նրանց կողմից թույլ չի տրվել, խոտի սիզամարգ կամ ծաղիկ անգամ չի տրորովել, վնաս չի հասցվել պետական որևէ կառույցի, շինության»,-պատմում է Ավագ Հարությունյանը:

Սակայն երեկոյան, երբ ցուցարարների խումբը մոտեցել է օպերայի շենքին, որտեղ տեղի էր ունենում պաշտոնական հանդիսավոր նիստը, ըստ տարբեր տեսակետների, ցուցարարները անկարգություն են թույլ տվել՝ ապակիներ են կոտրվել, բռնի կերպով ներխուժել են շենք, բայց ըստ մասնակից ականատեսների, ցուցարարները իրենց շատ նորմալ են պահել և պարզապես ցանկացել են շենք մտնել ու հանդիպել բարձրագույն ղեկավարության հետ:



Ավագ Հարությունյանի պատմելով, պատկան մարմինները ջրցան մեքենաներով ջուր են ցանել ցուցարարների վրա, բռնության ենթարկել, բայց երիտասարդների մի խումբ կարողացել է մտնել դահլիճ, որտեղ նիստը գրեթե ավարտված է եղել, իսկ կուսակցական պետական ղեկավարության հետ շփում անմիջական տեղի չի ունեցել:

«Պահանջներ ներկայացրած երիտասարդների հետ շուջ մեկ ժամ զրուցել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինը՝ հանգստացնելու, հորդոր կարդալու նպատակով»,-նշում է պատմաբանը՝ կարևորելով այդ տարիներին Վազգեն Առաջինի ու Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ակտիվ դերը Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի միջոցառումները կազմակերպելու հարցում:

Վավերագիրը այս ժամանակաշրջանի իրադարձությունների կարևոր արդյունք է համարում այն, որ հասարակությունը սկսեց տեղեկանալ՝ ինչ է կատարվել 1915-ին իր նախնիների հետ. Օսմանյան Թուրքիայի կողմից միլիոնավոր հայեր բռնության են ենթարկվել ու բռնի կերպով տեղահանվել իրենց տներից, բնակավայրերից ու հայրենիքից:

«Մարդիկ հասկացան՝ ինչ է կատարվել, ինչը հետագայում հիմք եղավ, որ պահանջատեր լինեն: Բացի այդ հենց այդ ժամանակներից սկիզբ առավ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման պահանջը», -հավելում է Ավագ Հարությունյանը:

Պատրաստեց Հասմիկ Համբարձումյանը
Լուսանկարները Panorama.am-ին է տրամադրել Ավագ Հարությունյանը:

Այս շարքից՝
1965 թվական. «Եթե սահմաններից դուրս գաք, զորքը կմտնի, կկոտորի, բանտերը կգցի...»
1965 թվական. Պարույր Սևակին իջեցրին ամբիոնից, Հովհաննես Շիրազն էլ փակվել էր տանը
«Կյանքը ցույց է տվել՝ հենց պետությունն իր ձեռքը դնում է ինչ-որ բանի վրա, շատ բան՝ բնական, կորում է». Ռուբեն Բաբայան