Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Մեր Հանրապետության 16-րդ տարեդարձը դիմավորում ենք հակասական տրամադրություններով: Եթե դիտարկենք հասարակական տրամադրությունները, ապա դժվար չէ նկատել, որ դրանք տրամագծորեն տարբերվում են. ժողովրդի մի մասն ակնածանքով է վերաբերվում համազգային շարժման արժեքներին և դրանց հիմքով ձևավորված պետությանը: Իհարկե, այստեղ կան վերապահումներ, որովհետև պետության զարգացման վերաբերյալ միանգամյան տարբեր էին ընդհանուրիս պատկերացումները 1991թ-ին: Գուցե հենց սա է պատճառը, որ հասարակության մի ստվար զանգված երանությամբ է հիշում խորհրդային տարիները` խիստ բացասական, մերժողական կարծիք ձևավորելով այն ամենի վերաբերյալ, ինչ տեղի է ունեցել 1988-ից հետո: Այնուամենայնիվ, 16 տարիները բավարար են, որպեսզի մենք որոշակի ձևով ամփոփումներ կատարենք, փորձենք բացահայտել մեր նվաճումներն ու թերությունները, հասկանանք, թե ինչ չափով իրականություն դարձան մեր ակնկալիքները, որտեղ են թաքնված մեր անհաջողությունների արմատները: Անկախություն. նվաճու՞մ, թե՞... Կա տեսակետ, համաձայն որի` մենք անկախությունը ոչ թե նվաճել ենք, այլ` այդ կարգավիճակը մեզ «նվիրվել» է ինչ-ինչ հանգամանքների բերումով. ասել է թե` փլուզվեց խորհրդային կայսրությունը, և Հայաստանը, կամա թե ակամա, պիտի հռչակեր իր անկախությունը: Այս տեսակետը գուցե ճիշտ է Կենտրոնական Ասիայի երկրների, Բելառուսի պարագայում, սակայն` ոչ համարժեք է Հայաստանի դեպքում: Այս թեզի ջատագովները ուրույն պատկերացումներ ունեն նաև պետության բովանդակության մասին: Ըստ այդմ` գործընթացներն ունեն միայն մեխանիկական, կամ` միստիկ բաղկացուցիչ, դրանցում բացակայում է քաղաքացին` իր ձգտումներով, նպատակներով: Այս տեսակետը որևէ կապ չունի այն գործընթացի հետ, որն, ի վերջո, հանգեցրեց Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության ստեղծմանը: Այն ծնունդ է հզոր համազգային շարժման, դրա ընթացքում ձևավորված քաղաքացիական դիրքորոշումների, պատկերացումների, կամքի: Ավելին, Ղարաբաղի խնդրով սկիզբ առած ազգային շարժումը արդեն 1989թ.-ի կեսերից ունեցավ վառ ընդգծված դեմոկրատական բաղկացուցիչ. հանրահավաքներում, ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդում ընդդիմության փոքրաթիվ ներկայացուցիչների կողմից առաջ քաշված քաղաքական պահանջները հանգեցնելու էին հասարակության իրավունքների հաստատմանը, բարեփոխումների իրականացմանը, Հայաստանի անկախության անխուսափելի հեռանկարին: Ամփոփենք` նոր հանրապետության ծնունդն արդյունք է ազգային-ժողովրդավարական հզոր շարժման, որի գլխավոր սուբյեկտը, արարիչը քաղաքացին էր: Հետևաբար` պետության 16-ամյա ընթացքն արժևորելու համար, շատ կարևոր է գնահատել, թե այսօրվա Հայաստանում որքանո՞վ են արժևորված քաղաքացիները, քաղացիական ինստիտուտները: Սակայն այս մասին` մի փոքր ուշ: Պետությունը և ԼՂ խնդիրը Պետության կայացման գործընթացը զուգակցվեց ԼՂ-ի խնդրի գործընթացի տարբեր հանգրվանների հետ: Ղարաբաղյան պատերազմը, նրանում արձանագրված հաջողությունները երկակի նշանակություն ունեցան Հայաստանի համար: Մի կողմից` պարտադրված պատերազմը, արդյունքում կնքված արժանապատիվ զինադադարը կարևոր դերակատարություն ունեցան մեր երկրի ինքնահաստատման համար, մյուս կողմից` զինադադարից հետո «ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն» վիճակն էապես դանդաղեցրեց բարեփոխումների ընթացքը: Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ ոչ համարժեք քաղաքականություն իրականացվեց այն մարդկանց հանդեպ, ովքեր հաղթողի կարգավիճակով վերադարձել էին կռվի դաշտից: Վեջիններս հասարակությանն ինտեգրվելու, նոր իրականությանն ու իրողություններին համակերպվելու խնդիր ունեին: Պետությունն այս խնդիրը լուծեց շատ պարզունակ ձևով. երկրապահի էլիտան այդպես էլ չդարձավ հասարակական հարաբերությունների լիարժեք սուբյեկտ, փոխարենը ձևավորված համակարգում ստացավ իր մասնաբաժինը` տարբեր տրամաչափի պաշտոնների ու բիզնեսի տարբեր ճյուղերի նկատմամբ վերահսկողության ձևով: Ինչ վերաբերում է ԼՂ-ի խնդրի բուն կարգավորման գործընթացին` այստեղ ակնհայտ են Հայաստանի նախկին և ներկա իշխանությունների թերությունները, որոնք հանգեցրին կոնֆլիկտի բովանդակության տրանսֆորմացիային. Հայաստանը` ինքնորոշման, մարդու իրավունքների պաշտպանի իր ընկալումը փոխակերպեց հարևան երկրի 20% -ը օկուպացրած երկրի կարգավիճակի հետ: Այս համատեքստում ակնհայտ է, որ կարգավորման սառեցումը մեր երկրի համար պրոբլեմներ է հարուցում թե միջազգային, և թե ներքին հարաբերություններում. մի կողմից Հայաստանը դուրս է մնում գրեթե բոլոր տարածաշրջանային նախագծերից` սահմանափակելով իր ինքնիշխանությունը, մյուս կողմից` «հակամարտություն-շրջափակված Հայաստան» բանաձևը մոնոպոլ կարգավիճակ է ստեղծում քաղաքական, տնտեսական հարաբերություններում, ինչը լրջորեն կասկածի տակ է դնում երկրի զարգացման հեռանկարը: Այսօր ակնհայտ է, որ միայն ԼՂ-ի խնդրի արագ և խաղաղ կարգավորումը կարող է լիարժեքորեն նպաստել ՀՀ-ի ինտեգրմանը համաշխարհային և տարածաշրջանային գործընթացներին և ներքին համակարգային բարեփոխումների իրականացմանը, ինչը մրցակցային քաղաքական, տնտեսական հարաբերությունների միջավայր կձևավորի: Պետությունը և համակարգը Հանրապետության կարևոր խնդիրներից մեկը նաև համակարգային բարեփոխումների իրականացումն է: Չի կարելի ասել, թե 1991-ից հետո Հայաստանում դրական փոփոխություններ չեն եղել. ունենք բազմակուսակցական համակարգ, որոշակի բարեփոխումներ տնտեսական ոլորտում, ի վերջո` միջավայր, որում քաղաքացին, քիչ թե շատ, դրսևորվելու հնարավորություն ունի: Սակայն բարեփոխումները համակարգային բնույթ չեն կրել, ինչի հետևանքով գրեթե պահպանվել են խորհրդային կառավարման մշակույթն ու մեխանիզմները, մարդկանց տնտեսական և այլ կարգի հաջողությունները պայմանավորված են ոչ թե մրցակցային էլեմենտով, այլ` ստվերային կապերով, հովանավորչությամբ և այլն: Բարեփոխումների ուղուց շեղումը սկսվեց 1995թ.-ին, երբ իշխանությունը նոր համակարգը ֆորմալիզացնելու ճանապարհին որոշեց կիրառել ոչ քաղաքական գործիքներ: Աստիճանաբար իշխանությունը կորցրեց իր քաղաքական բովանդակությունը, քաղաքական համակարգում առաջացան անտագոնիզմի էլեմենտներ, փոխակերպվեցին ուժային կառույցների, տնտեսվարող սուբյեկտների սոցիալական կարգավիճակն ու ֆունկցիաները: Այս ամենը հանգեցնելու էր իշխանության ճգնաժամի, որն, իր հերթին, հաղթահարվելու էր կամ ընտրական ինստիտուտների միջոցով, կամ «ուրույն մենթալիտետի» ուժով: 1998-ին ընտրվեց զարգացման երկրորդ սցենարը, որը ոչ թե նոր համակարգի ձևավորման սկիզբ էր, այլ` քաղաքական ու տնտեսական հարաբերություններում տեսանելի մոնոպոլիզացման միտումների ֆորմալիզացում: Ժողովրդավարության հետընթացը, քաղաքացիական ինստիտուտների ճգնաժամը, ի վերջո, հանգեցրին «վերահսկելի ժողովրդավարության» մոդելի արմատավորմանը: Խոսելով ռուսական համանման մոդելի մասին` «Յաբլոկո» կուսակցության առաջնորդ Գրիգորի Յավլինսկին վերջերս ասել էր, թե այն ծառայեցնում է քաղաքացուն` վերջինիս ազատությունները, անվտանգությունը, բարեկեցությունն ապահովելու փոխարեն: Ասել է թե` մենք ունենք համակարգ, որի գոյությունը պետության հիմնադրման շրջանում չենք նախատեսել: Եւս մեկ կարևոր խնդրի մասին. անցած 16 տարիների ընթացքում պետությունը չգտավ, չհայտնաբերեց իր գլխավոր հասցեատիրոջը, նպատակը` միջին դասին, որը երկրի կայուն զարգացման, ժողովրդավարական և քաղաքացիական ինստիտուտների բնականոն գործունեության երաշխիքն է: Մեզանում այս դասի ինքնաարտահայտման ինստիտուտներ չկան, փոխարենը` գործ ունենք սեփական շահերը սպասարկող քաղաքական համակարգի, իր սոցիալական կարգավիճակն ու պատասխանատվությունը չգիտակցող օլիգարխիայի և պետությունից օտարված քաղաքացու հետ: Նոր ընտրություններ, նոր հույսեր Ընտրություններ հասկացությունը Հայաստանում ամենաարժեզրկված քաղաքական ինստիտուտն է: Իշխանությունների համար դա վերարտադրության պարտադիր միջոց է, ընդդիմության համար` հերթական հույս` հակառակորդին ոչնչացնելու համար, առաջին երկուսի համար` հարաբերությունների նոր կանոններ ամրագրելու առիթ: Նկատեցիք, ընտրական գործընթացի գլխավոր սուբյեկտը` քաղաքացին, բացակայում է: Եվ սա տխուր օրինաչափություն է 1995-ից սկսած, երբ ընտրությունից ընտրություն քաղաքացին օտարվում է պետությունից` մեկի համար դառնալով գործիք, մյուսի համար` կրիտիկական զանգված: Այս ամենով հանդերձ` ցանկացած ընտրություն, այդ թվում` առաջիկա նախագահական ընտրությունները, նոր սպասումների պատուհան են բացում: 2008թ.-ին Հայաստանում ստեղծվելու է նոր համակարգ` իշխանության վերարտադրության, կամ` իշխանափոխության հետևանքով: Ընդ որում` թե առաջին, և թե երկրորդ պարագայում նոր համակարգի լավ կամ վատ լինելը երաշխավորված չէ: Նոր համակարգի որակը պայմանավորված է ընտրական գործընթացով, ավելի ստույգ` մրցակցության բաղադրիչի առկայությամբ կամ բացակայությամբ: Առաջինի դեպքում` անկախ նոր նախագահի անձից, մենք կմոտենանք այն նպատակին, որ մեր առջև դրել ենք 1991թ.-ի սեպտեմբերի 21-ին: Երկրորդ դեպքում` դարձյալ անկախ նախագահի անձից, հինգ տարի շարունակ դարձյալ կխոսենք մեր պատկերացրած և իրական Հայաստանների հակադրության, բովանդակությունից զրկված հանրապետության, հպատակի վերածվող քաղաքացու մասին»:

Սուրեն Սուրենյանց, Քաղաքական տեխնոլոգիաների կենտրոն