Ձեր վստահելի աղբյուրը

-Պրն. Մանասերյան, վստահաբար հետևում եք գործընթացներին, մի քանի հիմնական գծերով ներկայացրեք խնդրեմ Ձեր ախտորոշումը` կապված համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի հետ:

- Այս ճգնաժամը շատ ավելի վաղուց պետք է լիներ: Այն ձգձգվեց: Դեռ 2 տարի առաջ ամերիկյան տնտեսությունը ճգնաժամի նշաններ ցույց տվեց, բայց պետական միջամտությունը, որի համար, ի դեպ, անցումային փուլում գտվող երկրները շատ են քննադատվում, ակտիվորեն կիրառվեց հենց զարգացած երկրների կառավարությունների կողմից, այդ թվում` նաև ԱՄՆ-ի, ինչը բացասական հետևանքների բերեց:

Եթե բնականոն ճգնաժամը վրա հասներ այն ժամանակ, երբ պետք էր, հավանաբար այդքան ուժգին չէր հարվածի ոչ ԱՄՆ-ին, ոչ ամբողջ աշխարհին: Միշտ ասել եմ` արհեստական միջոցներով չի կարելի հեռահար նպատակների հասնել: Նույնը կարող եմ կրկնել հիմա` 700-800 մլրդ դոլարի ծրագրեր են իրականցվում, դրանք օգուտ չեն տալու: Միգուցե կտրուկ եմ հարցը դնում, բայց պետք է թողնել, որ հիվանդն ինքն ապաքինվի: Կան հիվանդության բնական փուլեր, որ պետք է անցնել: Չկան հրաշք դեղամիջոցներ: Եթե այդ միջամտությունները արվում են անընդհատ, դրանք կարող են հիվանդին վնասել:

Առանցքային դեր խաղաց ամերիկյան ազգային արժույթը: Ըստ էության` ԱՄՆ-ը միակ երկիրն է, որ կարող է առանց որևէ լիմիտի ազգային արժույթ թողարկել, եթե դա նպատակահարմար է ներքին շրջանառության կամ սեփական տնտեսության համար:

-Իսկ այդ թողարկված արժույթի սպասարկումը՞:

-Այս ճգնաժամն սկսվեց այն բանից, որ այդ վիրտուալ տնտեսությունը` ֆինանսական գործիքներն ու շուկաները, բանկերը, ընկերություններն` իրենց արժեթղթերով ու պարտատոմսերով, չափից շատ կտրվեցին իրականությունից: Երբ ասում են փուչիկը պայթեց, հենց դա նկատի ունեն:

Ճգնաժամն արհեստականորեն սառեցվեց և այժմ այն պարտադրվեց համաշխարհային տնտեսությանը: Այն ժամանակ կային երկրներ, որոնք բավական հաջող զարգացում ունեին, և դա կարող էր բուֆերի դեր խաղալ, բայց ամերիկյան տնտեսությունը, հարվածելով ֆինանսական շուկաներին, ճգնաժամի մեջ ներքաշեց բոլոր երկրներին, որոնք ինտեգրված են այդ շուկաներին: Այս դեպքում Հայաստանը նույնպես չէր կարող անմասն մնալ:

-Փորձենք կանխատեսել: «Հիվանդը» կապաքինվի՞:

-«Հիվանդը» կապաքինվի փուլեր անցնելուց հետո: Նախ պետք է ախտորոշումը տալ: Պետք է ճանաչել այդ հիվանդությունը: Մի քիչ թերահավատ եմ, որ Ամերիկայում դա գիտեն: Տպավորությունս այնպիսին է, որ այնտեղ չեն էլ ուզում խորանալ իրական պատճառների մեջ: Պարտքով ապրող հասարակությունը գալիս է մի վիճակի, երբ պարտքով ապրելն արդեն անհնար է դառնում: Իսկ պարտքով ապրում են ուրիշների հաշվին:

Աշխուժացումը կգա այն ժամանակ, երբ ճգնաժամն այլևս հարվածելու տեղ չի ունենա: Պետք է նպատակային ծրագրեր մշակվեն, միգուցե նոր, միգուցե` հիմնված անցյալի առավելությունների վրա:

- Ճգնաժամը որքա՞ն կտևի, ո՞ր փուլում ենք հիմա:

-Ես կդժվարանամ ասել, որովհետև այդ 700-800 մլրդը ավելի շատ կարող են վնասել, քան օգնել: Պետական գանձարանը ճգնաժամի փուլում ոչնչով չապահովված փող է տպում: Մենք դա չենք կարող անել: Մեզ ասում են, որ դրամական մասսան պետք է համապատասխանի ապրանքային մասսային: Իսկ Ամերիկան դա հաշվի չի առնում: Ինչի՞ հաշվին է այդ 700-800 մլրդը, որտեղի՞ց է ստացվում: Արժույթի միջազագային հիմնադրամը չի տալիս, Համաշխարհային բանկը չի տալիս, այլ երկիր չի տալիս, դրա ծագումը որտեղի՞ց է: Փողի սարքն է:

-Այդ ամենն ինչպե՞ս կազդի Հայաստանի վրա: Մենք անմասն չենք մնալու, չէ՞:

-Հայաստանի վրա արդեն ազդում է, որովհետև Հայաստանը 4 անգամ ավելի շատ ներմուծում է, քան արտահանում: Ներմուծում է համաշխարհային շուկայից` այդ շուկայում եղած գներով: Այդ շուկան այսօր ճգնաժամի մեջ է, և ազդեցությունն արդեն կա: Գնանկման մասով պարադոքսալ վիճակ է` մենաշնորհները թույլ չեն տալիս, որ գնանկումը համարժեք արտացոլվի մեր երկիր ներկրվող ապրանքների գների վրա: Սրա մասին այսօր արդեն խոսում է ոչ թե ընդիմադիր տնտեսագետը, այլ իշխանամետ գործարարը, ով մի քանի որ առաջ կրկնեց ճիշտ այն խոսքերը, որ տարիներ առաջ ասել եմ: Ես անգամ ավիացիայի ոլորտի մասին եմ խոսել ու ասել, որ ավիացիայի մենաշնորհը չարիք է դառնալու երկրի գլխին, և այսօր հենց իշխանության մարդն է դժգոհում: Չեմ հասկանում, պետք է ճգնաժա՞մ լիներ, որ առարկաներն իրենց անուններով կոչեին:

-Փորձենք լուծումների մասին խոսել:

-Հայաստանն, իհարկե, մեկուսի չի կարող լուծումներ գտնել: Ծիծաղելի է ասել, որ մենք պաշտպանված ենք, և ունենք լուծումներ, երբ ոչ ոք չունի: Մենք պետք է մի քիչ իրատես լինենք և կարողանանք օգտվել ճգնաժամից: Միգուցե` կարող ենք պաշտպանվել, բայց եթե պրոակտիվ քաղաքականություն վարենք:

Փորձենք տեսնել` Հայաստանը ի՞նչ օգուտ ու վնաս կունենա, ապա` նպատակադրված քաղաքականությամբ կարելի է օգուտներ քաղել:

Առաջինը` կարելի է օգտվել գնանկումից, և պետական ռեզերվները էժան գնով համալրել սպառողական ապրանքներով: Այլապես մենք 2-3 անգամ թանկ պետք է վճարենք:

Երկրորդը` պետք է գնել սարքավորումներ, տեխոնլոգիաներ, ինչն ամեն պարագայում օդի, ջրի պես պետք է տնտեսությանը: Ճգնաժամից երկրները դուրս են գալիս իրենց նորացրած արտադրական տեխնոլոգիաներով: Սա տնտեսագիտական օրենք է, և Հայաստանը կարող է այս փուլում իր մրցակիցների թուլացման հաշվին հզորացնել սեփական արտադրական կարողությունները:

Երրորդ` Հայաստանն այսօր կարող է աշխարհում արդեն շատացած վարկային միջոցներ բերել մեր երկիր, եթե գրավիչ պայմաններ ստեղծվեն: Օրինակ` վաղուց ժամանակն է, որ էժան դրամի քաղաքականություն վարեն, ինչը կխթանի թեթև արտադրությունը, արտահանումը և դրսի ներդրողի համար ձեռնտու կլինի այստեղ գումար ներդնելը:

Չորրորդ` Հայաստանը պետք է վարկային արտոնյալ միջոցներ տրամդրի գործարարներին, նվազագույնի հասցնի ռեպո ֆինանսավորման, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը: Իմ գնահատմամբ` այս փուլում 2-3%-ով պետք է իջեցնել տոկոսադրույքը, որպեսզի տնտեսությունը կարողանա շնչել:

Վնասներն արդեն տեսնում ենք, «Լայքս» ընկերությունը արդեն փակվեց: Այսինքն` տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը, որը մեզ մոտ գերակա է, այսօր արդեն շնչահեղձ է լինում: Մրցակցություն չեն կարող ապահովել, որովհետև արհեստականորեն արժեվորված դրամը վնաս է թե՛ ներքին և թե՛ արտաքին տնտեսական կապերին: Կառավարությունը պետք է հաշվի առնի, որ ճգնաժամի փուլում պետք է վերանայվի տնտեսական քաղաքականությունը: Մեզ մոտ անում են այն, ինչ սովորաբար զարգացած երկրներն անում են վերելքի փուլում:

-Ձեր դիտարկմամբ` կառավարությունը հիմա ի՞նչ է անում: 2009թ. բյուջեն ընդունվեց, կա՞ն այնտեղ «հակաճգնաժամային» գործիքներ:

-Չկան: Մի կարևոր հանգամանք ասեմ. բյուջեն ընդունվեց այն տեսքով, որ մշակվել էր ամռան ամիսներին: Նույնիսկ ծիծաղելի է: Սա շատ կարևոր փաստ է: Հունիս, հուլիս, օգոստոս ամիսներին բյուջե են մշակել, ներկայացրել ԱԺ, սեպտեմբեր, հոկտեմբեր, նոյեմբերին ճգնաժամ է եղել: Բայց բյուջեում ոչինչ չարտացոլվեց: Եկամուտների, ծախսերի մասով` ինչպես մտավ, այդպես էլ հաստատվեց: Այդպես չի կարելի: Եթե իրականությունը հաշվի չի առնվում, ապա բոլորն էլ կարող են անլուրջ վերաբերել երկրի գլխավոր ֆինանսական փաստաթղթին: Հետո` համահայկական բանկի ստեղծման ծրագիրը որևէ կերպ արտացոլված չի բյուջում: էլ որտե՞ղ այն պետք է արտացոլվի: Կառավարության գործունեության ծրագիրը, կոալիցիայի ծրագիրը նույնպես այնտեղ արտացոլված չեն:

-Կա՞ այստեղ քաղաքական խնդիր:

-Իհարկե, կա: Քաղաքական խնդիր կա` այն առումով, որ այսօր չունենք լուրջ ընդդիմություն: Տնտեսագիտական միտքը, կարծես, մահացել է, մանավանդ ընդդիմադիր ճամբարում չեմ տեսնում լուրջ փաստարկներով այլընտրանք, որ ասվի` այս բյուջեն դուք սխալ եք գրել, ճիշտը սա պետք է լինի:

-Բայց չէ՞ որ այդ թեմայով բանավեճ չկա:

-Կարծում եմ, որ շատ սխալ է անում այս ընդդիմությունը, երբ սահամանափակում է իր պահանջները միայն քաղբանտարկյալների մասով: Քաղբանտարկյալների հարցը բոլորիս խնդիրն է, բոլորն էլ ուզում են այդ հարցը լուծվի: Բայց դրանով կյանքը չի վերջանում: Կան այլ կենսական խնդիրներ:

-Մեր առօրյա կյանքում այսօր ճգնաժամի հետ կապված ի՞նչ խնդիրներ են արդեն նկատվում: Խոսքս վերաբերում է հանքարդյունաբերության ոլորտին, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտին, տրանսֆերտների ծավալի հնարավոր նվազմանը: Այս առումով` ի՞նչ ազդեցություն կարող է ունենալ հումքի գների անկումը մեր տնտեսության վրա:

-Հանքարդյունաբերության մեջ տեղ գտած այս ողջ աղմուկ-աղաղակը շատ անհիմն եմ համարում: Շահարկումներ են դրանք. Իբր` վնասներ են կրում, համաշխարհային շուկայում գներն իջել են, դրա համար էլ չեն կարող աշխատել: Շահարկումներ են, որովհետև այսօրվա վիճակով նրանց շահույթի միջին նորման 3000 դոլար է (1 տոննայի հաշվով), և դա պայմանգրում է ֆիքսված: Այդ մարդիկ չեն կարող ասել, որ շահույթ չունեն, որովհետև երբ նայում ենք պայամանագրում ֆիքսված թվերին և այսօրվա թվերին, արդեն տեսնում ենք, որ դրանք շահույթ են պարունակում: Խոսքն իրականում գերշահույթների մասին է: Սա արդեն կողոպուտ է` 1-ին` 100: Իսկ ինչու 8000-ի (պղնձի 1 տոննայի արժեքը` հաշված US$) դեպքում այդ մասին չէին խոսում, չէին ասում, որ գերշահույթ են ստանում, որ դրանից էլ հարկեր վճարեն:

-Լավ իսկ այս դեպքում ի՞նչ է սպասվում` մարդիկ գերշահույթներ չունեն, նախընտրում են չաշխատել:

-Պետք է ասեմ, որ մեր ապագան հանքարդյունաբերությունը չէ: Մեր ապագան գիտելիքային տնտեսությունն է, բայց այդ ուղղությամբ գործ չի արվում: Այս պայմաններում արտահանման լավագույն հոդվածներից մեկը կրթությունն ու գիտությունն է, ինչի մասին շատ խոսում ենք, բայց ոչինչ չենք անում: Տարածաշրջանից, Իրանից, Հնդկաստանից մարդիկ գալիս են սովորելու բժշկական ինստիտուտում: Ոչ ոք թող գլուխ չգովի, թե ինքն է դա կազմակերպել: Դա ինքնաբերաբար է ստացվել: Պետությունը, եթե ճիշտ մարքեթինգ անի, դա ևս արտահանում է: Բժշկական ինստիտուտը, պոլիտեխնիկ ինստիտուտը, կոնսերվատորիան մեր փոքր պետության համար բավարար են, որ գիտելիքի արտահանում իրականացնենք: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաները ևս չպետք է բացառել: Նույնը վերաբերում է առողջապահական ծառայություններին, երբ Հրայր Հովակիմյան կա, ու այստեղ եկել են բուժվելու անգամ Ադրբեջանից: Օրինակ, Անգլիայից հիվանդներին ուղարկում են Հնդկաստան բուժվելու, որովհետև գոյություն ունի waiting list հասկացությունը, ու մարդիկ չեն կարող երկար սպասել մինչև իրենց հերթը հասնի: Այստեղ կարող ենք մի քանի ուղղություններ զարգացնել, օրինակ սրտանոթային ոլորտը, ակնաբուժությունը, ատամնաբուժությունը: Սա էլ Է արտահանում: Ես մի քանի կետ ասացի, կարելի է նշել նաև զբոսաշրջությունը, որի մրցունակությունը լրիվ ընկել է: Պետք է ուղակի դրսում ընտրել այն թիրախ խմբերին, որտեղ մեզ գոնե մի քիչ ճանաչում են: Մի խոսքով` կան ոլորտներ, բայց չկա պրոակտիվ քաղաքականություն:

-Ո՞վ պետք է նախաձեռնի, կոնկրետ ո՞ր գերատեսչությունը պետք է զբաղվի:

-Էկոնոմիկայի նախարարությունը:

-Տրանսֆերտների ծավալների վերաբերյալ ի՞նչ կասեք: Արդարացվա՞ծ են հնչող մտահոգությունները:

-Հիմա արդեն երևում է, որ դրամն արհեստական է արժևորվել, որովհետև, եթե նախկինում ասում են, որ տրանսֆերտները շատ են, ու այդ ֆոնին արտարժույթն արժեզրկվում է, այսօր արդեն զգացվում է, որ գոնե այդ ծավալները կրճատվում են, և տատանումները պետք է զգալի լինեն արժույթի կուրսի վրա, ինչը չի լինում, որովհետև մենք ունենք ոչ թե ազատ լողացող կուրսեր, այլ կառավարելի լողացող կուրսեր: Առաջինը սա պետք է ֆիքսենք:

Տրանֆերտների հետ կապված մյուս հանգամանքը գնողունակության, պահանջարկի անկումն է: Եթե գները համարժեք չփոխվեն, մենք շատ լուրջ խնդիր կունենանք: Որովհետև դրամական զանգվածը, որ պետք է սպասարկի շուկան, շատ է քչացել: Քանի որ հասարակության մեծ մասն ապրանքներ է սպառում անաշխատ եկամուտներով, և այդ անաշխատ եկամուտներն էլ քչացել են, հետևաբար` ապրանքները կարող են լճացում ունենալ: Տրանֆերտների առումով մեզ մոտ սուր քաղց կզգացվի հունվարի կեսերին` մինչև մարտ ամիս: Եթե մարտ-ապրիլ ամիսներին մենք կարողանանք դա հաղթահարել, ապա կնշանակի, որ հստակ մեխանիզմ է աշխատել, և հասարակությունը կգոյատեևի ու կգնա առաջ:

-Ի՞նչ գործոններով է դա պայմանավորված:

-Տրանսֆերների քաղցը` մի կողմից, գործարար աշխարհի դանդաղումը` մյուս: Ամբողջ աշխարհում վարկի տոկոսադրույքը անկում է ապրում, հարկերն էլ են կրճատվել: Մեզ մոտ հարկերը նույն մակարդակի վրա են: Առանց կրճատելու հնարավոր չի, որ տնտեսությունը շնչի: