Ձեր վստահելի աղբյուրը

Վերջին ժամանակներում աշխարհի բոլոր երկրների համար էներգետիկան դարձել է ամենաառաջնահերթ հարցերից մեկը` անկախ տվյալ երկրի էներգապաշարներից ու էներգաարտադրածավալներից:

Կարելի է հավաստել, որ հարցը բարձրացվում է և’ ներկայի ու մոտ ապագայի պահանջների պատճառով, և’ հեռանկարային նպատակով: Բնականաբար, ողջ աշխարհը եռանդուն զբաղվում է էներգետիկայի հարցերով և քննարկվում են բազմաթիվ հնարավորություններ ու տարբերակներ: ՀՀ-ում նույնպես բավականաչափ աշխուժացել են ջանքերը այս ոլորտում, առաջարկվում են բազմազան ուղիներ, սակայն, ավաղ, ոչ մի հստակություն չի ուրվագծվում ՀՀ էներգետիկայի ապագայի համար: ՀՀ-ի համար անկախ գոյաձևման կարևորագույն նախապայմանը անկախ էներգետիկայի առկայությունն է, ուստի հարկ է նաև այն դարձնել հասարակությանը հասու: Որոշ պարզաբանումներ ստանալու և այն հասարակությանը հաղորդելու համար դիմել ենք ՀՀ ԳԱԱ թղթակից-անդամ, ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր, ԵՊՀ պրոֆեսոր Հ.Ս. Կարայանին: Հ.Ս. Կարայանը հայտնի է իր տասնյակից ավելի հրապարակումներով (սկսած 1988թ.) , որոնցում արված մի շարք կանխագուշակումներ աշխարհն այսօր ընդունել է: Բացի այդ, նա նախաձեռնել և հեղինակել է ՀՀ Կառավարությանը ներկայացված «ՀՀ էներգետիկայի ռազմավարական Ծրագրի նախագիծ» (1992թ.) :

-Պ-ն Կարայան, նախ խնդրում ենք հանրամատչելի վերլուծություն անեք աշխարհում, մասնավորապես, ՀՀ-ում էներգետիկայի շուրջ ծավալած գործընթացների վերաբերյալ:
-Նախ, «հանրամատչելի» բառը խիստ տեղին է, քանզի ես այս հարցի խորագիտակ չեմ: Համաշխարհային մակարդակով էներգետիկայի առկա իրավիճակի պատճառները որակապես բաժանվում են երկու խմբի. ներքին` պայմանավորված բացառապես էներգետիկայի ոլորտով (էներգիայի աղբյուրներ, էներգաարտադրություն, էներգաարտադրամիջոցների և էներգաաղբյուրների արտադրություն, էներգակիրներ, էներգոշահագործում և այլն), և արտաքին` պայմանավորված էներգետիկայի և բոլոր մյուս ոլորտների փոխկապակցվածությամբ: Բնականաբար, նույնիսկ հանրամատչելի մակարդակով իրավիճակի համալիր վերլուծությունը մեծածավալ և դժվար աշխատանք է, որը պահանջում է բավականաչափ տեղեկություններ բազմաթիվ ոլորտներից: Այդ իսկ առումով փորձենք ներկայացնել մասնակի վերլուծություն` նպատակաուղղված հատկապես ՀՀ-ին: Նախ, ներքին գլխավոր պատճառներն են էներգապահանջարկի օրըստօրե աճը (կանխատեսվում է առաջիկա 40 տարում 6-7 անգամի աճ` էներգաարտադրահզորության մեծացում մինչև 100 տերավատտ-այն է` շուրջ 100 000 ատոմակայանի հզորություն): Մյուս կողմից ավանդական հանածո էներգակիրների պաշարները այդ նույն ժամանակ գործնականում կսպառվեն: Սա նշանակում է, որ այլընտրանքային էներգետիկան դառնում է հարկադրական: Որպես հարակից փաստարկ նշենք,որ Բարաք Օբաման բացահայտեց ԱՄՆ էներգետիկայի մինչ այժմ մասամբ քողարկված ռազմավարությունը, կասեցնելով լիցենզավորված 26 ատոմակայանների կառուցումը և մի քանի տրիլիոն դոլար հատկացնելով այլընտրանքային էներգետիկային, հիմնականում սիլիցիումայինին:
Չքննարկելով ռազմական, տնտեսական ու քաղաքական պատճառները` նշենք հասարակությանը լավ հայտնի մի շարք արտաքին պատճառներ:
Հանրությանը առավել հայտնի է «ջերմոցային» Էֆեկտը, երբ «ջերմոցային» գազերը (օրինակ CO2 ) ստեղծում են ճառագայթային էկրան` խախտելով ճառագայթային դինամիկ հավասարակշռությունը արտերկրային միջավայրի հետ: Դա բերում է երկրագնդի, այսպես կոչված, գլոբալ տաքացման, երբ երկրի ջերմաստիճանի բնական փոփոխությունից զատ, լրացուցիչ այն աճում է: Այդ երևույթը հղի է կանխատեսելի վատ հետևանքներով (ասենք, բևեռային սառույցների հալմամբ), ինչպես նաև բազմաթիվ այլ անկանխատեսելի հետևանքներով: Բնապահպանական բնույթի են նաև օզոնային շերտերի լրացուցիչ փոփոխություններն ու երկրային երևույթների դինամիկ հավասարակշռության խախտումները:
Երկրագնդին սպառնում է ևս մեկ, օրըստօրե ահագնացող աղետ` թթվածնային քաղցը: Մի կոմից անընդհատ աճում է թթվածնի ծախսը (աճող արտադրապրոցեսներում այրումների աճը, այդ թվում` էներգետիկայի, մարդկանց ու կենդանիների քանակի աճը և այլն ), մյուս կողմից նվազում են թթվածնաարտադրող միջոցները , հատկապես անտառածածկ տարածքները: Բնականաբար, դա վտանգում է (արդեն իսկ զգալի) կենդանական աշխարհը, բայց ավելի վտանգավոր է թթվածնի մասնակցությամբ պարբերական երևույթների խոտորումը իրենց բնականոն ընթացքներից (ասենք, սառցակալման ընթացքից), որը կարող է ընդհանրապես կործանարար հետևանքների հանգեցնել համայն մարդկությանը:
Թվարկածները արդեն իսկ բավ են եզրակացնելու համար, որ և’ էկոլոգիական, և’ էներգետիկ գերխնդիրները կրում են գլոբալ, համամարդկային բնույթ ու վճռորոշ են ինչպես մարդկության, այնպես էլ ցանկացած պետության ապագայի համար: 

- Գերխնդրի լուծման ուղիների իրավիճակը ինչպե՞ս է: 
- Իրավիճակը աշխարհի (բայց ոչ ՀՀ) մակարդակով ավելի քան ուրախալի է, համաշխարհային էներգետիկայի «ծառը» շատ բազմաճյուղ է: Բավ է նշել, որ կիրառման համար ընդունելի ուղիների տեսակների քանակը վաղուց անցել է երկնիշի սահմանը, որոնցից յուրաքանչյուրի ենթաճյուղերի քանակը արդեն ձգտում է եռանիշի: Եվ դեռևս այդ ծառը աճման միտումներ ունի: Այդօրինակ հարուստ տեսականին հնարավորություն է ընձեռում ոչ միայն լուծել աշխարհի էներգամատակարարման խնդիրը, այլև այն ենթարկել օպտիմիզացիայի` հաշվի առնելով այլ ոլորտների պահանջները, մասնավորապես, տնտեսկան, ռազմական անվտանգության, էկոլոգիական, նաև տվյալ երկրին համահունչ ու նպատակահարմար լինելու և նման այլ հանգամանքներով պայմանավորված պահանջները:
Սակայն, կախված օգտագործման նշանակությունից, էներգետիկայի վրա դրվող պայմանները նույնպես փոխվում են: Էներգասպառման հիմնական ոլորտներն են տիեզերականը, շարժամիջոցայինը և երկրային ստացիոնարը:
Տիեզերականը պահանջում է կշռի և չափերի փոքրություն, բարձր արդյունավետություն, հուսալիություն և ճառագայթակայունություն, բայց չունի էկոլոգիական էական սահմանափակումներ, իսկ տնտեսականն էլ ոչ առաջնային է:
Շարժամիջոցայինի համար ամենաառաջնայինը էկոլոգիական պահանջներն են, հատկապես օդային և ճանապարհային փոխադրամիջոցների առումով, նաև կարևորվում են էներգակիրների պաշարները:
Երկրային ստացիոնարը ընդհանուր էներգետիկայի հիմնական ու ամենամեծ մասի պատասխանատուն է, ուստի էկոլոգիականից զատ, այստեղ ամենաառաջնայիններից են տնտեսականը, (1կվտ հզորության ինքնարժեքը), հումքային պաշարները, արտադրության արագությունը (արտադրահզորությունը), տարածածախսն ու տարածական բաշխվածությունը և այլ նման պահանջներ, որոնք նախորդ տեսակներին բնորոշ , կամ էլ կարևոր չէին:
Ակնհայտ է, որ նշվածներից յուրաքանչյուրը ունի իր մոտեցումը և իր լուծումը, որոնք երբեմն նույնիսկ իրարամերժ են: Այսպես, տիեզերակայաններում արևային էներգիայի փոխակերպիչների համար ձեռնատու է մեծ օգտակար գործողության գործակիցը (այսօր արդեն օգտագործվում են 50% և ավելի մեծ գործակցով աղբյուրներ)` անկախ գնից և արտադրաժամանակից: Երկրայինը հակառակը, պահանջվում է էժանագույն և արագ արտադրվողը, իսկ ՕԳԳ-ն ոչ մեծ 30% (էկոդինամիկան անկանխատեսելի չխախտելու համար) և մեծ 20% -ից` տնտեսկան արդյունավետության համար (այսինքն, առկա է երկկողմ սահմանափակում), 50 տարուց ավելի երկարակեցություն: Այնուհանդերձ, բոլոր ուղղությունների համար մշակված են (և շարունակվում են մշակվել ու կատարելագործվել) ռազմավարություններ:
Տիեզերական էներգետիկայի ռազմավարությունը կազմում է (Արևի) ճառագայթային էներգիայի ֆոտովոլտաիկ փոխակերպումը էլեկտրականի, որն այսօր անմրցակից է և կմնա այդպիսինը երկար ժամանակ (գոնե մինչև ֆոտոնային շարժիչների ստեղծումը): Շուկան պատկանում է գերտերություններին, իսկ միջին և փոքր տերությունները կարող են լոկ ակադեմիական նշանակություն ունենալ: Շարժամիջոցային էներգետիկայի ռազմավարությունը բազմաբաղադրիչ է, որի հիմնական բաղադրիչներն են բնական էներգակիրները, ատոմային ռեակտորները (ջրային փոխադրամիջոցների համար), կենսավառելիքը (սկսած 15% խառնուրդից մինչև 100%), ջրածնային և մասնակիորեն էլ էլեկտրականը: Ծանրության կենտրոնը հիմա և մոտ ապագայում կընկնի բիովառելիքային խառնուրդի և հիբրիդային միջոցների վրա, բայց ապագան, ըստ ինձ, պատկանում է ջրածնայինին, որը և հարմար է բոլոր նշանակությունների համար (նավ, օդանավ, մեքենա և այլն) , և կարող է անհրաժեշտ հզորությունները ապահովել: Շուկան այստեղ դառնում է մրցակցային:
Երկրային ստացիոնար էներգետիկան նպատակահարմար է ներկայացնել ռազմավարության ծառի ենթածառի աստիճանասանդղակով, որը, բացահայտ կամ անբացահայտ, հիմա ընդունված է համարյա բոլոր պետություններում, բացի մի քանի գերհետամնաց փսևդոպետությունների: Այն ունի հետևյալ տեսքը «…տնտեսության ռազմավարության հիմնական կամ էական բաղադրիչ է էներգետիկան, էներգետիկայինը` ստացիոնար-երկրայինը, վերջինում` այլընտրանքայինը, այլընտրանքայինում` ֆոտովոլտաիկը, ֆոտովոլտաիկում` սիլիցիումայինը»: Բավ է նշել, որ XX-րդ դարավերջին, Մեծ Ութնյակի երկրները նպատակադրվել են (և արդեն մշակված են մասնակի ծրագրեր) մինչև 2050թ ստեղծել սիլիցիումային ֆոտովոլտաիկ արևակայանների համալիրային էլեկտրացանց 45-50 տերավատ հզորությամբ, որն ավելի քան 3 անգամ գերազանցում է երկրագնդի վրա հիմա գործող գումարային հզորությանը: Դա կազմելու է ընդհանուր հզորության 40-45%- ը : Սրանով ամեն ինչ ասված է:

-Կարելի՞ է մտածել, որ ապագայում աշխարհում գործելու է համընդհանուր էներգահամակարգ: 
- Կարծում եմ, այո, քանզի դա լավագույն տարբերակն է: Այն կգնահատվի մի պարամետրով, որը ուղիղ համեմատական կլինի ընդհանուր ցանցին տրված և նրանից վերցրած էներգիաների տարբերությանը: Եթե այն դրական է, ապա տվյալ երկիրը կատարելապես էներգաանկախ է, հակառակ դեպքում` կախյալ է : Այս վերջին դեպքում բացառված չէ նաև չափաքանակ բաշխելու միջոցի կիրառումը: Բայց սա չի նշանակում, թե տվյալ երկրի էներգաարտադրությունը միայն գլոբալ ցանցի համար է: Ցանկացած երկիր կունենա նաև մարտավարական նշանակության այլօրինակ էներգաարտադրություններ,նաև ավտոնոմ ցանցեր: 

- Իսկ տարբեր երկրների գործունեությունը էներգաարտադրության ոլորտում նույնպես միանմա՞ն է լինելու:
-Բնավ ոչ: Կլինեն միայն համընդհանուր ստանդարտներ և էկոլոգիական ու անվտանգության սահմանափակումներ: Մնացած առումներով ամեն երկիր կգործի ըստ իր հնարավորությունների, իր տնտեսական կառուցվածքի ու նպատակահարմարության:Օրինակ, եթե երկիրը ունի ջրային մեծ պոտենցիալ, ասենք` Ամազոն, Լենա, Միսիսիպի և նման այլ մեծ գետեր, ապա հիդրոէներգետիկան կարող է նրա ռազմավարության մաս կազմել, քանզի կարդարացվի կրթական, գիտատեխնիկական, տեխնոլոգիական ու արտադրական ոլորտների նպատակաուղղված զարգացումները: Հակառակ պարագայում, եթե երկրի ջրային պոտենցիալը չի բավարարում գոնե մի քանի հազար մվտ հզորության, ապա այնտեղ հիդրոէներգիան կարող է լինել լոկ անհատ ձեռներեցության մակարդակով:
Նույն պատճառով քամու էներգիայի օգտագործումը արդարացվում է լոկ այն դեպքում, երբ նրա էներգիայի 1-2 % կբավարարի տասնյակ հազար մվտ հզորությունների(ավելի մեծ չափով քամուց մեծ հզորությամբ էներգիա վերցնելը էկոլոգիապես անվտանգ չէ և կարող է բերել անկանխատեսելի փոփոխությունների): Այս նպատակին հարմար են օվկիանոսային քամիները, օվկիանոսամերձ և ծովամերձ ափերի քամիները և այլն: Չկա էներգաարտադրության վատ տեսակ, կա արդյունավետ, հնարավորություններին առավելագույնս համապատասխան, նպատակահարմար, երկրի ծրագրերին և բնակչության աշխատաոճին համահունչ տեսակ: Օրինակ, կենսավառելիքը հարմար է Արգենտինային, Բրազիլիային, Բուլղարիային, ՌԴ-ին և այլն, բայց առայժմ նպատակահարմար չէ Ճապոնիային, Ղրղզստանին, ՀՀ-ին և այլ սակավահող ու լեռնային երկրների համար: 

- ՀՀ-ի համար, ըստ Ձեզ, ո՞ր տեսակն է նպատակահարմար: 
- Դյուրին է Ձեր հարցին պատասխանել բացառման եղանակով` հաշվի առնելով ինչպես վերը նշված ընդհանուր պայմանները, այնպես էլ մեր երկրի համար հատուկ պայմանները- չգնել, այլ արտադրել և համաշխարհային շուկայում հարատև ու կայուն տեղ զբաղեցնել: Այս հիման վրա արված դատողությունները ցույց են տալիս, որ ՀՀ-ի այլընտրանքային (որոշ պարագայում նաև ընդհանուր) էներգետիկայի համար ռազմավարական կարող է դառնալ լոկ ֆոտովոլտաիկ արևաէներգետիկան,այս փուլում- սիլիցիումայինը: Նախ, բավարարվում են բոլոր պայմանները: Կարող ենք կայանները արտադրել «ավազից մինչև Կայան» ողջ գործընթացով, որի արտադրապաշարները ավելի քան բավարար են, իսկ արտաքին շուկան էլ` չհագեցած (նաև գործնականում չհագեցող): Էներգիայի աղբյուրը Արեգակն է - ՀՀ-ում տարեկան 280-300 օր «արևային է», օրական միջինը 10 ժամ 1 քառ. մետրի վրա ավելի քան 800 վատտ հզորությամբ, որից «թույլատրելի է» վերցնել շուրջ 150վատտ: Սա նշանակում է, որ 10x10 քառ.կմ-ից (շուրջ Երևանի մակերեսը) կարելի է վերցնել 15000 մվտ հզորությունը (միջինը` 5000 մվտ), որը բավարար է 5 մլն. ՀՀ բնակչության համար: Արտադրությունը գիտահենք է, համահունչ ինչպես ՀՀ որդեգրած տնտեսության զարգացման ծրագրին, այնպես էլ ՀՀ բնակչության կրթական, գիտատեխնիկական և աշխատանքային որակներին: Վերջապես, արևակայանների արտադրությամբ կմտնենք արտաքին շուկա, որը, ինչպես նշել ենք չհագեցված է (պահանջարկը առաջարկին շատ է գերազանցում): Ի վերջո, և կայանների արտադրությունը, և նրանց հիման վրա ներքին էներգետիկան անկախ են: Մյուս տեսակներից ոչ մեկը նշված բոլոր պայմաններին միաժամանակ չի բավարարում:
Այս բոլորը հայտնի էր դեռևս անցյալ դարի 80-ականներին և բազմիցս ներկայացվել է հանրությանը և ՀՀ Կառավարությանը, այդ թվում բազմիցս հենց իմ կողմից: Հարկ է արժանին մատուցել իշխանություններին, որոնք չխոչընդոտող, աջակցող ու հովանավորող դիրքորոշում են ունեցել, այնուհանդերձ ցավոք հապաղել և առայսօր չեն ձևավորել հստակ ռազմավարություն: Այս թերացման գլխավոր պատասխանատուն մեր գիտատեխնիկական մտավորականությունն է, որոնք պարտավոր էին ազգի և իշխանությունների համար կատարել գաղափարաստեղծման,սխալազերծման ու կողմնորոշման դերը: Ավաղ, մենք ուժ չգտանք ձերբազատվելու մանրախնդիր գործելակերպից և հաճախ հակառակ դերակատարումն ունեցանք, անգամ ինքներս չկարողացանք կողմնորոշվել այնպիսի կենսական անհրաժեշտության հարցում, որպիսինն է էներգետիկան: Հիմա դեռևս շատ ուշ չէ սկսելը… 

- Այդ դեպքում ինչու՞ ենք մենք հապաղում, եթե ուշանալու գործոն կա: 
- Պատճառները այնքան շատ են ու ազդեցիկ, որ հիմա արդեն չնչին հապաղմամբ կամ դանդաղագործությամբ երևի մենք կմնանք «խաղից դուրս»` ստանալով «կոշիկ նորոգողի» կարգավիճակը: Գուցե այդ պատճառներից յուրաքանչյուրը առանձին վերցրած հաղթահարելի ու վերացնելի է, բայց նրանց համատեղ ազդեցությունը` վերադրումը, կանխատեսելիորեն բերում են բացասական հետևանքների` գործնականում համարյա անհաղթահարելի: Ձեր հարցի լիակատար պատասխանի ձևավորման համար անհրաժեշտ է (գուցե անգամ ոչ բավարար) համազգային մեծ գիտաժողով, ուստի մենք կարող ենք լոկ որոշ դատողություններ անել:
Պատճառների պատճառը, կարծում եմ, հայ գիտատեխնիկական մտավորականության որակի ու բնավորության վերադրումն է հիմա գործող հասարակարգի էության ու բնույթի հետ:Փորձեմ միտքս փոքր-ինչ պարզաբանել: Բնավ հիմք չընդունելով հայ ժողովրդի մասին Է.Կանտի,Ա.Պուշկինի կամ այլ ինչ-որ մեկի արտահայտած կարծիքները, այնուհանդերձ հարկ է հաշվի առնել նրանցում ներկայացված ճշմարտանման մասերը, որոնք դրսևորման լայն հնարավորություն են ստանում արդի իրավիճակում:Մասնավորապես, այդպիսինն են մեր մտածելակերպի որոշ առանձնահատկություններ: Անշուշտ, հայ միտքը բարձրակարգ է ու բարձրորակ, բայց անհամապատասխան մտածելակերպային դրսևորմամբ:Իրոք, մեզնից յուրաքանչյուրը հասկանում և ընդունում է ըստ կարևորության աճի կարգավորված մտածելակերպային արժեքանին` սպեկտրը-անձ, ընտանիք, պետություն, ազգ, մարդկություն, որի առավելագույն արժեքը «փոքր» ազգի համար ընկնում է պետության ու ազգի վրա: ԵՎ յուրաքանչյուրս այն բարձրաձայնում ենք ամեն կերպ ու ամենուր, մեղադրում ենք բոլորին` իշխանությանը, ղեկավարին, հարևանին, ընկերոջը, «պետական կամ ազգային մտածելակերպ չունենալու կամ նրա պակասի համար»:Այնինչ առօրյայում իրականացնում ենք այլ արժեքանի, երբ առաջնայինը անձն ու ընտանիքն են, իսկ պետականն ու ազգայինը վերջին տեղում են, այն էլ անբավարար չափով: Խոսքի և գործի հակադրությունը ակնառու է: Նման կերպ, մտքով համարձակ ենք, ստեղծագործ ու առաջատար, իսկ գործով թերահավատ, անվստահ ու ստրկամիտ ենք: Հարկավ, այսօրինակ թերության համար պատասխանատու ենք բոլորս ազգովի, բայց մեղքի գլխավոր մասը գիտատեխնիկական մտավորականության, որպես ազգի «ուղեղային» մասի, բաժինն է: Համամիտ չեմ այն կարծիքներին, թե չեն թույլատրում, հնարավորություն չեն տալիս և այլն: Խրախուսելի չէ սեփական թերացումների պատճառները ուրիշների մեջ փնտրելը` այլ երկրների. ժողովուրդների, վաղուց մեռած գործիչների ու այլոց մեջ: Իրականում երևի հենց մեր պատճառով է, մեր անհամարձակության, հարմարվողականության ու անազատամտւթյան պատճառով է դա լինում: Այս հասարակարգում մեր մտավորականությունը հիմնականում նպատակաուղղված է դեպի մասնակին, ընդհուպ անձնականը, բայց ոչ դեպի ազգայինը, պետականը, ընդհանուրը: Արդյունքում չկա մշակված և ընդունված Հայ ազգի, ուստի և պետության (ու՞մ, ի՞նչի) ծրագիր, որին չեն կարող փոխարինել ինչ-որ մասնակի ազգային (ինչպի՞սի , ածական է) ծրագրեր: Այնինչ հենց Ազգի ծրագիրն է այն վահանը, որով ՀՀ իշխանությունները պետք է դիմակայեն արտաքին թելադրանքներին: Այդ վահանը մենք չենք կռել և չենք էլ փորձում այդ անել: Բացի այդ, հենց ազգի ծրագիրը պետք է ուղղորդի մեր ողջ գործունեությունը: Մեր այդ թերացումները մասնակիորեն չեզոքացրեց ՀՀ կառավարությունը` համարձակորեն երկրի տնտեսական զարգացման գիտահենք ուղղությունը: Մեխանիկորեն հիմք է ընդունվել մեր ունեցած գիտատեխնիկական բարձր որակը: Դա, անշուշտ, ճշմարիտ է, բայց մեր այս բնույթը բավ է, արդյոք, այդ նպատակի համար: Մեծ հարց է: Առայսօր, ըստ էության, այդ ծրագրին նպաստող ոչինչ ենք արել: Դրա փոխարեն ծնել ենք, այսպես կոչված, «փոշիացման էֆեկտ», երբ մեր մարդկային, մտավոր, տնտեսական, ֆինանսական և այլ հնարավորություններ ապահամախմբվում են, մասնատվում ու բաժանվում մանր մասերի` «փոշեհատիկների», ինչը և խոչընդոտում է, օրինակ, էներգաարտադրամիջոցների արտադրությունը: Հաջորդը թերահավատությունն է սեփական ուժերի հանդեպ, մտավոր ստրկամտության և ամլության պես մի բան. ուրիշն արե՞լ է, ուրիշն անի` նոր մենք, ուրիշի հետ անենք, ուրիշի համար անենք… և այլն: Սա երաշխավորում է, լավագույն դեպքում, պոչից կպչելը, բայց ոչ ավելին: Արդյունքում ապրում ենք անցյալով, կարծես չկա ներկան ու ապագան: Ամենուրեք հաճախ ենք հիշատակում Խորենացի, Շիրակացի, Նարեկացի, կամ էլ համաշխարհային փառքի տիրացած Համբարձումյան, Ալիխանյան, Մերգելյան, Խաչատրյան, Սարյան և այլն, կամ էլ` կառուցել ենք… Իսկ հիմա՞ - դպրոց ենք նորոգել, կտրած ծառի փոխարեն ծառ ենք տնկել…: Որ հիմա ավելի չենք անում, մեղավոր են բոլորը` ԱՄՆ, Թուրքիան, Ռուսաստանը, բայց ոչ մենք: Եկեք մենք մեզ ասենք. «Դավիթ, թափ տուր մի քեզ»: Հիմա արդեն իսկ ժամանակն է: Քայլը մտավորականությունն է` իշխանությունների աջակցությամբ: 

- Ակնհայտ է, որ մոտ ապագայում Ձեր ակնարկած ազգի ծրագիրը` թելադրողն է ու փարոսը, չի լինելու: Այդ դեպքում ինչպի՞սի ուղիներ կան ՀՀ էներգետիկայի համար: 
- Բարեբախտաբար էներգետիկայի համար հնարավոր է ունենալ լավ ռազմավարություն, քանզի այն ամենաառաջնայինն է և հիմնականում գիտատեխնիկական բնույթի է: Կարելի է մշակել «անտարբեր» (ինվարիանտ) և հարմարվողական ծրագիր, որը կարող է համահունչ լինել ազգի ցանկացած տրամաբանորեն հիմնավորված ծրագրի հետ: Ելակետային կլինեն իրատեսությունը և նպատակահարմարությունը ՀՀ-ի համար: Դա բնավ չի նշանակում պարփակվել և մեկուսանալ, հակառակը, պետք է հենց ի սկզբանե նպատակամղվել դեպի համաշխարհային շուկա ու էներգետիկան: Ուղղակի հարկ է խիստ որոշակի ուղղություն, որը առավելագույնս համապատասխանի ՀՀ հնարավորությունների համալիրին, լինի հեռանկարային և ընդունված աշխարհի կողմից, ունենա ճկունություն, հետագա զարգանալու հնարավորություն և ազատ շուկա : Ընդ որում, պետությունը ինչ-որ եղանակներով պետք է տեղեկացնի իր որդեգրած ռազմավարության մասին` խթանելու համար ներդրումենրին: Այս ուղղությամբ որոշ ջանքեր արդեն գործադրվում են ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիկայի և աստղագիտության բաժանմունքի և ՀՀ այլընտրանքային էներգետիկայի և էներգաարդյունավետության Հիմնադրամի կողմից: 

- Ըստ Ձեզ, ո՞ր ուղղությունն է լավագույնը:
-Վատ ուղղություն չկա, կա նպատակահարմարը, համապատասխանը: Ըստ ինձ, ՀՀ-ի էներգետիկայի և արտադրության ռազմավարությանը ամենահարմար հավակնորդը ֆոտովոլտաիկ արևաէներգետիկան է, այս փուլում` սիլիցիումայինը: Այս պնդումը ապացուցելի է: Մնացած այլ տեսակները կարող են ունենալ մարտավարական նշանակություն, կամ էլ իրականացվեն առևտրային սկզբունքներով:
Ձեր թույլտվությամբ ուզում եմ ՀՀ ԳԱԱ կառավարությանը ներկայացված ծրագրից որոշ մեջբերումներ անել որպես եզրահանգում:Ֆոտովոլտաիկ արևաէլեկտրակայանների (ՖԱԷԿ) ուղղությունը լավագույն հավակնորդ է էներգետիկայի, արտադրական և գիտակրթական ոլորտների ռազմավարական էական մաս կազմելու:
Ներքին շուկայում էներգիայի և էներգաարտադրամիջոցների պահանջարկի ցուցանիշը 5000 Մվտ է, որի գնելը ՀՀ-ի համար ավելի քան 10 միլիարդ դոլարի ֆինանսական արտահանւմ է նշանակում, որն, անշուշտ, ցանկալի չէ: Գիտակրթականն այստեղ հարակից մուլտիպլիկացիոն, բայց անխուսափելի անհրաժեշտության կցորդի դերակատարում ունի: Հասկանալի է անկասկած, որ հարցի արտաքնացումը անթույլատրելի է ոչ միայն ֆինանսների անհարկի արտահանման առումով, այլև երիտասարդության բարձրունակ մասի կործանարար արտագաղթը գոնե լրացուցիչ չխթանելու համար:
Արտաքին շուկան գործնականում անհագ է, խիստ եկամտաբեր է ու եզակի հնարավորություն է համաշխարհային շուկայում կայուն և հարատև տեղ զբաղեցնելու համար, այսինքն, արդյունավետ կերպով կենսագործելու պետության որդեգրած տնտեսական քաղաքականությունը;
ՖԱԷԿ-ի ուղղությունը օժտված է շատ բարձր մուլտիպլիկատիվությամբ, որի բոլոր կարգերի հաշվառմամբ մեկ միջին արտադրահզորության մոդուլը կապահովի 30000-50000 մշտական աշխատատեղեր ՀՀ-ում: Այս ուղղությունը նաև լավ միջոց է արտահանելու ինտելեկտուալ ապրանք ու գիտակրթական ոլորտի այլ հնարավորություններ: Ի դեպ, տարեկան 1000 Մվտ արտադրություն տվող գործարանի համար պահանջվող ֆինանսական ներդրումը կատարվում է միայն մեկ անգամ և չի գերազանցում մեկ միլիարդ դոլարի սահմանը:
Շատ կարևոր է, որ ՖԱԷԿ-ի ուղղությունը կարելի է իրականացնել «զրոյական» տեխնոլոգիայով ողջ գործընթացը`հումքից մինչև ՖԱԷԿ ներառյալ, այսինքն,կատարյալ անկախ է արտաքին աշխարհից:
Կարծում եմ տնտեսական այս սուր ճգնաժամին սա կարող է հանդիսանալ արդյունավետ փրկարար միջոց, եթե միայն մեր գիտատեխնիկական խավը լծվի իր բուն առաքելության իրականացմանը,իսկ իշխանական միջնաշերտն էլ նվազագույնի հասցնի իր գործունեության խոչընդոտող մասը գոնե մինչև ճգնաժամի ավարտը:Հուսանք,որ այդպես էլ կլինի:

-Դուք էլ այդ խավի ներկայացուցիչ եք, ինչու ինքներդ միջոցներ չեք ձեռնարկում՞: Ավելին, Ձեր պատասխաններում ինչ-որ անվստահության, անվճռականության ու հուսահատության նրբերանգներ են ուրվագծվում, ինչումն է խնդիրը՞
-Դուք ճիշտ եք,ես գիտատեխնիկական խավի ներկայացուցիչ եմ և դրանով պարծենում եմ ու նրա թերացումները համարում եմ իմը`անկախ իմ մասնակցության չափից: Խնդիրը այն է, որ մեր խավում չկա միանպատակություն,ինչը խավում ունի նույն դերակատարումը,ինչպիսինը ունի բյուրոկրատիան իշխանական օղակներում: Դա շատ մեծ խոչընդոտ է ամեն ձեռնարկումի համար, քանզի իր հիմքում ունի, որքան էլ տարօրինակ թվա, մեր մտավորականության բարձր մակարդակը:Վերջինիս շնորհիվ համառորեն պաշտպանվում է ցանկացած տարբերակ`հարմար, թե անհարմար, ճիշտ թե սխալ: Վերջերս բազմիցս են թմբկահարվում ու ցուցադրվում այս կամ այն շենքի վրա դրված 10-20 Կվտ հզորության կայաններ: Որ ինչ՞ Որ կարող ենք ոչ արդիական մի քանի հարյուր դոլար արժողության կայանը գնել մի քանի հազարով՞ Եթե այո, ապա դա տնաքանդության դասի գործընթաց է լոկ, բայց պաշտպանվում է: Այդօրինակ կայան 1992 թվականին Բազումի սովխոզում անվճար տեղադրել ենք պրոֆ. Գ.Մ.Միրզաբեկյանի հետ, որպեսզի մեր որոշ նախարարներ տեսնեն, որ դա հեքիաթ չէ, որ էլեկտրաեռակցում է անում և տասնյակ լամպեր է վառում: Չենք թմբկահարել, քանզի դա չէր մեր խնդիրը: Միթե բնական չէ եզրակացնել, որ այստեղ նպատակը ՀՀ էներգետիկան կամ տնտեսական զարգացումը չեն, այլ ուրիշ ինչ-որ բաներ:Սա իրոք վհատեցնող է:Եվ ճիշտ եք նկատել անկումային տրամադրությունները:Իսկ եթե նաև ավելացնենք հաճախ ծիծաղելի հասնող բյուրոկրատական գործընթացները, նրբերանգները կվերածվեն երանգների,այնպես որ ես դեռևս լավատես եմ: Նույնիսկ շատ, քանզի, բացի կոնկրետ ծրագրերից, մշակել եմ նաև Դիլիջան քաղաքում հենքային գիտաքաղաքի ամբողջական ծրագիր, որը, հուսով եմ, իմ կենդանության օրոք կհաղթահարի միջնաշերտային պատնեշը և կհանձնվի կառավարության քննարկմանը: Ի հավստումն վերը նշվածի բնականաբար պատրաստ եմ իմ բոլոր ծրագրերի շնորհանդեսը կազմակերպել ցանկացած մակարդակով և ցանկացած միջավայրում:

-Այդ ճանապարհին ո՞րն է ամենադժվար հաղթահարելի խոչընդոտը: 
- Գուցե տարօրինակ թվա, հիմնական դժվարությունը կապված է մասնագիտական ապահովվածության անբավարարության հետ, մեղմ ասած: Դա իր հերթին հետևանք է մի կողմից մեր հասարակության մասնագիտական կառուցվածքի ոչ լավագույն ուղղորդմամբ, մյուս կողմից, ողջ հանրապետությանը և նրանում ընթացող գործընթացներով, որոնք կարծես միահամուռ կերպով նպատակաուղղված են երիտասարդության ունակ մասի արտագաղթի խթանմանը: Այս կործանարար երևույթի հիմնական պատճառը տնտեսականը չէ, ինչպես բազմիցս խոսվում է, այլ ավելի խորքային, արմատական է, որի մասին չէի կամենա բարձրաձայնել:

-Իսկ ի՞նչ կասեք նոր ատոմակայանի կառուցման մասին: 
- Հարցի գլխավոր մասը քաղաքական է, ուստի չեմ ցանկանում արտահայտվել: Ըստ ինձ, պետք է, բայց ոչ մեր ընդերքի շահագործման հաշվին:

-Ի վերջո, էներգետիկայի գերխնդրում դուք լավատե՞ս եք:
-Մի քիչ ավելի է լավատեսությունս, քան վատատեսությունս: Լիակատար լավատեսությանս խանգարում է այն, որ հարցի լուծումը արդյունք է լինելու իշխանության ու գիտատեխնիկական մտավորականության սերտ և ոչ ձևական համագործակցության, ինչը հիմա դժվար կանխատեսելի է: Վերջը, սակայն, լավ կլինի:

Թղթ: Շնորհակալ եմ հարցազրույցի համար:
Կարայան: Ես նույնպես: