Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հարցերը շատ են, ժամանակը` քիչ»: Այսպիսին էր Խորվաթիայի նախագահ Ստյեպան Մեսիչի արձագանքը Panorama.am-ի հարցին: Նշենք, որ հարցերը երկուսն էին` Ա) ինչպիսի՞ն է Խորվաթիայի դիրքորոշումը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման հարցում, եթե հաշվի առնենք, որ այդ երկիրն, իր հերթին, հաջողությամբ իրացրել է ինքնորոշման իրավունքն ու անկախացել Հարավսլավիայից, և Բ) ինչպե՞ս են երևում հայ-թուրքական կարգավորման հեռանկարները Խորվաթիայից:

Խորվաթիայի նախագահի պատասխանը խիստ դիվանագիտական էր. «Ես ստիպված եմ վերադառնալ մեր պատմությանը: Բանն այն է, որ Հարավսլավիայում միութենական հանրապետությունները ճանաչվում էին որպես պետություններ, իսկ ինքնավար մարզերը` դաշնության սահմանադրական տարրեր: Եթե չլինեին այն ուժերը, որոնք լուծումը տեսնում էին պատերազմի մեջ, եթե նրանք չփորձեին պատերազմի միջոցով փոխել մեր սահամնները, մենք մեր խնդիրները կարող էինք խաղաղ ճանապարհով լուծել: Ցավոք, նախապատվությունը տրվեց ռազմական լուծմանը, մեծ մարդկային կորուստներ եղան, բայց սահմանները ոչ մի միլիմետր չփոխվեցին: Նախկին միութենական երկրները դարձան պետություններ, և անհրաժեշտ էր լուծել Կոսովոյի կարգավիճակի հարցը: Սերբիան չուներ բավարար ներուժ իր իշխանությունը Կոսովոյում հաստատելու համար: Այն հետագա բանակցությունների հարց էր: Կոսովոյի կարգավիճակը պետք է լուծվեր: Կոսովոն հռչակեց իր անկախության մասին, ծագեց նոր իրականություն, և այդ իրականությունը մենք ճանաչեցինք»: Վերջում Ստյեպան Մեսիչը խորհուրդ տվեց. «Ավելի լավ է 10 տարի բանակցեք, քան 10 օր պատերազմեք»:
Ստյեպան Մեսիչի այս տեքստը գուցե առաջին հայացքից անհասկանալի թվա ու տպավորություն ստեղծվի, թե նա հարցին պատասխանում է` խոսելով թեմայի հետ որևէ ընդհանրություն չունեցող բաներից: Մինչդեռ դա այդպես չէ: Սակայն, Մեսիչի գնահատականները կարելի է ապակոդավորել միայն ղարբաղյան հակամարտությունը բալկանյան պրիզմայով դիտարկելիս:

Պատերազմները` Բալկաններում

Նախ` մի փոքր Հարավսլավիայի ու 90-ականների սկզբից բալկանյան այդ երկրին պատուահսած աղետի մասին: Նախկին հարավսլավական ֆեդերատիվ սոցիալիստական հանրապետությունը (ՀՖՍՀ) դաշնային պետություն էր և ԽՍՀՄ օրինակով բաղկացած էր միութենական հանրապետություններից: Դրանց թիվը Հարավսլավիայի դեպքում 6-ն էր` Սերբիա, Չեռնոգորիա (Մոնտենեգրո), Խորվաթիա, Բոսնիա և Հերցեգովինա, Սլովենիա, Մակեդոնիա: Արևելյան Եվրոպայում սոցիալիստական ճամբարի փլուզումը տարածվեց նաև Հարավսլավիայի վրա: Այստեղ առաջինը անկախություն հռչակեցին Սլովենիան ու Խորվաթիան, ապա և Բոսնիա-Հերցեգովինան ու Մակեդոնիան: Արդյունքում` նախկին դաշնության մեջ մնացին միայն Սերբիան ու Չեռնոգորիան, և այդ պետությունը մինչև Սլոբոդան Միլոշևիչի կառավարման ավարտը շարունակում էր կրել Հարավսլավիա անունը: Իսկ մինչև 2006թ.-ը` այսինքն միութենական վերջին հանրապետության` Չեռնոգորիայի անկախացումը, այն կոչվում էր Սերբիայի և Չեռնոգորիայի միություն: Հարկ է նկատել, որ հարավսլավական 6 երկրներից ոչ մեկ չի կարողացել խուսափել կոնֆլիկտներից ու արյունահեղ պատերզմներից: Այս առումով թերևս ամենահաջողակը Չեռնոգորիան էր, որը անկախություն ստացավ տակավին վերջերս` խաղաղ պայմաններում: Եվ չնայած դրան այդ փոքրիկ երկիրը ևս իր վրա կրել էր 90-ականների ծանր պատերազմների ազդեցությունն ու հետևանքները:

Անդրադառնանք պատերազմներին: Դրանք բազմաթիվ էին: Առաջինը Սլովենիայի դեմ ուղղված ռազմական ոտնձգությունն էր, որը սակայն համեմատաբար թեթև ելք ունեցավ: 10-օրյա պատերազմական գործողությունների արդյունքում հարասլավական բանակը տվեց 45, իսլ սլովենական ինքնապաշտպանական ուժերը` 19 զոհ: Արդյունքում` Սլովենիան հասավ այն բանին, որ ՀՖՍՀ-ն ճանաչի Սլովենիայի, ինչպես նաև Խորվաթիայի անկախության հանրաքվեի արդյունքները: Հաջորդը Խորվաթիայում բռնկված պատերազմն էր: Այստեղ ռազմական գործողությունները սկսվեցին 1991 թվականին և շարունակվեցին ընդհուպ մինչև 1995 թվականը: Իսկ երկրի տարածքային ամբողջականությունը փաստացի վերականգնվեց միայն 1998 թվականին: Խորվաթիայում ծավալված դեպքերը, կարծում ենք, չի կարելի տարանջատել բոսնիական պատերազմից, որը ընթացել է զուգահեռ, և տեղ-տեղ խաչվել է սերբ-խորվաթական պատերազմի հետ: Շատ կարճ պատերազմի և արդյունքների մասին. ՀՖՍՀ-ի կանխատեսվող փլուզմանն ընդառաջ միութենական հանրապետություններում սկիզբ առան անջատողական անջատողական շարժումներ` սերբաբնակ մարզերն անջատելու նպատակով: Տանսյակ հազարավոր մարդկային կյանքեր խլած և էթնիկ զտումներով ուղեկցված ռազմական գործողություններն ավարտվում են, ըստ էության, Հարավսլավիայի` Սերբիայի պարտությամբ, և Դեյթոնյան համաձայնագրերով վերջ է տրվում պատերազմին: Պատերազմի արդյունքում Խորվաթիայի Կրաինայի մարզի ինքնահռչակ հանրապետությունը լուծարվում է (իսկ սերբ բնակչության մեծ մասը լքում է Խորվաթիան), իսկ Բոսնիայում ստեղծվում է դաշնային պետություն` կազմված երկու` խորվաթա-մահմեդական և սերբական միավորներից: Մի խոսքով Դեյթոնյան համաձայնությամբ Բելգրադը ճանաչեց նորանկախ երկրներին, և ինչպես նշում է Ստյեպան Մեսիչը` ճիշտ այն սահմաններով, որպիսիք նրանք ունեին ՀՖՍՀ կազմում: Իհարկե, հետագայում այդ սահմանները ևս անխախտ չմնացին` միութենական հանրապետություն Սերբիայից անկախանալու հայտ ներկայացրեց ալբանաբնակ Կոսովոյի ինքնավար մարզը, և ինչպես ցույց տվեց հետագան նա ևս հաջողությամբ իրացրեց ինքնորոշման իրավունքը:

Պատերազմի հետևանքները

Իհարկե, նման հրապարակման մեջ հնարավոր չէ Բալկաններում տեղի ունեցած պատերազմների ողջ նյուանսները ներկայացնել (ներառյալ` սարսափելի կոտորածներն ու զտումները), սակայն ասվածը բավարար է Ստյեպան Մեսիչի Երևանում արած հայտարարության համատեքստում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման հեռանկարների վերաբերյալ պատկերացումն կազմելու համար: Այսպես, Խորվաթիայի նախագահն ասում է, որ Ա) պատերազմը երկրների սահմաններում շտկումներ չմտցրեց, Բ) Սերբիան չկարողացավ Կոսովոյում իշխանություն հաստատել: Ստիպված ենք արձանագրել, որ Խորվաթիայի մեծարգո նախագահն իրականությունը ճիշտ չի ներկայացնում: Իրականում Բալկաններում ներկայումս ստեղծված կոնֆիգուրացիան, այդ թվում և Կոսովոյի կարգավիճակը հենց պատերազմի արդյունք է:

Ներկայացնենք կոնկրետ փաստերը: Մինչև 1995 թվականը Խորվաթիան համաձայն էր Կրաինայի սերբական հանրապետությունն ամենալայն իրավունքներով ընդգրկել սեփական կազմում` բացառելով նրա անկախության կամ Սերբիային միանալու տարբերակը: Մինչդեռ Կրաինայի սերբ ղեկավարները (Միլոշևիչի աջակցությամբ) պահանջում էին միավորում Բոսնիա Սերբական հանրապետության հետ ու հետագայում` Սերբիայի հետ: Այս փակուղային իրավիճակը հանգուցալուծվեց պատերազմական գործողությունների շնորհիվ. 1995 թվականի օգոստոսի 4-ին խորվաթական բանակը` բոսնիական զինված ուժերի աջակցությամբ, պլանավորեց ու հաջողությամբ իրականացրեց «Փոթորիկ» գործողությունը (Operation storm), որի արդյունքում սերբական ուժերը ջախջախվեցին, Կրաինայի սերբ բնակչության մեծ մասը հեռացավ Բոսնիա (մինչ օրս սերբ փախստականների խնդիրը լուծված չէ, իսկ ԵՄ-ն այդ հարցն ընդգրկել է Խորվաթիայի անդամակցության շուրջ բանակցությունների օրակարգ), լուծարվեցին սերբական Կրաինայի ու Արևմտյան Բոսնիայի հանրապետությունները (ընդ որում, հարկ է նկատել, որ խորվաթական զինուժը գործողությունը սկսել էր ՄԱԿ խաղաղապահների պահակակետերի գրավմամբ, ինչի արդյունքում զոհվել էին նաև խաղաղապահներ): Այս գործողությունից հետո, ունենալով նաև միջազգային հանրության լայն աջակցությունը, Սերբիան ստիպված եղավ ստորագրել Դեյթոնյան համաձայնության տակ: Ասել է թե` ի հեճուկս Մեսիչի հայտարարության, խնդիրները լուծվեցին ռազմի դաշտում:

Նույնը նաև Կոսովոյի պարագայում էր: Հայտնի է, որ անջատողականությունը զսպելու նպատակով 1999 թվականին Բելգրադը զինված ուժեր ու ոստիկանական զորքեր տեղակայեց Կոսովոյի տարածքում ու սկսեց էթնիկական զտումներ իրականացնել: Սակայն ի տարբերություն Կրաինայի, այս անգամ միջազգային հանրությունը (ԱՄՆ և ՆԱՏՕ) ձեռքերը ծալած չնստեց և ՆԱՏՕ-ի զորեքրի եռամսյա գործողությունից հետո ամբողջությամբ վերահսկողություն սահմանեց մարզի նկատմամբ` դուրս մղելով սերբական ուժերին: Շարունակությունը հայտնի է:

Ակնհայտ է, որ և Կրաինայի, և Բոսնիայի, և Կոսովոյի հարցում որոշիչը եղել է պատերազմական գործողությունների ընթացքը: Հակամարտությունների կարգավորման ժամանակ հաշվի է առնվել պատերազմի արդյունքները (անկախ այն բանից, ով ում ինչքանով է օգնել, կարևոր են պատերազմի արդյունքները): Ըստ երևույթին, հենց այս հանգամանը նկատի ունի Ստյեպան Մեսիչը` ասելով, որ «Սերբիան չուներ բավարար ներուժ Կոսովոյում իշխելու համար»:

Բալկանների պրոյեկտումը Հարավային Կովկասում

Ինչպես համոզվեցինք, ՀՖՍՀ-ի փլուզման արդյունքում Բալկաններում սահմանների ձևավորմանը մեծապես նպաստել են պատերազմական գործողությունների արդյունքները: Ընդ որում, մեկ նկատառում էլ` բոլոր չափումներով այդ գործողությունները մեկ կոնկրետ նպատակ են հետապնդել. կոմպակտ ապրող էթնիկ միավորների խնդիրը եղել է ինքնորոշումը կամ մայր հայրենիքի հետ միավորվելը, իսկ մյուս կողմինը` միութենական սահմանները պահպանելը, մոնոէթնիկ ազգային պետություն ստեղծելն ու այդ նպատակով էթնիկական զտումների իրականացումը: Եվ այսպես, պատերազմի արդյունքով Խորվաթիային, Բոսնիային, Կոսովոյին հաջողվեց լուծել իրենց առջև դրված խնդիրը, իսկ Սերբիային (Հարավսլավիային)` ոչ: Այս փաստն էլ այսօր ընկած է Բալկանյան քաղաքական քարտեզի հիմքում:

Գանք Հարավային Կովկաս: Այստեղ պատկերն, ընդհանուր առմամբ, չի տարբերվում Բալկաններից: Ադրբեջանը (ինչպես նաև` Վրաստանը) երբեք չի թաքցրել Լեռնային Ղարաբաղում էթնիկ զտումներ իրականացնելու իր մտադրությունը (Բաքվի, Սումգայիթի, Շահումյանի շրջանի և բազմաթիվ մյուս բնակավայրերի օրինակով): Ընդամենը նախորդ շաբաթ Վաֆա Գուլուզադեն հոխորտում էր և արցախցիներին հորդորում, թե եթե անկախ են ուզում ապրել, պետք է գնան Հայաստան:

Ինչ վերաբերում է պատերազմին, ապա հայտնի փաստ է, որ Ադրբեջանն ինքն է ցանկացել զենքի ուժով լուծել խնդիրը և նախահարձակ է եղել: Ոչ մի կասկած չկա, որ հաջողության դեպքում Ադրբեջանը հենց տեղում լուծելու էր Արցախի հիմնախնդիրը բնաջնջելով Լեռնային ղարաբաղի բնակչությանը (ինչպես Մարաղայում): Պատմության խորքից եկող ճշմարտություն է` չկա պահանջատեր, չի լինի և պահանջ: Սակայն, այս դեպքում պատմությունն այլ ընթացք էր նախապատրաստել: Արցախցիները կարողացան դիմակայել ադրբեջանական ագրեսիային ու զենքի ուժով ևս ամրագրել իրենց ինքնուրույն ապրելու իրավունքը, որը մինչ այդ արել էր նաև իրավական առումով: Այնսինքն, եթե բանաձևենք Խորվաթիայի նախագահի ձևակերպումներով, Արցախի անկախությամբ նոր իրականություն է ստեղծվել, որը վաղ թե ուշ ճանաչվելու է աշխարհի կողմից:

Իսկ մինչ այդ ստիպված ենք հետևել Մեսիչի խորհրդին և բանակցել, թեկուզ` 10 տարի, կամ ավելի: Միևնույն ժամանակ չպետք է մոռանալ պատերազմի մասին: Անգամ 10-օրյա: Ճիշտ է` Խորվաթիայի նախագահի հորդորը, թե անգամ այդքան կարճատև պատերազմը վտանգավոր է, սակայն նրանից լավ ոչ ոք չգիտի զգոնության գինը: Չէ՞որ Խորվաթիային հաջողվեց քառամյա արյունալի պատերազմներին վերջ տալ ընդամենը 3 օր տևած գործողությամբ` ընդ որում հակառակորդին պարտադրելով ցանակալի լուծումը: