Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հունիսի 14-ին Մոսկվայում կայացավ Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության (ՀԱՊԿ) խորհրդի հերթական նիստը: Այս անգամ ևս ՀԱՊԿ երկրների գագաթաժողովն անցնում էր Հայաստանի նախագահության ներքո:
Նիստը մեկնարկել է ՀԱՊԿ անդամ երկրների ղեկավարների հանդիպմամբ, այնուհետև կայացել է ընդլայնված կազմով, որին մասնակցել են նաև պատվիրակությունների անդամները: Հայաստանի պատվիրակության կազմում, որը ղեկավարել է ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, ընգրկված են եղել Ազգային Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արթուր Բաղդասարյանը, արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Նալբանդյանը և պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանը:

ՀԱՊԿ պատրվակով տնտեսական զիջումներ կորզելու Մինսկի փորձը չհաջողվեց

Երեկ կայացած նիստը ՀԱՊԿ պատմության մեջ, թերևս, ամենասկանդալայինն էր. ՀԱՊԿ գագաթաժողովին մասնակցելուց հրաժարվել էր Բելառուսի նախագահ Ալեքսանդր Լուկաշենկոն: Պատճառը Ռուսաստանի և Բելառուսի միջև ծագած, այսպես կոչված, «կաթնամսային սկանդալն» է: Հակիրճ ներկայացնենք, տեղի ունեցածը: Այն բանից հետո, երբ Մոսկվան հրաժարվեց Ալեքսանդր Լուկաշենկոյին տրամադրել լրացուցիչ վարկավորում, Բելառուսի նախագահը հորդորեց իր ենթականերին հայացքն ուղղել Արևմուտք: «Բատկայի» այս ժեստը դուր չեկավ Մոսկվային, և Ռուսաստանում գործի դրվեց անցած տարիներին փորձված պատժամիջոցների մեխանիզմը. Ռուսաստանի սպառողական վերահսկողության գերատեսչությունը (Роспотребнадзор), ինչ-ինչ հիմնավորումներով արգելեց բելառուսական գյուղատնտեսական ծագման ապրանքների, մասնավորապես, կաթնեղենի ներկրումը:
Հիշեցնենք, որ մի քանի տարի առաջ ռուսական նույն ծառայությունը նմանօրինակ տնտեսական պատժամիջոցներ էր կիրառել Մոլդովայի ու Վրաստանի նկատմամբ: Այս դեպքում ևս Մոսկվայի որոշոմը լուրջ տնտեսական հետևանքներ է ենթադրում. բելառուսական գյուղատնտեսական արտադրանքի 90 տոկոսը սպառվում է Ռուսաստանում:

Ահա այս հանգամանքը հաշվի առնելով էլ Մինսկը հրաժարվեց մասնակցել ՀԱՊԿ գագաթաժողովին` որևէ կերպ չթաքցնելով Մոսկվա չմեկնելու դրդապատճառները: «ՀԱՊԿ ընթացիկ նիստին մեր չմասնակցելու պատճառը Բելառուսի կատեգորիկ անհամաձայնությունն է ընդունել ՀԱՊԿ` ռազմա-քաղաքական անվտանգության ամրապնդմանն ուղղված որոշումներն այն պայմաններում և այնքան ժամանակ, քանի դեռ բացահայտ կերպով ոտնահարվում է Կազմակերպության անդամներից մեկի, տվյալ դեպքում Բելառուսի հանրապետության տնտեսական անվտանգությունը»,- ասված է պաշտոնական Միսնկի տարածած հաղորդագրության մեջ:

Բացի վերը նշված բացատրությունից, Մինսկը զգուշացրել էր, որ լեգիտիմ չեն կարող համարվել իր բացակայությամբ ընդունված որոշումները: Թեև այս հայտարարությունը շանտաժի էլեմենտներ է պարունակում, և ըստ էության, նպատակ ուներ ճնշում գործադրել Մոսկվայի վրա, սակայն այն, կարծես թե, չհասավ նպատակին, քանզի առանց Լուկաշենկոյի ներկայության էլ ՀԱՊԿ անդամ երկրների ղեկավարները համաձայնեցրին օրակարգում եղած հարցերը, կայացրին որոշումներ: Այսինքն` երկկողմ ռուս-բելառուսական (տնտեսական, քաղաքական) տարաձայնությունները չհաջողվեց բերել բազմակողմ հարթություն: Իսկ թե ի՞նչ շարունակություն կունենան դրանք երկկողմ ձևաչափով, կարծում ենք, Հայաստանին քիչ է առնչվում: Նկատենք միայն, որ ռուսական աղբյուրների հաղորդմամբ, Մոսկվան որոշել է անպատիժ չթողնել Մինսկին և այժմ նախապատրաստական աշխատանքներ են ընթանում Բելառուսի հետ «գազային պատերազմ» (Ուկրաինայի օրինակով) սկսելու ուղղությամբ:

Ինչպես նշվեց Միսնկի բացակայությունը չխանգարեց, որպեսզի ՀԱՊԿ խորհրդի հերթական նիստը կայանա և քննարկվեն օրակարգում եղած հարցերն ու խնդիրները: Պաշտոնական տեղեկատվության համաձայն, նիստի ընթացքում Հայաստանի, Ռուսաստանի, Ղազախստանի, Ղրղզատսանի, Տաջիկստանի և Ուզբեկստանի նախագահները հավանության են արժանացրել ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի տարեկան զեկույցը, ինչպես նաև` անցնող մեկ տարում Կազմակերպությունում նախագահող երկրի` Հայաստանի զեկույցը նախագահության ընթացքում միջոցառումների ծրագրի կատարման վերաբերյալ:

Դրանից բացի, ՀԱՊԿ մասնակից երկրների ղեկավարները ստորագրել են Արագ արձագանքման հավաքական ուժերի մասին համաձայնագիրը և կից փաստաթղթերը, որոնք սահմանում են այդ ուժերի կարգավիճակը, ձևավորման ու գործունեության կարգը, կիրառության կանոնները և հավաքական ուժերի կազմը: Սա, ըստ երևույթին, եղել է ՀԱՊԿ ընթացիկ նիստի կարևորագույն որոշումը, ինչպես նաև ՀԱՊԿ գոյության ընթացքում առավել առանցքային քայլերից մեկը: Անկախ այն հանգամանքից, որ դրան առայժմ չեն միացել Բելառուսն ու Ուզբեկստանը (վերջինս նախօրոք հայտարարել էր, որ հավաքական ուժեր ստեղծելու նախաձեռնությանը կմիանա ինչ-ինչ պայմաններ ընդունելուց հետո միայն, և չնայած ստորագրել է փաստաթղթերը, սակայն հատուկ կարծիք է ներկայացրել):

ՀԱՊԿ խորհրդի նիստի օրակարգի մյուս հարցն էլ նախագահության փոխանցման խնդիրն էր: Հայտնի էր, որ նախագահությունը Հայաստանից անցնելու էր Բելառուսին: Ավելին, մինչև «կաթնամսային սկանդալի» հասունանալը, Ալեքսանդր Լուկաշենկոն հայտարարել էր, որ «Բելառուսի նախագահության ժամանակ ՀԱՊԿ-ում միշտ էլ կազմակերպության գործունեության ակտիվություն է նկատվել, և ցանկալի է, որ այդ ակտիվությունը լինի նաև Բելառուսի հերթական նախագահության օրոք»: Սակայն, Լուկաշենկոյին ՀԱՊԿ-ն «ակտիվացնելու» հնարավորություն այս անգամ չընձեռվեց, քանի որ պաշտոնական Մինսկի բացակայության պատճառով որոշում կայացվեց Կազմակերպության «տեխնիկական նախագահությունը» փոխանցել Ռուսաստանին:

Խորհրդի նիստից հետո կայացած ասուլիսում Սերժ Սարգսյանն, ամփոփելով կազմակերպությունում Հայաստանի նախագահությունն, ասել է. «Արագ արձագանքման հավաքական ուժերի ստեղծումն այն բոլոր գաղափարների նյութականացումն է, որոնք դրված են Հավաքական անվտանգության պայմանագրի հիմքում: Ես վստահ եմ, որ վերջին մեկ տարվա ընթացքում մենք կոնկրետ բովանդակությամբ ենք լրացրել նախկինում կայացված շատ որոշումներ: Մեկ տարի առաջ, երբ Հայաստանը ստանձնում էր նախագահությունը, ես նշեցի, որ Հայաստանը և ՀԱՊԿ անդամ մյուս երկրները կաշխատեն ոչ միայն արդեն կայացված որոշումների իրականացման ուղղությամբ, այլ կգտնեն նոր գաղափարներ` հարստացնելու Պայմանագիրը: Կարծում եմ, այս ընթացքում օգտակար շատ աշխատանք է կատարվել: Հարկ է նշել երկու կարևոր հանգամանք. ՀԱՊԿ արագ արձագանքման հավաքական ուժերի ստեղծումը և կառույցի անդամ-պետությունների արտաքին քաղաքական գործունեության առավել սերտ համակարգումը: Մեր արտաքին գործերի նախարարները առաջին անգամ հավաքվեցին ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի նստաշրջանից և ԵԱՀԿ արտաքին գործերի նախարարների հավաքից առաջ ու կոնկրետ հարցերի նկատմամբ մշակեցին կոնկրետ մոտեցումներ: Այս երկու կարևոր հանգամանքները խոսում են այն մասին, որ մեկ տարվա ընթացքում մենք էապես կարևոր աշխատանք ենք կատարել»:

Սերժ Սարգսյանի այս գնահատականի հետ համաձայնել է նաև Կազմակերպության նոր նախագահողը` Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևը: Վերջինս շնորհակալություն է հայտնել Հայաստանի նախագահին կատարված աշխատանքի համար:

Հայաստանը, ՀԱՊԿ-ը և ԱԱՀՈՒ-ն

ՀԱՊԿ ձևաչափով ցանկացած միջոցառումից, առավել ևս ՀԱՊԿ անդամ երկրներից որոշների միջև ժամանակ առ ժամանակ ծագող առճակատումների ֆոնին Հայաստանում արդիական է դառնում այդ կառույցի կայացվածության, դրան Հայաստանի անդամակցելու նպատակահարամարության հարցը:

Այս դեպքում ևս նշված հարցադրումները խիստ արդիական են ու հիմնավոր: Ստորագրվում են հավաքական ուժեր հիմնադրելու մասին փաստաթղթեր, սակայն այդ ընթացքում կազմակերպության անդամներից մի քանիսը խորը առճակատման մեջ են` Ռուսաստանն ու Բելառուսը, ճիշտ է` տնտեսական, բայց առճակատման մեջ են, իսկ Կենտրոնական Ասիայում իսկական անորոշություն է տիրում: Ուզբեկստանը, որը ժամանակին ամբողջությամբ ականապատել էր ՀԱՊԿ դաշնակիցներից Տաջիկստանի հետ սահմանը, ՀԱՊԿ խորհրդի նիստի նախօրեին որոշում է կայացրել Կազմակերպության անդամ մեկ այլ երկրի` Ղրղզստանի հետ սահմանի վրա յոթ մետր բարձրությամբ պատ կառուցել: Նման պայմաններում, գուցե հարց առաջանա, թե որքանով կարող է արդյունավետ լինել Հավաքական անվտանգության պայմանագիրը, հատկապես` Հայաստանի պարագայում: Կարծում ենք` կարող է: Բացատրենք, թե ինչպես:

Նախ` պետք է հասկանալ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում ՀԱՊԿ-ը, որից հետո միայն հնարավոր կլինի ճշտել, նպատակահարմա՞ր է կամ արդարացվա՞ծ է այդ կառույցին Հայաստանի անդամակցությունը: Թեև որոշ փորձագետներ ու քաղաքական գործիչներ, հատկապես ռուսական քաղաքական շրջանակներից, փորձում են ՀԱՊԿ-ը նմանեցենել (համեմատել, հակադրել և այլն) այլ ռազմաքաղաքական դաշինքների, մասնավորապես, ՆԱՏՕ-ի, այնուամենայնիվ դա այդպես չէ: Հետեևաբար հարց է ծագում` իսկ ի՞նչ է այն:

Այս հարցին պատասխանելու համար, թերևս, անհրաժեշտ է հասկանալ պայմանագրի կազմակերպության անդամներից յուրաքանչյուրի մասնակցության դրդապատճառները: Անշուշտ, Ռուսաստանի պարագայում պայմանագիրը մեխանիզմ է իր ներկայությունը նախկին ԽՍՀՄ-ի երկրներից մի մասում ապահովելու համար: Դա և հոգեբանական նշանակություն ունի, և քաղաքական, և ռազմաքաղաքական: Սկբունքորեն Ռուսաստանի մասին շատ է խոսվել և մանրանալու հարկ չկա: Իսկ ի՞նչ շահեր ունեն մյուս անդամները:

Բելառուսի պարագայում վերջին սկանդալը պարզ մատնացույց արեց, որ Մինսկի համար ՀԱՊԿ մասնակցությունը ոչ այնքան ռազմաքաղաքական, որքան տնտեսական նշանակություն ունի: Խնդիրն այն է, որ վերջին երկու տասնամյակում Բելառուսը պրոռուսական վարքագիծ դրևորոելու համար լավ վարձատրվել է Մոսկվայի կողմից. նա արտոնյալ պայմաններ է ունեցել թե ռուսական էներգակիրների ներկրման և թե սեփական արտադրանքը ռուսական շուկայում իրացնելու հարցերում: Մի խոսքով` Բելառուսը (որի` հարևանների կողմից ագրեսիայի նեթարկվելու ռիսկայնությունն իրականում ձգտում է զրոյի) հավաքական անվտանգության պայմանագրին մասնակցում է գերազանցապես տնտեսական դրդապատճառներով, իսկ հավաքական անվտանգության ապահովմանը նրա մասնակցությունը խիստ կասկածի տակ է: Քչերն պատկերացնում, որ բելառուս դեսանտայինները թմրանյութերի ապօրինի սահմանանցումը կանխելու նպատակով կմեկնեն աֆղանա-տաջիկական սահման:

Կենտրոնասիական երկրների համար ՀԱՊԿ-ն անհրաժեշտ է ճիշտ այն խնդիրների լուծման համար, որոնք թվարկված են ԱԱՀՈՒ-ի ստեղծման հիմնավորումների մեջ. ահաբեկչություն, կրոնական ծայրահեղականություն, թմրանյութեր, անդրսահմանային հանցավորություն և այլն: Ակնհայտ է, որ կենտրոնասիական ավտորիտար ռեժիմները, որոնք թույլ են երկրի ներսում և նույնքան դժվարընկալելի արտաքին աշխարհում, ռուսական պետության աջակցությունն ակնկալում են ոչ միայն ներքաղաքական խժդժությունները (ոչ ոք չի կասկածում, որ Ուզբեկստանում կրոնական ծայրահեղականության դրևորումներն իրականում սոցիալական հիմքեր ունեն) հանդարտեցնելու, այլև` միջազգային մեկուսացումից խուսափելու համար: Կարիք չկա հիշեցնելու, որ Ուզբեկստանը ՀԱՊԿ-ին անդամակցելու ցանկություն հայտնեց այն բանից հետո, երբ Անդիժանի հայտնի իրադարձություններից հետո կանգնեց լիակատար միջազգային մեկուսացման վտանգի առաջ:

Ինչ վերաբերում է հավաքական անվտանգության ապահովման, ապա այս դեպքում ևս դժվար է պատկերացնել, որ օրինակ ղրղզա-ուզբեկական ռազմական միավորումները կարող են անմիջապես արձագանքել Հայաստանի վրա կատարված ագրեսիային ու ենթադրենք դիմակայություն ցույց տալ Թուրքիային: Ինչպես տեսնում ենք, այս դեպքում ևս ՀԱՊԿ-ին անդամակցելու հետաքրքրությունները զուտ երկկողմ հարթության վրա են` Ռուսաստանի հետ:

Նույնն է նաև Հայաստանի պարագայում: Թեև հայ-ռուսական ռազմաքաղաքական համագործակցությունը հիմնականում ծավալվում է բազմակողմ` ՀԱՊԿ ձևաչափով, բայց իրականում այն երկկողմ բնույթ ունի: Հետևաբար, վերադառնալով մեր հարցադրմանը, պետք է արձանագրենք, որ Հայաստանի անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին արդարացված է: Երևանն այդ կառույցում իր շահերն է հետապնդում:

Եվ տվյալ դեպքում ամենևին էլ կարևոր չէ, թե անդամ երկրներից որ մեկը ցանկություն կհայտնի աջակցություն ցուցաբերել Հայաստանին հնարավոր ագրեսիայի դեպքում` բացառապես ռուսական զորամիավորումներից կազմված, թե խառը զորախումբը: Կարևորը, որ այդ աջակցությունը կլինի:

Ամփոփելով վերը ասվածը` նկատենք, որ ՀԱՊԿ-ն իսկապես երկկողմ փոխշահավետ համագործակցության ձևաչափերի խառնուրդ է, և որպես իրապես հավաքական անվտանգության ապահովման գործիք չի կայացել: Սակայն անգամ այդ դեպքում, այն Հայաստանին խիստ անհրաժեշտ է քանի որ ապահովում է հայ-ռուսական երկկողմ դաշնակցությունը, որը տարածաշրջանում առկա քաղաքական կոնֆիգուրացիայի պայմաններում, ուղղակի անհրաժեշտություն է: