Ձեր վստահելի աղբյուրը

Եվ այսպես, բազմիցս չարչրկված «Մադրիդյան սկզբունքներն», այլևս գաղտնիք չեն: Անկեղծ ասած, դրանք նախկինում էլ գաղտնի չէին, որովհետև բազմաթիվ կառույցների ու գործիչների կողմից երկու տարի շարունակ դրվում էին շրջանառության մեջ: Սակայն նախկինում թեման արծարծվում էր որոշակի վերապահումներով, քանզի «արտահոսքը» պաշտոնական չէր և եղած տեղեկատվության հավաստիությունը ստուգելու հնարավորություն չկար:

Միակ պաշտոնական տեղեկատվությունը բանակցություններին մասնակցող գործիչների խիստ դիվանագիտական ձևակերպումներն էին: Այսօր  իրավիճակն արդեն այլ է:

«Մադրիդյան սկզբունքները» պաշտոնապես քողազերծվել են և բանակցաին գործընթացի տրամաբանության, ինչո՞ւ ոչ, նաև բանակցության մասնակից կողմերի նախորդիվ տրված գնահատականներն իրականության հետ համադրելու հնարավորություն է ստեղծվել:

Նախ`  ներկայացնենք Սպիտակ տան հրապարակած փաստաթղթում առկա այն վեց կետերը, որոնք հայտնի են որպես «մադրիդյան սկզբուքներ» (դրանք միջնորդների կողմից առաջարկվել են 2007 թվականին` Մադրիդում): Եվ այսպես.

1. Լեռնային Ղարաբաղի հարակից շրջանների վերադարձ` Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո
2. Լեռնային Ղարաբաղին անցումային կարգավիճակի տրամադրում, նրա անվտանգության և ինքնակառավարման ապահովում
3. Հայաստանը`  Լեռնային Ղարաբաղին կապող միջանցք
4. Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրավական կարգավիճակի սահմանում` իրավական պարտադիր հետևանքով` կամարտահայտության միջոցով
5. Բոլոր ներքին տեղահանվածների ու փախստականների` իրենց նախկին բնակության վայրերը վերադառնալու իրավունք
6. Անվտանգության միջազգային երաշխիքներ, որոնք ներառում են խաղաղապահ գործողություններ:

Ահա այն սկզբունքները, որոնց շրջանակներում ենթադրվում է ղարբաղյան հակամարտության խաղաղ կարգավորումը: Միանգամից նկատենք, որ տվյալ դեպքում խոսքն ընդամենը սկզբունքների մասին է, որոնց հիման վրա հետագայում պետք է մշակվեն խնդրի կարգավորման պայմանները:

Իհարկե, ցանկացած մանրուք մեծ նշանակություն ունի, այն էլ` Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության նման հարցում: Սակայն այսօր մանրուքներից չէ, որ պետք է խոսենք, այլ  բանակցային գործընթացի տրամաբանությունից, որը, անկախ վերը նշված կետերին տրված և տրվելիք տարակերպ մեկնաբանություններից, միանշանակ է և անխոցելի:

Մինչ սկսելը, նկատենք նաև, որ ներկայացված կետերում առկա են նաև տհաճ ձևակերպումներ, բայց ստորև փորձ է կատարվել զերծ մնալ էմոցիաներից.

Լեռնային Ղարաբաղն ինքնորոշման իրավունքի սուբյեկտ

Առաջին դիտարկումը, որ հնարավոր է անել, հետևյալն է`  Մադրիդյան սկզբունքները, փաստացի ամրագրում են Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի սուբյեկտ լինելը:

Իսկ ի՞նչ ասել է «ինքնորոշման իրավունքի սուբյեկտ»: Խնդիրն այն է, որ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից կոմպակտ բնակվող ոչ բոլոր էթնիկ խմբերն են հանդիսանում այդ իրավունքի սուբյեկտ: Սակայն հայկական կողմը, հղում անելով պատմական իրողություններին (Խամսայի մելիքություններ, հատուկ կարգավիճակ Ցարական Ռուսաստանում, ինքնավարության հատուկ կարգավիճակ ԽՍՀՄ կազմում և այլն) ցույց է տվել, որ Լեռնային Ղարաբաղը եղել և մնում է ինքնորոշման իրավունքի սուբյեկտ, ավելին` այն իրացրել է իր այդ իրավունքը, որը սակայն հանգեցրել է Ադրբեջանի կողմից ագրեսիայի` այսօր արդեն առկա հետևանքներով:

Սա բոլորին հայտնի իրողություն է, մինչդեռ ադրբեջանական կողմը բազմիցս է փորձել խեղաթյուրել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի էությունը: Այսօր էլ ադրբեջանական պաշտոնական ու քարոզչական շրջանակները խնդրի մասին խոսելիս չեն դադարում «Հայաստան» բառը կրկնելուց` փորձելով տպավորություն ստեղծել, թե խնդիրն ընդամենը տարածքային վեճ է Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև: Այս քարոզչությունն այնքան ինտենսիվ էր տարվում, որ միջնորդների գործուն լռության պարագայում տպավորություն էր ստեղծվում, թե պաշտոնական Բաքվին հաջողվել է մոլորեցնել միջազգային հանրությանը: Սակայն պարզվում է` ջանքերը զուր են եղել:

Մադրիդյան սկզբունքներից թվով չորրորդն ուղղակի ամրագրում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը պետք է իրացնի իր ինքնորոշման իրավունքը, և, որն ամենակարևորն է, Լեռնային Ղարաբաղի իրավական կարգավիճակի այդ կամարտահայտությունն ունենալու է իրավական պարտադիր հետևանք: Ի՞նչ է սա նշանակում: Սա նշանակում է, որ ենթադրյալ կամարտահայտությունը (հանրաքվե) չի կարող լինել օրինակ, խորհրդատվական: Այնսինքն` եթե Լեռնային Ղարաբաղում կազմակերպվում է հանրաքվե և բնակչության մեծամասնությունը կողմ է արտահայտվում անկախ պետություն ձևավորելուն, ապա որոշումը դառնում է պարտադիր:

Գործընթացը ենթադրում է համապարփակ լուծում

Երկրորդ կարևորագույն դիտարկումն այն է, որ հրապարակված սկզբունքները ենթադրում են ղարաբաղյան հակամարտության համապարփակ լուծում: Այնսինքն` ներկայացված սկզբունքների շուրջ համաձայնության դեպքում հետկոնֆլիկտային շրջանում հարցականներ չեն մնալու, տրվելու են բոլոր հարցերի պատասխանները, կամ առնվազն դրանք ստանալու մեխանիմնզերը:
Գաղտնիք չէ, որ տևական ժամանակ քննարկման առարկա է դարձել հակամարտության լուծման «փուլային» և «փաթեթային» տարբերակների խնդիրը: Սա պայմանավորված է այն իրողությամբ, որ աշխարհը կայուն զարգացման նպատակադրումներից ելնելով, փորձում էր կողմերին համոզել` հանգուցալուծման գնալ փուլային տարբերակով. նախ վերացնել հակամարտության ռազմական գործողությունների հետևանքները, ապա դրանից հետո միայն բանակցել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ:

 Հասկանալի պատճառներով այս տարբերակն անընդունելի էր հայկական կողմի համար, և հրադադարի հաստատումից ի վեր անընդհատ միջազգային հանրությանը բացատրվել է, որ լուծման փաթեթային տարբերակն այլընտրանք չունի, որ հակամարտության պատճառն անտեսելը հղի է նոր բացասական հետևանքներով: Այս ուղղությամբ հայկական դիվանագիտության ջանքերն ու աշխատանքը չգնահատել չի կարելի: Դրա հավաստումը վերը նշված մադրիդյան սկզբունքներն են, որոնք էականորեն տարբերվում են նախորդիվ եղած համանման առաջարկներից և, ի տարբերություն օրինակ 1996-1997 թվականներին բանակցային սեղանին դրված տարբերակից, որևէ հարց` հատկապես Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման ու ընդունման առումով, անորոշություն չեն պարունակում:

Իլհամ Ալիևը մոտ երկու տարի մոլորեցնում էր…

Բանակցային գործընթացի հետահայաց դիտարկումը ցույց է տալիս, որ «մադրիդյան սկզբունքների» շրջանառումից ի վեր հայկական կողմն` իր հրապարակային գնահատականներում ու մեկնաբանություններում հանրությանը մոլորեցնելու փորձ չի արել:
Իսկապես, չկա Հայաստանի նախագահի կամ արտաքին գործերի նախարարի որևէ հայտարարություն, որը հակասության մեջ գտնվի արդեն գաղտնազերծված սկզբունքների հետ: Հիշեցնենք հայկական կողմի բյուրեղացված դիրքորոշումը` ԼՂ կարգավիճակը պետք է որոշվի Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության կողմից, Հայաստանն ու ԼՂՀ-ն պետք է ունենան անխափան ցամաքային կապ և պետք է տրվեն անվտանգության միջազգային երաշխիքներ, մյուս բոլոր հարցերում հայկական կողմը պատրաստ է բանակցել և գտնել փոխզիջումային լուծումներ: Ակնհայտ է, որ վերը նշված մոտեցումն ամբողջությամբ արտացոլված է հրապարակված վեց կետերի մեջ: Ճիշտ է` կան նաև որոշ դրույթներ, որոնք կարող է և հայկական կողմի (կամ` առանձին պաշտոնյաների, քաղաքական ուժերի ու գործիչների) համար ոչ այնքան հաճելի են, սակայն տվյալ դեպքում խոսքը ոչ թե հաճելիի, այլ իշխանությունների պատասխանատվության ու հաշվետվողականության մասին է: Այս առումով միանշանակ է` հայկական կողմը երբեք ոչ սեփական, ոչ էլ միջազգային հանրությանը մոլորեցնող հայտարարություններ ու գնահատականներ չի տվել:

Կարո՞ղ ենք նույնը ասել Ադրբեջանի մասին: Պարզվում է` ոչ: Մինչև Սպիտակ տան պաշտոնական հաղորդագրությունը, պաշտոնական Բաքուն, մասնավորապես նախագահ Իլհամ Ալիևը, արտգործնախարարը, տարբեր տրամաչափի գործիչներ, խոսում էին «մադրիդյան սկզբունքների» մասին ու համոզիչ տոնով պնդում էին, թե Լեռնային Ղարաբաղն Ադրբեջանի սահմաններից դուրս լուծումը ոչ ընդունում են, ոչ էլ առավել ևս բանակցում դրա շուրջ: Սակայն փաստաթղթի հրապարակումը ցույց տվեց, որ մոտ երկու տարի Ադրբեջանը բանակցում էր հենց դրա շուրջ, սակայն երկրի ներսում բանակցային գործընթացի տրամաբանությանը հակասող ձևակերպումներ է շրջանառում: Պատահական չէ, որ ադրբեջանական կայքերում սկսել են այս առնչությամբ մտահոգություններ հայտնվել:

Վստահ չենք, սակայն կարծում ենք, որ ԵԱՀԿ-ի պաշտոնական կայքում ու Սպիտակ տան կողմից «մադրիդյան սկզբունքների» գաղտնազերծումը պայմանավորված էր հենց այս հանգամանքով: Այս առումով մեր դիտարկումները կներկայացնենք առաջիկայում:


Ամփոփենք: «Մադրիդյան սկզբունքների» հրապարակումը հնարավորություն է տալիս եզրակացնել

ա/ Լեռնային Ղարաբաղը ինքնորոշման իրավունքի սուբյեկտ է և այդ փաստը ոչ միայն ընդունվել է միջազգային հանրության կողմից, այլև ամրագրվել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահի, ինչպես նաև ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի անդամ երեք երկրների` Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի ու Ֆրանսիայի հեղինակած փաթեթում,

բ/ Հայկական կողմը մշտապես հանդես է եկել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության փոխզիջումների հիման վրա խաղաղ կարգավորման օգտին և երբեք ապակառուցողական, բանակցային գործընթացի տրամաբանությանը հակասող հայտարարություններ չի արել (ի տարբերություն պաշտոնական Բաքվի),

գ/ Ղարաբաղյան հակամարտության բանակցային գործընթացի ներկայիս փուլում քննարկվող առաջարկները ենթադրում են հակամարտության համապարփակ լուծում` հայկական կողմի առաջ քաշած երեք սկզբունքների ամբողջական ներառմամբ: