Ձեր վստահելի աղբյուրը

Շվեյցարիայի դաշնության արտաքին գործերի դաշնային դեպարտամենտը, Հայաստանի և Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարությունները օգոստոսի 31-ին տարածեցին հայտարարություն, որտեղ տեղեկացվում էր, որ շվեյցարական միջնորդությամբ իրականացվող բանակցությունների ընթացքում Հայաստանն ու Թուրքիան համաձայնել են ներքին քաղաքական խորհրդակցություններ սկսել երկկողմ հարաբերությունները կարգավորելու շուրջ: Ըստ որում` խորհրդակցությունների հիմքում ընկած են երկու նախաստորագրված արձանագրություններ` «Երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման» և «Երկկողմ հարաբերությունների զարգացման» մասին:

Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը, ով մինչ այդ բազմիցս հայտարարել էր Անկարայի հետ ունեցած պայմանավորվածությունների մասին, սեպտեմբերի 1-ին հայ դիվանագետների հետ հանդիպման ընթացքում արդեն իսկ անդրադարձել է փաստին` արձանագրությունները «արտացոլում են մինչ օրս ձեռք բերված պայմանավորվածությունների ամբողջականությունը»:

Արձանագրություններից երկրորդը ենթադրում է Վիեննայի` 1961թ. կոնվենցիայի համապատասխան դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում և դիվանագիտական ներկայացուցչությունների փոխանակում: Առաջին փաստաթուղթը, որն ըստ պայմանավորվածության, սահմանված ընթացակարգն անցնելուց հետո ուժի մեջ է մտնելու երկրորդի հետ միաժամանակ, նախատեսում է հայ-թուրքական սահմանի բացում, երկու երկրների միջև քաղաքական խորհրդատվությունների անցկացում կյանքի ամենատարբեր բնագավառներում և այդ նպատակի իրականացման համար միջկառավարական հանձնաժողովի ստեղծում, որի կազմում հիմնվելու են տարբեր գործառույթներ ունեցող ենթահանձնաժողովներ:

Երկու ԱԳՆ-ների համատեղ հայտարարության համաձայն, նշված խնդիրների շուրջ ներքին քաղաքական խորհրդակցությունների համար սահմանված է վեց շաբաթյա ժամկետ, որից հետո երկու արձանագրությունները կստորագրվեն և կներկայացվեն համապատասխան խորհրդարաններին` վավերացման համար:

Նոր հնարավորություն` կարգավորման համար

Իր ելույթում նախագահ Սարգսյանը հայտարարել է, որ «Հայաստանը մոտեցրեց հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հնարավորությունը»: Այս խոսքերը հասկանալ, առանց խնդրի նախապատմությանը ծանոթ լինելու, գրեթե անհնար է:
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նորանկախ Հայաստանն արդեն երկու տասնամյակ դիվանագիտական հարաբերություններ չի հաստատել Թուրքիայի հետ: Դրան զուգահեռ Անկարան, տեղի տալով Ադրբեջանի պահանջներին, փակել է Հայաստանի հետ ընդհանուր սահմանը` պատճառաբանելով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծված չլինելով: Հայաստանը, որ սատարում էր Լեռնային Ղարաբաղի հայերի ինքնորոշման պայքարին, տեղի չի տալիս Անկարայի ու Բաքվի համատեղ շրջափակման դիմաց, և արդեն մեկ տասնամյակ անց և Թուրքիայի, և Հայաստանի համար ակնհայտ է դառնում, որ դիվանագիտական հարաբերությունների բացակայությունն ավելի շատ կորուստներ է բերում, քան` ձեռքբերումներ ապահովոմ:

Ստեղծված իրավիճակում փակուղուց դուրս գալու նախաձեռնություն ցուցաբերեց Հայաստանի նորընտիր նախագահ Սերժ Սարգսյանը: Օգտվելով առիթից, որ 2008 թվականի սեպտեմբերին Երևանում պաշտոնական հանդիպում են անցկացնելու Հայաստանի և Թուրքիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքականները` նույն տարվա հունիսին Սերժ Սարգսյանն առաջարկեց իր թուրք գործընկերոջն այցելել Հայաստան` խաղը միասին դիտելու: Թուրքիայի նախագահ Աբդուլա Գյուլի կողմից հրավերքն ընդունվեց, և մեկ տարի առաջ Երևանում կայացած Սարգսյան-Գյուլ հանդիպմամբ ազդարարվեց մի գործընթացի սկզիբ, որը դիվանագիտական շրջանակներում կնքվեց որպես «ֆուտբոլային դիվանագիտություն»:

Գործընթացը, որ ենթադրում էր Շվեյցարիայի միջնորդությամբ հայ-թուրքական ինտենսիվ երկխոսություն, հիմնականում անցնում էր փակ դռների ռեժիմով, և շատ հաճախ երկու հանրությունները տեղյակ չէին քննարկումների ընթացքից ու բովանդակությունից: Լռությունը խաթարվեց այս տարվա ապրիլին, երբ կողմերը համատեղ հայտարարություն արեցին երկկողմ հարաբերությունները կարգավորելու «ճանապարհային քարտեզ» ընդունելու մասին: Հետագայում, սակայն, հայ-թուրքական քննարկումները մտան հարաբերական լռության փուլ, իսկ միջազգային տարբեր դիտորդներ ու պաշտոնյաներ արձանագրեցին, որ գործընթացում դանդաղեցում են նկատում:

Հետքայլ Անկարայի կողմից

Գործընթացի դանդաղեցումը, իսկ ավելի ճիշտ ի սպառ սառեցումը, բերեց այն բանին, որ մի շարք պաշտոնյաներ որոշեցին հրապարակային գանահատականներ տալ` հավանաբար փորձելով կողմերին կառուցողական հուն վերադարձնել: Այդօրինակ գնահատականներից ամենաակնառուն կովկասյան խնդիրներն ԱՄՆ պետդեպարտամենտում համակարգող պաշտոնյայի` Մեթյու Բրայզայի` այս տարվա հունիսին հնչեցրած այն միտքն էր, որ Թուրքիան հետքայլ է անում կարգավորման գործընթացում: Սա կոշտ էր, և երկխոսության տապալման մեղքն ամբողջությամբ դնում էր Անկարայի ուսերին:

Վաշինգտոնն ի սկզբանե իր աջակցությունն էր հայտնել հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացին: Այդ հարցում ԱՄՆ-ը միայնակ չէր, գործընթացին աջակցելու պատրաստակամություն էին հայտնել նաև Եվրոպան, Ռուսատսանը և գրեթե ողջ միջազգային հանրությունը: Միակ երկիրը, որն ակնհայտորեն դեմ էր ծավալված պրոցեսին, Թուրքիայի ու Հայաստանի հարևան Ադրբեջանն էր: Անցնող մեկ տարում Բաքվից մեկ անգամ չէ, որ հայտարարել են, թե իրենց ազգային շահերի ոտնահարում են համարելու ցանկացած որոշում, որը ենթադրելու է հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավում` առանց Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման:
Եվ չնայած Հայաստանը հայտարարել էր, որ Թուրքիայի հետ բանակցում է բացառապես «առանց նախապայմանների հարաբերությունների կարևգավորում» սկզբունքով, իսկ Վաշինգտոնն ու գործընթացով հետաքրքրված մյուս կողմերը բացեիբաց աջակցել էին այդ մոտեցմանն, այնուամենայնիվ Թուրքիան` գոնե առերևույթ, տեղի տվեց Ադրբեջանի շանտաժ հիշեցնող պահանջներին:

«Ճանապարհային քարտեզի» ստորագրումից օրեր անց այդ երկրի վարչապետ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանը հայտարարեց, թե առանց Ղարաբաղյան հարցի լուծման հայ-թուրքական կարգավորում հնարավոր չէ: Հետագայում վարչապետ Էրդողանը բազմաթիվ անգամներ կրկնեց իր հայտարարությունը` այդ թվում նաև Բաքվում: Միջազգային հանրության համար այս պահվածքն անակնկալ էր: Հասկանալի էր, որ Թուրքիան այդպիսով կառուցողականություն չի դրևորում, ավելին` գործընթացը տանում է տապալման:

Իրավիճակը դյուրին չէր, և Թուրքիայի մոտեցումները ևս մեկ անգամ ճշտելու անհրաժեշտություն կար: Այդ նպատակով, օգտվելով մայիսին Պրահայում կայացած «Արևելյան գործընկերության» գագաթաժողովի առիթից, Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը կրկին հանդիպեց Աբդուլա Գյուլին: Զրույցից հետո Հայաստանի նախագահը խիստ լակոնիկ էր` «պայմանավորվեցինք հարգել մեր պայմանավորվածությունները» (այն ժամանակ հայ-թուրքական բանակցությունների բովանդակությունը դեռ հրապարակված չէր): Աբդուլա Գյուլի հնարավոր բանավոր երաշխիքները հաշվի առնելով` Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը հանդես եկավ հայտարարությամբ, որ Թուրքիա այցելելու նրա պատասխան հրավերքը կընդունի միայն այն դեպքում, երբ եղած պայմանավորվածություններն իրականացվեն:

Սակայն դրան հաջորդող ժամանակահատվածում թուրքական էլիտայի երկվությունը` մի կողմից Էրդողանի պրոադրբեջանական ու հակահայկական հայտարարությունները, մյուս կողմից Գյուլի լռությունը, փորձագետներին անորոշության էին մատնել: Ժամանակն ընթանում էր, փակուղուց ելքը չէր երևում: Համենայնդեպս մինչև այն պահը, երբ հրապարակվեցին եղած պայմանավորվածությունները և հասկանալի դարձավ, որ գործընթացը շարունակվում է:

Առայժմ` հնարավորություն, ոչ թե` կարգավորում

Այսօր արդեն ակնհայտ է, որ հայ-թուրքական կարգավորումը թևակոխել է հաջորդ փուլ: Ակնհայտ է նաև այն, որ Ղարաբաղյան կարգավորման թեման ի հեճուկս Ադրբեջանի իշխանությունների ցանկության, որևէ կերպ շաղկապված չէ այս գործընթացի հետ: Եվ հարց է առաջանում` ինչ խնդիր էր հետապնդում վարչապետ Էրդողանը` իրականության հետ կապ չունեցող հայտարարություններ անելով: Այս հարցը հայ-թուրքական հարաբերություններով հետաքրքրվողներին չի կարող չհուզել:
Ինչպես նկատել է նախագահ Սարգսյանը, եղած հայտարարությունն առայժմ միայն «կարգավորման հնարավորությունն է մոտեցնում», այլ ոչ` կարգավորում է ենթադրում: Այսինքն` քանի դեռ չկա լիարժեք կարգավորում, միշտ էլ առկա է վտանգ, որ Թուրքիան, ի դեմս Էրդողանի, կամ մեկ այլ պաշտոնյայի, հետքայլ անելու ուղղությամբ նախաձեռնություն կդրսևորի:
Գործնականում, սակայն, այդ բանը քիչ հավանական է: Այսօր արդեն հրապարակվել են այն կոնկրետ փաստաթղթերը, որոնց շուրջ պետք է կայանա համաձայնությունը: Երևանում, թեև որոշակի մտահոգիչ հարցեր բարձրացվում են, այնուամենայնիվ որևէ սկզբունքային կետ, որը կարող է անհնարին դարձնել երեկ հրապարակված փաստաթղթերի ընդունումը, չի մատնանշվում:

Թուրքիայի հարցում ամեն ինչ չէ, որ միանշանակ է: Անկարայում արդեն իսկ մտահոգություններ են հնչում, որ գործընթացի հրապարակայնացումն ու հանրայնացումը կարող է իշխանություններին հնարավորություն տալ` անհրաժեշտության դեպքում խուսափել որոշում ընդունելուց: Այստեղ մատնանշվում են թուրքական հասարակայության մեջ ավանդաբար մեծ ազդեցություն ունեցող ազգայնական, իսլամիստական ու զինվորական ուժերի հնարավոր հակազդեցությունը:

Դժվար է այսօր միանշանակ գնահատական տալ, թե ինչ արձագանքի կարժանանան թուրքական հասարակությունում ու խորհրդարանում Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորում ենթադրող երկու փաստաթղթերը: Սակայն հստակ է, որ Անկարայում արդեն իսկ լուրջ երկընտրանքի առաջ են: Մեծ է վտանգը, որ այս կամ այն շահերի խմբի ազդեցության տակ գործընթացը վիժեցնելով, Թուրքիան ստիպված կլինի ընդունել, որ տվյալ խմբի առկայությունն արդեն իսկ ապացուցում է այդ երկրի` եվրոպական չափանիշներից հեռու գտնվելու փաստը: