Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ի հարցազրույցը փորձագետ, Armenian Times (www.prm.am) վերլուծական կայքի գլխավոր խմբագիր Հրաչ Գալստյանի հետ

- Պարոն Գալստյան, հոկտեմբերի 10-ին ստորագրվեցին Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին Արձանագրությունները: Դրան, փաստորեն, նախորդել էր առնվազն մեկամյա գործընթաց, որը Հայաստանում, ինչպես և Թուրքիայում տարբեր գնահատականների ու մեկնաբանությունների արժանացավ: Եթե կարելի է ամփոփենք հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացի անցած փուլն ու հատկապես կանգ առնենք Արձանագրությունների նախաստորագրմամբ առաջ եկած դիմադրության վրա:

-Մեծ խառնաշփոթ է առաջացել: Խառնաշփոթը հասկանալու համար անհրաժեշտ եմ համարում հարցը բաժանել առնվազն երեք մասի` հայ-թուրքական հարաբերություններ, բուն արձանագրությունները և` արձանագրությունների հետ կապված քաղաքական գործընթացները` ինչպես ներքին, այնպես էլ` արտաքին: Խնդիրն այն է, որ գրեթե բոլոր մարդիկ, ովքեր դեմ են, կողմ են կամ մեկ այլ վերաբերմունք ունեն, այս երեք հարցերը խառնում են, ու դրա արդյունքում խառնաշփոթ է նաև հանրությունում:
Սկսենք ամենասկզբից, Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորումը Հայաստանի համար այլընտրանք չունեցող պրոցես է: Մենք այլընտրանք չունենք: Առաջին հերթին, Հայաստանի կայանալու, լինելիության տեսանկյունից Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները պարտադիր պայման են: Եթե դու փոխհարաբերություններ չունես, երկխոսության մեջ չես քո հիմնական հակառակորդի, եթե կուզեք` թշնամու հետ, քո անվտանգությունը պայմանավորված չէ քեզ հետ կապված գործոններով, քո գոյությամբ: Դու դառնում ես անվտանգության սպառող և ոչ թե` անվտանգության սուբյեկտ: Եվ իսկապես, Հայաստանը մինչև հիմա անվտանգության սպառող է, ընդ որում՝ ամենապրիմիտիվ մակարդակով սպառող: Ավելի պարզ՝ մեկ ուրիշը ապահովում է մեր անվտանգությունը: Ոչ թե միջազգային խաղի կանոնները, այլ` պարզապես մեկ ուրիշը:

- Դուք ասացիք, որ այս պրոցեսն այլընտրանք չուներ: Կնշանակի՞ , որ վաղ թե ուշ մենք գալու էինք սրան: Եվ եթե այո, ապա այսօրվա գործընթացը, առկա փաստաթղթերը, որքանով են նպաստում, որ մեր շահերն իրացվեն:

-Վաղ թե ուշ գալու էր մի պահ, որ այս քաղաքական անհրաժեշտությունը վերածվելու էր քաղաքական պրակտիկայի: Այս արձանագրությունները հենց այդ քաղաքական պրակտիկան են, ավելի ճիշտ՝ դրա սկիզբը, անհրաժեշտ պայման սկսելու համար:
Արձանագրություններն, ըստ էության, նորմալ դիվանագիտական փաստաթղթեր են: Դրանք քննարկելիս, առաջին հերթին, պետք է նայել ոչ թե այդ արձանագրություններն՝ ի՞նչ են ասում կամ չե՞ն ասում, այլ` ի՞նչ դաշտ են փակում: Կա՞ որևէ դաշտ, որ այդ արձանագրությունները փակում են վերջնականապես, այնպես, որ այդ հարցում զարգացում այլևս հնարավոր չէ: Այդպիսի կետ գոյություն չունի: «Նախապայման կա», «նախապայման չկա»` սրանք դատարկ խոսակցություններ են, կոնյուկտուրային բաներ:
Չկա այնպիսի հարց, որ այս արձանագրություններով փակվեն` ո՛չ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններում, ո՛չ ռեգիոնալ հարթությունում և ո՛չ էլ Հայաստան-աշխարհ համատեքստում: Արձանագրություններն ընդամենը հիմք են երկխոսության համար` ոչ ավել, ոչ պակաս:

- Անընդհատ հիշատակվում է Լեռնային Ղարաբաղի, սահմանների ճանաչման ու «պատմաբանների հանձնաժողովի» մասին: Դրանք դիտվում են որպես Հայաստանին պարտադրված նախապայմաններ:

-Ինչ վերաբերում է Ղարաբաղի հարցին, այն ընդհանրապես փաստաթղթերում չի հիշատակվում, և հիշատակումը քաղաքական ու դիվանագիտական նոնսենս կլիներ՝ թե՛ Հայաստանի, թե՛ Թուրքիայի և թե՛ Ադրբեջանի երկարաժամկետ շահերի տեսանկյունից: Ի վերջո՝ նույն Ադրբեջանը անկախ պետություն է. երրորդ երկրները ինչպես կարող են նրա հետ կապված հարցեր քննարկել ու լուծել: Նույնը վերաբերում է մյուս կողմերին և Ղարաբաղին:
Սահմանների ու տարածքային ամբողջականության հետ կապված ընդամենը մի բան կարելի է ասել` ինչպե՞ս է հնարավոր հարաբերություններ հաստատել մի երկրի հետ` առանց նրա տարածքային ամբողջականությունը ճանաչելու:
Գանք հանձնաժողովին: Եթե այդ հանձնաժողովի մասին այնտեղ ասված չլիներ, մենք պետք է պնդեինք, որ այն լիներ: Ցեղասպանության հարցը քննարկել չի նշանակում` Ցեղասպանությունն ուրանալ: Դա մեզ համար լրացուցիչ հարթակ է` Ցեղասպանության հարցը նաև այլ հարթություններ տեղափոխելու համար` գիտական, մշակութային, հանրային, քաղաքական և այլն, նոր լեզու մշակել Ցեղասպանության մասին խոսելու համար: Լեզու, որ հարիր կլինի նորացվող աշխարհին ու մեզ համար էլ մշակութային ինտեգրացիայի խողովակ` կանալ, կդառնա:
Հետո` դա մեր ազգային բարդույթների հաղթահարման միակ ճանապարհն է: Հարցին նայենք այլ տեսանկյունից` եթե դու քո վրա վստահ ես, դու ինչի՞ պետք է նեղանաս, բարդույթների մեջ լինես, որ ինչ-որ օտար մեկը խոսում է քո մասին:

- Երրորդ հարցադրմամբ Դուք հայ-թուրքական գործընթացը տարանջատեցիք դրանով պայմանավորված ներքին ու արտաքին քաղաքական գործընթացներից:

-Սկսեմ Հայաստանի ներսում ծավալված գործընթացներից: Սկզբնական շրջանում դիմադրությունը շատ հախուռն էր, քաոտիկ: Պրոցեսին դեմ խոսողներն այնքան էլ լավ չգիտեին, թե ինչի դեմ են խոսում: Հետո՝ հիմնականում Վարդան Օսկանյանի ու նրա գլխավորած խմբի ջանքերով փորձ արվեց ինչ-որ համակարգում մտցնել այս հարցում:
Առաջ քաշվեցին մի քանի թեզեր` ինչո՞ւ է պրոցեսը հրապարակային, իբր՝ սա ամենամեծ վնասն է, որովհետև Թուրքիային հնարավորություն է տալիս հայտարարություններ անել, երկրորդը, սահմանների ճանաչման ու տարածքային ամբողջականության խնդիրն է և երրորդը, թե՝ Ղարաբաղի հարցն այստեղ նախապայման է…

- Եթե կարելի է կանգ առնենք Ղարաբաղյան կարգավորման թեմայի վրա, որովհետև այն բավականին արծարծվեց հայ-թուրքական հարաբերություններ համատեքստում:

- Երևի արդեն բոլորին հոգնեցրել է այս պնդումը, բայց` արձանագրություններում այդ մասին ոչինչ չկա: Իսկապես չկա՝ սա երևի արդեն բոլորին է հայտնի:
Մյուս կողմից էլ, սակայն՝ գաղտնիք չէ, որ քաղաքական համատեքստում Ղարաբաղի հարց, այնուամենայնիվ կա, և չէր կարող չլինել: Կրկնում եմ՝ քաղաքական համատեքստում և ոչ արձանագրություններում:
Ղարաբաղի հարցը միշտ է եղել հայ-թուրքական հարաբերություններում և չէր կարող չլինել: Ղարաբաղի հարցը միշտ եղել է Հայաստան-Ռուսաստան հարաբերություններում, Հայաստան-Վրաստան, Հայաստան-Ֆրանսիա փոխրահարբերություններում: Հայաստանի արտաքին քաղաքական օրակարգում չկա որևէ հարց, որտեղ Ղարաբաղի թեման գոյություն չունենա: Բնականաբար` հայ-թուրքական հարաբերություններում նա պետք է ավելի մեծ տեղ զբաղեցնի: Կրկնում եմ` քաղաքական համատեքստում:
Իսկ ինչպե՞ս ենք այդ հարցը լուծելու, եթե ոչ` դիալոգի միջոցով: Բոլորի հետ պիտի պատերազմ մղե՞նք: Իհարկե` ոչ: Բոլորի հետ պետք է դիալոգի մեջ մտնենք: Պիտի փորձենք հասկանալ նրանց շահերը ու դրանք հարամարեցնել մեր շահերին: Նույն կերպ՝ հասնենք, որ մեր շահերն ընկալելի լինեն մյուսների համար և արդեն նրանք փորձեն հարմարվել: Այլ ճանապարհ դեռ չի հորինվել:
Սա ակնհայտ բան է, մինչդեռ մեզ մոտ հարցի նենգափոխում եղավ: Վերցնում են Էրդողանի հայտարարությունները, մտցնում են անգամ ոչ թե քաղաքական համատեքստի, այլ` բուն ու նեղ պրոցեսի մեջ: Բայց չէ՞ որ մեզ մոտ էլ են հայտարարություներ արվել: Նախագահի նախորդ օրվա ուղերձը ավելի քան կոշտ էր:
Հետո՝ մի աբսուրդ պնդում էր կատարվում. եթե ի վերջո ստորագրվում է, վավերացվում և բացվում է, ուրեմն «երաշխիքներ կան, որ Հայաստանն առանց նախապայմանների, առանց Ղարաբաղի ստատուսի և այլ հարցերի հետ կապված ճշտումներ մտցնելու, հողերը հանձնելու է», այլ կերպ ասած՝ Հայաստանի ու Ղարաբաղի կապիտուլյացիա: Այսպիսի պնդում կարող էր կատարել փողոցից մեկը, բայց եթե այսպիսի պնդում կատարում է արտաքին գործերի նախկին նախարարը, քաղաքական լիդերի հավակնություններ ունեցող մեկը (իսկ հետո ամբողջ թիմը սկսում է նույնը կրկնել), սա արդեն աբսուրդի թատրոնից է:
Իսկ ասողները գիտե՞ն, թե ինչպե՞ս են այդ երաշխիքները տրվում. որտե՞ղ, ո՞ւմ կողմից, որտե՞ղ է արձանագրվել: Ի վերջո որևէ քաղաքական հիմք պիտի լինի չէ՞ այդպիսի հայտարարություն կատարելու համար: Նման հայտարարությունն անլրջությունից բացի որևէ այլ կերպ գնահատել հնարավոր չէ: Սա ընդամենը «лохотрон» խաղալու փորձ է:

- Ասացիք, որ սկզբում հախուռն դիմադրություն կար, իսկ հետո՞:

- Սկզբում պրոցեսի բոլոր հակառակորդներն ինչ-որ թեզեր առաջ քաշեցին: Հետո հասկացան, որ այդ թեզերը խոցելի են: Հիմա այդ թեզերը մոռացել են, մնացել է մի բան` հակառակորդ ենք և վերջ: Ինչի՞ն են հակառակորդ` այդքան էլ պարզ չի արդեն: Այսինքն` գործ ունենք իշխանության համար մղվող պայքարի հետ: Սա նորմալ է, թող պայքարեն, բայց իրերը պետք է կոչել իրենց անուններով ու ոչ թե «ամոթխածորեն» թաքնվեն «հայրենիքը փրկելու» լոզունգի տակ:
Մենք ֆիքսենք, որ հայ-թուրքական պրոցեսն ընդամենը առիթ էր, և ոչ թե` պատճառ: Այսպես կոչված ազգայնական ուժերին, որոնք Ռոբերտ Քոչարյանի իշխանության օրոք որոշակի ներկայացվածություն ունեին, իսկ հիմա աութսայդեր են, պետք էր ինքնահաստատվել, և հիմա դրա առիթն ընձեռվել է, ու մարդիկ փորձում են օգտագործել այն: Դաշնակցության համար այս պրոբլեմն ակտուալ էր արդեն այն ժամանակվանից, երբ ստեղծվեց «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցությունը: Արդեն այն ժամանակ դաշնակցությունն իշխանության համակարգում «հինգերորդ անիվ» էր դարձել, և առիթ էր պետք, որ փորձեին դեմքը պահել, մնալ որպես քաղաքական ուժ: Ակնհայտ է, որ իշխանության կառուցվածքը փոխվել է և հայ-թուրքական հարաբերություններն ընդամենը հարմար կոնյուկտուրա են ապահովում նաև աութսայդերի կարգավիճակում հայտնված այդ մարդկանց ու խմբավորումների համար:

- Իսկ Հայ ազգային կոնգեսը…

-Շատ ավելի բարդ է ՀԱԿ-ի հարցը: Ըստ էության, նրանք քաղաքական որոշում այդպես էլ չընդունեցին: Կարծում եմ, այստեղ լուրջ պրոբլեմ ունեն, որովհետև իրենք պատասխանատվություն չեն վերցնում` ոչ «այո»-ի համար, ոչ` «ոչ»-ի համար: Քաղաքական ուժը այդպիսին է համարվում այն պայմանով, որ պետք է պատասխանատվություն վերցնի: Իրենք պատասխանատվություն չեն ուզում վերցնել, առաջին հերթին` երևի Լևոն Տեր-Պետորսյանը, ինչի պատճառով այդ ուժը կարող է լուրջ պրոբլեմներ ունենալ և մենք արդեն տեսնում ենք դա: Պատճառը նաև այն էկլեկտիկ համակարգն էր, որ ստեղծվեց նախագահական ընտրություններից առաջ և այժմ էլ հռչակվել է որպես միասնական շարժում, քաղաքական միավոր:
Այն այսօր իրականում գոյություն չունի, բայց դրա պահպանման ջանքերը էլ ավելի կխորացնեն վիճակը: Խնդիր չունեմ ՀԱԿ-ին խորհուրդ տալու, բայց շատ ավելի լավ կլինի այդ էկլեկտիկ համակարգը վերջիվերջո ջարդել և ձևավորել ինչ-որ գաղափարների շուրջ համախմբված քաղաքական ուժ: Այդ ժամանակ մենք կունենանք երկու համակարգային ուժ. իշխանությունը բոլոր դեպքերում համակարգ է, որովհետև իշխանություն է, հետո կունենանք համակարգային ընդդիմություն ի դեմս նորացված ՀԱԿ-ի (անվանումը պայմանական է): Վերջապես կունենաք նաև ամեն գույնի մարգինալներ` ազգայնականներ, ռադիկալներր, ինչ-որ խմբակներ, խմբեր, դեմքեր. անուններ ու անվանումներ տալն ավելորդ է:

- Շատ նշվեց այն մասին, որ ներքին քննարկումները էմոցիոնալ և իռացիոնալ հունով էին ընթանում: Որևէ օգուտ տվեցի՞ն դրանք:

- Վերջին հաշվով, կարևորն այն է, թե այս առումով ինչ ազդակներ ենք մենք ուղարկում. առաջին հերթին ինքներս մեզ, հետո՝ Թուրքիային, վերջապես աշխարհին: Թուրքիան միայն Էրդողանը չէ, այն բարդ երկիր է:
Մեր երկիրը կարող էր այս հարցում, ավելի ճիշտ՝ դրա հետ կապված, օրակարգ ձևավորել: Իսկ այն ձևավորվում է այն ժամանակ, երբ որևէ խնդիր կամ դրա մի մասը դառնում է առանցքային տվյալ երկրի համար և դրա հետ կապված ձևավորվում է կոնսենսուս: Քաղաքական համատեքստում կարող են լինել տասնյակ, հարյուրավոր հարցեր, բայց օրակարգը ձևավորվում է, երբ դրանցից մեկ-երկուսի շուրջ կոնսեսուս է հաստատվում: Օրինակ, սա այն հարցն է, որի քննարկումը պետք է հանգեցներ մեզ համար առանցքային խնդիրների` ի՞նչ երկիր է Հայաստանը, ո՞րն է նրա տեղը աշխարհում, ի՞նչ տեսլականներ ունենք ապագայի մասին, ի՞նչ ենք ուզում մենք աշխարհից, ի՞նչ ենք պատրաստ տալ այդ աշխարհին, և այլն: Կոնսենսուս պետք է ձևավորվի հենց այս հարցերի շուրջ, իսկ հայ-թուրքականը ընդամենը հիմք էր այս հարցերին վերջապես հասնելու համար: Չարեցինք, առայժմ չարեցինք:
Հիմա` ի՞նչ ազդակներ մենք ուղարկեցինք: Ուղարկեցինք այն, որ մենք չենք պատկերացնում Հայաստանի տեղը, որպես հանրություն` բարդույթներ ունենք, պատրաստ չենք բացվելու: Քաղաքական ղեկավարությունը հասկացավ կամ հանգամանքների բերումով ցույց տվեց, որ այսպես շարունակել չի լինի, բայց հանրությանը համապատասխան ազդակներ չուղարկվեց, բնականաբար, հանրությունն էլ, իր հերթին, աշխարհին արձագանքներ չտվեց:
Եթե մենք բաց համակարգ լինեինք, ապա ավելի լավ կհասկանայինք նաև, թե Թուրքիայում ի՞նչ արձագանքներ կան: Փաստորեն, Թուրքիայի ազդակներն այսօր մենք, մեր հանրությունը ստանում է «մաղի»` ֆիլտրի միջոցով: Կապ չունի` դա կլինի իմ մաղը, դաշնակցության մաղը, թե` մյուսինը: Այսօր հանրությունը հնարավորություն չունի Թուրքիայի արձագանքները գնահատել: Սա կարևորագույն բացերից մեկն է, որ այս փուլում գրանցվեց:

- Բոլոր դեպքերում, ի՞նչպիսին են պրոցեսները Թուրքիայի ներսում:

- Իրենց համար նույնպես մեզ հետ հարաբերությունները առանցքային են: Շատերն են այնտեղ կողմ: Նրանք հասկանում են, որ ավելի մեծ բան ունեն կորցնելու: Եթե այս գործընթացը տապալվի, Թուրքիայի կորուստները շատ ավելի մեծ են լինելու` այդ ժամանակ ադրբեջանական վեկտորն իրենց համար դառնալու է դոմինանտ: Այդ հսկայական Թուրքիան Ադրբեջանի ձեռքին խաղալիք է դառնալու: Դժվար թե, դա հաճելի լինի թուրքերի համար:
Եթե պրոցեսը տապալվի, կնշանակի, որ Թուրքիան նույնպես չի կարողանում լուծում գտնել գլխավոր պայմանի համար. ոչ թե Եվրամիության, կամ մեկ ուրիշի դեմ ստանձնած, այլ զարգացման ու լինելիության համար: Չի կարողանում դառնալ ժամանակակից պետություն, չի կարողանում իր հարևանների հետ ունեցած խնդիրները լուծել: Ժամանակակից պետությունը չի կարող բոլոր հարևանների հետ պրոբլեմներ ունենալ, մինչդեռ Թուրքիան ունի: Որպեսզի ժամանակակից պետություն դառնա, նա պետք է կարողանա այդ բանն անել: Թուրքիայի ռիսկերն ավելի մեծ են:
Բայց դա չի նշանակում, որ եթե Թուրքիան ավելի շատ ռիսկեր ունի, մենք պետք է փորձենք կամ կարող ենք «միավոր շահել»: Չենք կարող: Պիտի մեր շահերը պաշտպանենք, բայց միավոր շահել չենք կարող: Եթե մենք 100 տարի չենք կարող այսպես ապրել, Թուրքիան կարող է: Բայց նա պրոբլեմ ունի, պիտի իր հանրությանը ազդակ տա, որ արդիականացվում է, որպեսզի հանրությունը մոբիլիզացվի: Մոդեռնիզացիան ոչ թե Եվրամիության կանոններն ընդունելն է, որոնք թեև ճիշտ, բայց շատերի համար անհասկանալի են, այլ` մոդեռնիզացիայի ուղղությամբ կոնկրետ քայլ անելն է, այդ թվում` մեզ հետ: Նրանք պետք է կարողանան մեզ ազդակներ տալ, մենք իրենց: Մեծ հաշվով դա ոչ նրանց մոտ է հաջողվում, ոչ մեզ մոտ:

- Իսկ միջազգային հանրությո՞ւնը, ԱՄՆ-ը, Եվրոպա՞ն…

- Չեմ բացառում, որ գոյություն ունեն ԱՄՆ-ի շահեր, չեմ բացառում, որ գոյություն ւնեն եվրոպական շահեր: Դա բնական է: Բայց առաջին հերթին, սա Թուրքիայի և մեր շահն է: Եթե մեր շահերը համընկնում են նրանց հետ` շատ լավ:

- Ասում են Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումը սպառնալիք է մեր անվտանգությանը: Արդյոք սա տեղին մտահոգություն չէ՞:

- Ի՞նչ է, Թուրքիան այսօր մեր անվտանգությանը սպառնալիք չէ՞: Այսօր մեր անվտանգությունն ինչո՞վ է պայմանավորված: Ոչ մի բանով: Եթե ռուս սահմանապահներին մի կողմ դնենք, մեր անվտանգությունը ոչնչով պայմանավորված չէ: Իսկ հետագայում, եթե հարաբաերությունները լինեն կարգավորված, ինչո՞վ է պայմանավորվելու` խաղի կանոններով: Եթե իրար հետ հարաբերություններ չկան, չկան և խաղի կանոներ: Ամբողջ աշխարհում է այդպես: Լյուքսեմբուրգի անվտանգությունն ինչո՞վ է ապահովված: Խաղի կանոններով` ոչ ավել, ոչ պակաս: Նա ոչ բանակ ունի, ոչ մի նման այլ բան: Իսկ խաղի կանոնները միայն դիալոգով կարելի է ստեղծել, ուրիշ ձև չկա:

- Պարոն Գալստյան, ինչպիսի՞ք են Ձեր կանխատեսումներն ընթացիկ գործընթացի առնչությամբ: Դրա տապալվելու կամ արդյունավետ հանգուցալուծման հնարավորություններն ինչպե՞ս եք գնահատում:

- Այս փուլը տապալվելու և իրականանալու համարյա հավասար շանսեր ունի: Իրականանալու շանսերը մի փոքր առավել են:

- Ինչը՞ կարող է դառնալ տապալման պատճառ:

- Եվ մեր, և Թուրքիայի պարագայում տապալման պատճառները նույնն են` ներքին պրոցեսները: Այսինքն` քաղաքական հիմնական ակտորների ռեսուրսները կարող է անբավարար դուրս գա: Այլ պատճառ գոյություն չունի: Հնարավոր է, Թուրքիայի գործող քաղաքական իշխանությունը ներքին դիմադրության հետևանքով կարող է որոշել, որ ավելի ձեռնտու է այս գործընթացը որոշ ժամանակով սառեցնել, չնայած ստրատեգիապես դա Թուրքիայի համար ձեռնտու չէ: Կրկնում եմ` Թուրքիայի այս իշխանությունների համար դա հնարավոր է ձեռնտու լինի, բայց Թուրքիայի համար դա մեծ կորուստ է լինելու, որովհետև այն ժամանակ ինքն աշխարհի առաջ հանդես է գալու որպես մի երկիր, որն իր պրոբլեմները չի կարողանում լուծել, չի կարողանոմ նորացվել: Մյուս բոլորը խոսակցություններ են` Ղարաբաղ, Ադրբեջան և այլն , և այլն: Այո դրանք կարևոր են, Թուրքիայի համար կարևոր է Ադրբեջանը, բայց ավելի կարևոր է, որ և դրսին, և ներսին ինքը հստակ ազդակ տա, որ ունակ է նորացվել, որ պատրաստ է և կարող է հարևանների հետ պրոբլեմները լուծել:
Նույն բանը Հայաստանի համար` ներքին ճնշումը: Այսօր մենք տեսնում ենք, որ ավելի շատ աղմուկ է, քան` ճնշում: Բայց հնարավոր է լրացուցիչ այլ գործոնների համադրմամբ ճնշում կազմակերպվի: չնաայծ` կասկածում եմ: Բայց հանրային պրոցեսները կանխատեսելի չեն ըստ էության:
Կրկնում եմ` իրականանալու հնարավորությունները մի քիչ ավելի բարձր եմ գնահատում, որովհետև և մեր քաղաքական ղեկավարությունը և Թուրքիայի ղեկավարությունն ուզում են այս քայլն անել:

- Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե իրականանա:

- Այդ դեպքում իսկապես ծանր աշխատանք է սկսվելու: Հայաստանն ամբողջությամբ և Հայաստանի առանձին ոլորտները` բիզնեսը, գիտությունը, մարդիկ՝ առհասարակ, միանգամից հայտնվելու են բաց մրցկացային համակարգում: Պետք է ամեն րոպե ապացուցես քո լինելությունը: Մի քիչ շոկային վիճակ է սա: Ի դեպ, շատ է շրջանառվում այն փաստարկը, թե եկեք նախ ինքնակազմակերպվենք, նոր միայն բացվենք: Բայց պետք է ասեմ, որ ինքնակազմակերպման համար այլ ճանապարհ գոյություն չունի, քան բաց մրցակցային համակարգ ունենալը:

- Փաստորեն պատճառահետևանքային կապերն իրականում հակառակն են:

- Մենք հայտնվում ենք բաց համակարգում, և միայն այդ դեպքում կինքնակազմակերպվենք: Խնդիրն ինքնակազմակերպման արագության մեջ է: Այսինքն դա ինքախաբեություն է, որ հանրությունն ինքնակազմակերպվի, նոր միայն համակարգը բացվի: Փակ համակարգերը դեգրադացվում են:

- Դուք ասացիք, որ Ղարաբաղի հարցը քաղաքական համատեքստում կա, ինչն իրոք այդպես է: Այդ դեպքում հայ-թուրքական կարգավորման համատեքստում հնարավո՞ր է ղարաբաղյան կարգավորման պրոցեսում փոփոխություններ` գուցե՞ ռեգիոնալ ասպեկտվ:

- Ռեգիոնալ չափումը` մի կողմ, Ղարաբաղի հարցը` մի կողմ: Ռեգիոնալ չափումը հնարավոր է ակտվիացվի, բայց Ղարաբաղի հարցում այս փուլում, կարծում եմ, մի կարճաժամկետ թայմաուտ կվերցվի: Հարթությունները փոխելու, շեշտադրումները փոխելու խնդիր կա: Թուրքիայի վրա պատասխանատվություն է դրվում: Թուրքիայի վրա միջազգային հանրությունը պատասխանատվություն է դնում` ոչ միայն հանդես գալ Ադրբեջանի լոբբիստի դերում, այլ` պատասխանատու ռեգիոնալ երկրի դերում: Այսինքն` նա պետք է հասկանա, որ ինքը պատասխանատու է ամբողջ ռեգիոնի համար և ոչ թե միայն Ադրբնեջանի լոբբիստն է: Նույն ձևով՝ պատասխանատվություն ունենք նաև մենք:
Ըստ էության, Ադրբեջանում էլ դա հասկանում են, բայց չպետք է մոռանալ, որ ինքը պարտված կողմ է և ցանկություն ունի շատ արագ ինչ-որ փոխահտուցում ստանալ: Կրկնում եմ` Ադրբեջանը մեզ հետ նույն հարթության մեջ չէ, նա պարտված կողմ է:

- Կարո՞ղ ենք արձանագրել, որ Քիշնեևում կայացած հանդիպմամբ ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում պաուզա է վերցվել: Եթե` այո, ապա մինչև ե՞րբ:

- Պաուզա վերցրել են: Կարծում եմ, մինչև տեսանելի դառնա, ինքնագիտակցվի տարածքային գործոնը: Բնականաբար, Բաքվում կցանական, որ Թուրքիան մնա Ադրբեջանի լոբբիստը: Սակայն, պետք է կարծել, որ այնտեղ ևս ընկալվում է, որ հարաբերություններ հաստատելուց հետո Թուրիքան այլևս չի կարող լինել միայն Ադրբեջանի լոբբիստը, այլ՝ Ադրբեջանի շահերը գերակա համարելով, բոլոր դեպքերում պատասխանատվություն է ստանձնում: Այսինքն` Հայաստանը ոչ թե լծակներ է տալիս Թուրքիային` իր վրա ճնշում գործադրելու, այլ ընդհակառակը` հնարավորություն է ստանում Թուրքիայի ճնշումը չեզոքացնելու համար: Որովհետև խաղի կանոններ ենք հաստատում և կարող ենք մատնանշել դրանք` եղբայր, քո դիրքը չի կարող շատ տարբերվել Ֆրանսիայի կամ մեկ ուրիշի դիրքից, դու միջազգային հանրության անդամ ես, և ոչ թե Ադրբեջանի «մեծ ախպերը»: Այս փաստաթուղթը նաև դա է ասում` մենք Թուրքիան ճանաչում ենք որպես պետություն, և նա պարտավոր է հանդես գալ պետության դիրքերից: Հանդես չի գա, կնշանակի, որ մեզ լծակ է տալիս իր վրա ճնշում գործադրելու:

- Վերադառնանք միջազգային հանրությանը: Ասվեց, որ այս գործընթացը հավանություն է արժանանում տարբեր մակարդակներում ու տարբեր երկրների կողմից: Ո՞րն է նման համատարած աջակցության դրդապատճառը:

- Հիմարություն է ասել, թե քանի որ սա է նրանց շահերը, ուրեմն մեզ ճնշում են, ստիպում են ծառայել իրենց շահերին: Հարց եմ տալիս` նրանք ի՞նչ կշահեն եթե մենք չլինենք, կամ ճնշված լինենք: Տարածաշրջանում թուրքական գործոնը մոնոպոլ կդառնա: Ո՞ւմ է սա պետք: Ոչ մեկին: Միայն մենք կարող ենք այդ հավասարակշռությունը պահպանել: Մենք գործոն ենք, և դա կարևոր է:

- Իսկ կոնկրետ ուժային կենտրոններն ի՞նչ շահ ունեն և որքանով է դա համընկնում պրոցեսի տրամաբանությանը:

- ԱՄՆ-ի դեպքում բանաձևը սա է. որպես միակ գերտերություն, որը պատասխանատու է աշխարհի ցանկացած անկյունում տեղի ունեցածի համար, պատասխանատու է, որովհետև բոլոր սպառնալիքները ուզած թե չուզած վերաբերում են իրեն, նրան ձեռնտու է ինքնակազմակերպված ու ինքնաբավ համակարգեր ունենալը, որոնք անվտանգություն ստեղծում են, այլ ոչ թե` սպառում: Մենք, մեր տարածաշրջանն այսօր սպառող է:
Հետևաբար կարգավորումը ԱՄՆ-ին ձեռնտու է, որովհետև այստեղ կայունություն կլինի, ավելի անվտանգ կինի: Դա կվերաբերի նաև մյուս բոլոր հարցերին` ներառյալ էներգակիրների մատակարարման ուղիների դիվերսիֆիկացիան: Իսկ վերջինը ընդունելի ու ցանկալի է ողջ աշխարհի համար, և անհասկանալի են այս հարցում այն մոտեցումները, որոնք պաշտպանում են անգամ ոչ թե Ռուսաստանի, այլ ռուսական մի ընկերության շահերը: Հայաստանն ինչո՞ւ պետք է իր անվտանգությունը ծառայեցնի ռուսական մի ընկերության շահերին:

- Ռուսաստանից ևս աջակցում են:

- Ռուսասատանում արդեն կա այն գիտակցությունը, որ Հայաստանը ինքնուրույն պետություն է և որպես այդպիսին հարաբերվում է Թուրքիայի հետ: Բացի այդ Ռուսաստանը Թուրքիայի հետ ռազմավարական գործընկերություն է սկսել և նրա շահերին էլ գործընթացը համապատասխանում է: Կոնյուկտուրային հարցերում կարող են կոլիզիաներ լինել, բայց ստրատեգիական առումով Ռուսաստանը նույնպես այս խնդրում կողմ է:
Եվրամիության դեպքում խնդիրն այլ է: ԵՄ ամբողջ քաղաքականությունն այն է, որ նա պատրաստ չէ հանդես գալ որպես անվտանգության դոնոր: Նա պատրաստ է դառնալ քաղաքակրթության դոնոր: Նա ասում է, դուք ինքներդ ձեր անվտանգության հարցերը լուծեք, քաղաքակրթական հարցերում ես կօգնեմ: Իսկ քաղաքակրթական հարցերը հետևյալն են. դա միմյանց ներելն է, հանդուրժողականությունն ու խաղաղ համակեցությունը, պատմությունը որպես բարոյակա-էթիկական խնդիր քաղաքական հարցերում մեջտեղ բերելն է, փոխհատուցում տալն ու ստանալն է և այլն, և այլն: ԵՄ-ն սրանով իրեն ազատում է անվտանգություն արտահանելու պարտադրանքից: Իսկ եթե դա չլինի, նա ստիպված է ռեսուրսներ ծախսել, որովհետև այս տարածաշրջանը նրա անմիջական հարևանն է:

- Իրանի դեպքո՞ւմ էլ է նույն կերպ:

- Իրանի հարցով, իհարկե, կա պրոբլեմ: Քանի որ այն փակ երկիր է, նրան ձեռնտու է, որ իր հարևանությամբ լինեն փակ համակարգեր:

- Պարոն Գալստյան: Ամփոփենք կոնկրետ հարցով: Թաքցնել հնարավոր չէ, որ գործընթացը, բանակցություններն իսկապես ծանր են և որոշումները միշտ չէ, որ ընդունվում են հանգիստ պայմաններում: Դուք նշեցիք, որ և Թուրքիայի, և Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունն այսօր ցանկություն ունի անել այս քայլերը: Այդ դեպքում ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այն, ինչ տեղի ունեցավ Ցյուրիխում` ստորագրման արարողությունը հետաձգելու առումով:

- Դա դիվանագիտական մանր խաղ էր` մի փոքր առավելություն ձեռք բերելու համար: Հիշենք՝ ՀՀ նախագահը հանդես եկավ կոշտ ուղերձով, որը շատ ավելի կոշտ էր, քան դրանից առաջ հնչած Էրդողանի հայտարարությունը: Չեմ բացառում, որ այդկերպ Դավութօղլուն փորձում էր հավասարակշռել վիճակը: Ի վերջո սա մանր ինտրիգ էր, այս փուլում կարևոր քայլն արվել է: