Բրիտանացի դեսպանը վիժեցնո՞ւմ է հայ-թուրքական կարգավորումը
«Մենք աջակցում ենք կողմերին՝ առաջ գնալ և վավերացնել արձանագրությունները, բայց, որպես անկախ պետություն, Թուրքիան ազատ է վարվել այնպես, ինչպես ցանկանում է և ազատ է նախապայմաններ առաջ քաշելու հարցում»,- «Ժամանակ» օրաթերթին տված հարցազրույցում, խոսելով հայ-թուրքական կարգավորման մասին, նման հայտարարություն է հնչեցրել Հայաստանում Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի միացյալ թագավորության արտակարգ և լիազոր դեսպան Չարլզ Լոնդսդեյլը:
Իհարկե, գնահատականը, որ տվել է բրիտանացի դիվանագետը, համապատասխանում է իրականությանը: Իսկապես, Թուրքիան անկախ երկիր է, և կարող է նախապայմաններ առաջ քաշել Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման հարցում: Ճիշտ նույնպես կարելի է ասել, որ Ռուսաստանը անկախ երկիր է և կարող է որոշել ու դադարեցնել Եվրոպային գազի մատակարարումը, կամ Հայաստանն անկախ երկիր է և կարող է չմիանալ ահաբեկչության դեմ իրականացվող միջոցառումներին և չպայքարել մի երևույթի դեմ, որի գլխավոր թիրախներից մեկը հենց նույն Մեծ Բրիտանիան է: Սրանք իսկապես դատողություններ են, որոնց ճշմարտացիությունը դժվար է հերքել: Սակայն, համաձայնեք, որ պատասխանատու գործիչները, ովքեր բարձրաձայնում են առավել անվտանգ, բարեկեցիկ աշխարհ կառուցելու, մարդու իրավունքները պաշտպանելու, մոլորակի վրա ժողովրդավարություն ու հանդուրժողականություն հաստատելու մասին, չպետք է նմանօրինակ հայտարարություններ անեն: Էլ ավելի վտանգավոր են նման հայտարարությունները պետական պաշտոնյաների պարագայում, օրինակ` բրիտանացի դեսպանի:
Ակնհայտ է, որ իր այս հայտարարությամբ Չարլզ Լոնդսդեյլն, ըստ էության, Թուրքիային դրդում է խոսել նախապայմանների լեզվով: Եթե դիվանագիտական լեզվից թարգմանենք, կստացվի, որ իր հայտարարությամբ բրիտանական կառավարության ներկայացուցիչը հայտարարում է, որ իրենք պաշտոնական Անկարայի հետ որևէ խնդիր չեն ունենա, որևէ ճնշում չեն բանեցնի, եթե Թուրքիան որոշի նախապայմաններ առաջ քաշել: Ահա այստեղ է, որ բրիտանացի դիվանագետը հակասության մեջ է հայտնվում այն գաղափարների ու ծրագրերի հետ, որոնց մասին վերևում նշվեց:
Բանն այն է, որ արդեն որևէ մեկի համար գաղտնիք չէ այն իրողությունը, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման (հասկանալ` Հարավային Կովկասում, Մեծ Մերձավոր Արևելքում կայունություն ու խաղաղություն հաստատելու) համար, անհրաժեշտ է, որ Ցյուրիխում ստորագրված արձանագրությունները վավերացվեն այնպես, ինչպես կան, և չշաղկապվեն որևէ այլ գործընթացի կամ իրադարձության հետ, այդ թվում` Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորումը, Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կամ Թուրքիայի եվրաինտեգրումը: Հակառակ դեպքում` ցանկացած նախապայման կամ արձանագրության տեքստի ցանկացած դրույթի առնչությամբ վերապահում, ողջ գործընթացը տանելու են փակուղի, իսկ ավելի ճիշտ` վիժեցնելու են այն: Հետևաբար` կնշանակի, որ Թուրքիային նախապայմաններ առաջ քաշելու «քարտ-բլանշ» տալով` Չարլզ Լոնդսդեյլը, որն այս դեպքում հանդես է գալիս որպես Միացյալ Թագավորության ներկայացուցիչ, դեմ է դուրս գալիս հայ-թուրքական կարգավորմանը, հետևաբար` տարածաշրջանում և աշխարհում խաղաղություն, կայունություն հաստատելու փորձերին:
Գուցե այս հետևությունն արտաքուստ ճշմարտանման չթվա: Սակայն պարոն Լոնդսդեյլի նախկին հայտարարություններն ու Մեծ Բրիտանիայի արտաքին քաղաքական առանձին դրսևորումներ հուշում են, որ նման մոտեցումը միանգամայն հնարավոր է, և դիվանագետի հայտարարությունը լուրջ հաշվարկված քայլ է:
Հիշեցնենք, որ նույն Չարլզ Լոնդսդեյլն այս տարվա նոյեմբերին կրկին հրապարակավ անդրադարձել էր հայ-թուրքական կարգավորման խնդրին և կրկին տարօրինակ պնդում էր արել: «Մենք ցավակցում ենք այն ահռելի տանջանքի համար, որին նախորդ դարասկզբին ենթարկվեցին հայերը Օսմանյան կայսրությունում, եւ ճանաչում ենք այն: Հավաստիացնում ենք, որ այդ տանջանքը չի մոռացվի: Բայց մենք կարծում ենք, որ առաջին հերթին թուրք և հայ ժողովուրդները պիտի քննարկեն ընդհանուր պատմության հարցերը»,- մոտ մեկ ամիս առաջ հայտարարել էր բրիտանացի դեսպանը: Այդ ժամանակ մենք անդրադարձանք այս հայտարարությանն ու ցույց տվեցինք ( տես «Անգլիացի դեսպանն անցավ ցինիկության սահմանը») դրա ռիսկերն ու վտանգները: Անդրադառնալու կարիք, կարծում ենք, չկա: Սակայն դեսպանի նախորդ և վերջին հայտարարությունները, բացի բովանդակային ընդհանրություններից, մեկ այլ նմանություն էլ ունեն: Դրանք երկուսն էլ արվել են փաստաբան, ցեղասպանագետ Ջեֆրի Ռոբերթսոնի կողմից Մեծ Բրիտանիայում Հայոց ցեղասպանության թեման շոշափելուց անմիջապես հետո:
Մասնավորապես, առաջին անգամ Չարլզ Լոնդսդեյլը հայտարարությունն արել էր այն բանից հետո, երբ Ջեֆրի Ռոբերթսոնը «Գարդիան» թերթին հարցազրույց էր տվել ու պնդել, որ թեև Հայոց ցեղասպանությունը անհերքելի պատմական փաստ է, սակայն բրիտանական կառավարությունը ցինիկաբար հրաժարվում է այն ճանաչել` առաջնորդվելով Թուրքիայի հետ ունեցած ռազմավարական համագործակցությամբ: Դեսպան Լոնդսդեյլի երկրորդ հայտարարությանն անմիջապես նախորդել էին լսումները Լորդերի պալատում, որտեղ ունեցած զեկույցում Ջեֆրի Ռոբերթսոնը կրկին պնդել էր իր նախկին ասածները, տեղեկացրել, որ Մեծ Բրիտանիայի արտաքին քաղաքական գերատեսչությունը բազմիցս խեղաթյուրված տեղեկություններ է տրամադրել խորհրդարանին և հորդորել էր բրիտանացի պատգամավորներին` ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը:
Փաստորեն, այս երկու փաստերի համադրումից բխում է, որ բրիտանական կառավարությունը, չնայած ժողովրդավարության, հանրային կարծիքի, մարդու իրավունքների ու ազատությունների, բարոյականության հարցերում ունեցած հայտնի մոտեցումներին, հասկացնում է, որ ամենևին էլ մտադիր չէ տեղի տալ և չի պատրաստվում Թուրքիայի հետ ունեցած հարաբերությունները զոհել հանուն վեհ գաղափարների: Բրիտանական դիվանագիտության իսկը պրագմատիկ` սեփական շահերի սպասարկմանը միտված քաղաքականության դրսևորում: Պատմության ընթացքում նման դրսևորումների օրինակները բազմաթիվ են: Սակայն առանձնացնենք մեկն ու տեսնենք` ինչ հետևանքներ է այն ունեցել:
Ներկայացվելիք օրինակը հայերիս խիստ ծանոթ է: Այն վերաբերում է 1877-1878թթ. ռուս-թուրքական պատերազմին, դրա արդյունքներին ու արդյունքների դիվանագիտական խմբագրմանը: Մեզնից յուրաքանչյուրը ծանոթ է Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի համաձայնություններին: Գրեթե չկա մարդ, որ չիմանա, թե ինչպես Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածը Բեռլինում վերախմբագրվեց ու դարձավ 61-րդ, և ինչ ճակատագրական նշանակություն ունեցավ այն հայ ժողովրդի համար: Սկզբունքորեն կարելի է ասել, որ հենց այդ դիվանագիտական խմբագրումը հող նախապատրաստեց Օսմանյան կայսրությունում հայերի բնաջնջման, Ցեղասպանության իրագործման համար: Այս մասին գիտեն բոլորը, բայց ոչ բոլորն են տեղյակ, թե ինչպես չարաբաստիկ խմբագրումը տեղի ունեցավ, ինչի դիմաց և ինչ այլ հետևանքներ այն ունեցավ:
Բանն այն է, որ Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագրով Ռուսաստանը կարողացավ հասնել Բուլղարիայի անկախությանը, ըստ որում` այնպիսի տարածքով ու սահմաններով, որոնք երաշխավորում էին Ռուսական կայսրության ուղիղ ելք` դեպի Միջերկրական ծով: Բնականաբար, «ծովերի թագուհու» կոչումը կրող Անգլիային ռուս-թուրքական դիմակայության նման հանգուցալուծումը բավարարել չէր կարող, և պաշտոնական Լոնդոնը լծվեց իրավիճակը շտկելու գործին` Օսմանյան Թուրքիային օգնելու միջոցով: Վերահաս պատերազմից խուսափելու նպատակով եվրոպական տերությունները Բեռլինում հրավիրում են կոնֆերանս, որի ժամանակ էլ Ռուսաստանը տեղի է տալիս եվրոպական տերությունների ճնշմանն, ու ձեռք են բերվում հայտնի համաձայնությունները: Իսկ ի՞նչ է անում Անգլիան:
Այդ երկիրը Միջերկրական ծովում սեփական գերիշխանությունը պահելու համար Օսմանյան կայսրությունից նվեր է ստանում Կիպրոս կղզին: Հետագա հարյուր տարվա ընթացքում Մեծ Բրիտանիան այս կղզում գաղութատիրության դեմ պարբերաբար դրսևորվող ընդվզումները ճնշում է կղզու երկու հիմնական համայնքների` հույների ու թուրքերի միջև բախումներ հրահրելով: Այդ գործելաոճը շարունակվում է ընդհուպ մինչև կղզու անկախացումը: Իսկ անկախացումից հետո բրիտանական գաղութատիրության հետևանքով ստեղծված հունական ու թուրքական ազգայնական կառույցները շարունակում են դիմակայությունը, որն ի վերջո հանգեցնում է ազգամիջյան կոնֆլիկտի:
Արդյունքում արդեն 35 տարի Կիպրոսը բաժանված է. հույներն ու թուրքերը տակավին խուսափում են համատեղ ապրել մեկ ընդհանուր քաղաքական, տնտեսական տարածքում: Մեծ Բրիտանիան, այդ ժամանակահատվածում հավանաբար անտեսելով իր իսկ կողմից թմբկահարվող հանդուրժողականության խաղաղ գոյակցության գաղափարները` որևէ լուրջ ճնշում չի բանեցնում հակամարտության լուծման ուղղությամբ: Դրա համար նա պատճառ ունի. հակամարտության լուծումը կհանգեցնի Կիպրոսի տարածքում երկու ինքնիշխան` Ակրոտիրի և Դեքելիա ռազմաբազաների լուծարմանը:
Հայաստան-Թուրքիա-Մեծ Բրիտանիա եռանկյունում տեղավորվող այս պատմական իրողությունները վկայում են, որ Չարլզ Լոնդսդեյլի վերջին հայտարարություններն անտեսել չի կարելի: Սա, առաջին հերթին, վերաբերում է այն երկրներին ու գործիչներին, ովքեր իսկապես ցանկություն ունեն կարգավորված տեսնել հայ-թուրքական հարաբերությունները, որն էլ իր հերթին զգալի առաջընթաց կապահովի` տարածաշրջանում և աշխարհում անվտանգ ու խաղաղ ապագա կառուցելու գործում:
Լրահոս
Տեսանյութեր
Լավագույն դրամատիկ տենորներից Արսեն Սողոմոնյանը համերգաշարով ցույց կտա՝ արվեստը չունի սահմաններ
