Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ի հետ հարցազրույցում իրավագետ Հրայր Թովմասյանն իր դիտարկումներն է ներկայացնում ՍԴ հունվարի 12-ի որոշման, այդ որոշման առնչությամբ եղած մեկնաբանությունների վերաբերյալ

-Պարոն Թովմասյան, երեկ հրապարակած «ՍԴ-ի Ամանորի նվերը» հոդվածում ԱԺ նախկին խոսնակ Տիգրան Թորոսյանը, հղում անելով «ՀՀ Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 64-րդ հոդվածին, պնդում է, որ «օրենքը Սահմանադրական դատարանին լիազորություն չի տվել «իրավական դիրքորոշումներ» արտահայտելու, մեկնաբանություններ անելու կամ պայմանագրերի կիրառմանն առնչվող սահմանափակումներ դնելու վերաբերյալ»: Որքանո՞վ է հիմնավոր այս կարծիքը:

- Ես ցավում եմ, որ պարոն Թորոսյանն է նման դիրքորոշում հայտնում, ով թեև իրավաբան չէ, բայց քաղաքական դաշտում բավականին երկար փորձ ունի և քաղաքական համակարգին ու քաղաքական պրոցեսներին տիրապետում է: Ես կարող եմ հասկանալ քաղաքական գործչի այդ գնահատականները, բայց ոչ երբեք` իրավաբանի, ու թերևս այստեղ ոչ իրավաբան լինելն ակնհայտորեն իրեն զգացնել է տալիս:
Ընդհանրապես, Հայաստանում թյուրընկալում կա, թե ինչ է դատարանը, ինչ է դատարանի որոշումը և ինչպիսին այն պետք է լինի: Եթե ոչինչ գրված չլինի և միայն նշվի, որ «Հայաստանի Հանրապետությունը իրավական պետություն է», անգամ սրանից է բխում, որ ՍԴ որոշումը պետք է լինի պատճառաբանված և պետք է լինի համակողմանի, լրիվ, ամբողջական: Այն իր մեջ պետք է ներառի ամբողջ պատճառաբանական մասը` այն բոլոր իրավական և փաստական հանգամանքները, դրանց գնահատումը և դրանց հիման վրա որոշակի եզրահանգումներ կատարելը:

Ինչ վերաբերում է «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 64-րդ հոդվածին, ապա այն սահմանում է, թե ինչ պետք է արձանագրվի ՍԴ որոշման մեջ: Ճիշտ է` այստեղ մեծ մասամբ ֆորմալ պահանջներ են, բայց պետք է ուշադրություն դարձնել այդ նույն հոդվածի 8-րդ կետին, որը սահմանում է`«դատարանի որոշումը հիմնավորող փաստարկներ»: Դրանք ուզում եք «իրավական դիրքորոշում» անվանեք, ուզում եք` «պատճառաբանական մաս», ուզում եք` «հիմնական մաս» անվանեք, ինչ ուզում եք` անվանեք, բայց ՍԴ-ն հենց այդպես պետք է ասեր, հակառակ պարագայում կդադարեր դատարան լինելուց: Այն ընկալումը, որ սահմանադրական դատարանի միակ խնդիրը սևի ու սպիտակի բաժանելն է, թյուր է. մի բան կարող եմ միայն արձանագրել` դա խորհրդային դատական համակարգին կարող էր առնչվել, սակայն ոչ երբեք, իրեն իրավական հռչակած պետության դատական համակարգին: Իրավաբանությունը տողերի արանքում գրվածը կարդալու ունակությունն է, որը, ցավոք սրտի ,անգամ շատ իրավաբանների տրված չէ:

Բնավ նպատակ չունենալով վիրավորելու որևէ մեկին` մասնագիտական պարտքի զգացումից ելնելով միայն մեկ անգամ ևս կցանկանայի մեկնաբանել, թե ինչ է նշանակում Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումներ /թող ներող լինի իրավաբանական հանրությունը, եթե ասածներս նրանց համար դասագրքային ճշմարտություն թվա/:

Այն Մասնագիտական գրականության մեջ առավել ամբողջական մեկնաբանվում է որպես Սահմանադրական նորմերի բովանդակությունից ելնելով քննության առարկայի սահմանադրաիրավական բովանդակության բացահայտում, այն նպատակով, որպեսզի հաղթահարվի սահմանադրաիրավական անորոշությունը և հստակեցվի այն իրավական հիմքը, որի վրա խարսխվում է դատարանի որոշումը:Դասագրքային ճշմարտություն է այն, որ սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումները հանդիսանում են կարևորագույն իրավական աղբյուր:

Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումները ներկայացվում են որպես նրանց կողմից համալիր վերլուծության արդյունք հանդիսացող փաստարկներ: Դրանք դատարանի որոշման անբաժանելի մասն են: Միջազգային պրակտիկան վկայում է, որ սահմանադրական դատարանների իրավական դիրքորոշումները կազմում են որոշման ընդհանուր ծավալի կեսից ավելին:
Առանց իրավական դիրքորոշումների սահմանադրական դատարանի որոշում լինել չի կարող: Հակառակը պնդելը պարզապես տգիտություն է: / Հ. Թովմասյանը այս մասում հղում է կատարում Պրոֆեսոր Լազերեվի «Ռուսաստանի Դաշնության սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումները» մենագրությանը, էջ 38-72:

Այն դիրքորոշումը, թե ՍԴ-ն ասել է, որ այս ձևով պետք է ընկալել այդ ամբողջ արձանագրությունները, ինձ համար անընդունելի է: Գուցե շատ եմ իջնում և օրինակս մի քիչ պարզունակ է, բայց պետք է համեմատեմ` ասելիքն ավելի ընկալելի դարձնելու համար: Պատկերացրեք հետևյալը` բժիշկն ասում է, որ խնձորը շատ առողջարար միրգ է, բայց քաղցկեղ ունեցողների համար խնձորն ընդհանրապես հակացուցված է: Այսինքն` նա ասում է, որ խնձորը չի կարելի օգտագործել քաղցկեղի դեպքում, իսկ ընդհանրապես այն լավ միրգ է: Հիմա ՍԴ-ն մոտավորապես դա է ասել` ասել է, որ սա այս, այս և այս նպատակներով օգտագործել չի կարելի, կամ որ նույնն է` եթե քաղցկեղ ունես, խնձոր չօգտագործես: Բայց նա չէր կարող ասել, որ խնձորը վատն է: Կրկնում եմ` օրինակը պարզունակ է, բայց ավելի պարզ նկարագրել չի կարելի:

Եվ թերևս սա այն դեպքն է, որ չգիտեմ` ինչու, ինչ-որ զուգադիպությամբ, այս դիրքորոշումներն ու թուրքական դիրքորոշումները համընկնում են: Չեմ ուզում զուգահեռներ անցկացնել, չեմ ուզում ինչ-որ միտումնավոր բան տեսնել այստեղ, բայց այնուամենայնիվ, խնդրո առարկա հոդվածում նշված են նույն մեջբերումները, թե միջնորդներն այս հարցում դիրքորոշում պետք է արտահայտեն: Իրականում` մենք արդեն ունենք այդ դիրքորոշումները: ԱՄՆ-ի փոխպետքարտուղարի դիրքորոշումը հստակ է և նշում է, որ ոչ մի խնդիր չկա, իսկ պնդումը թե օգտագործվել է «մեզ թվում է» բառակապակցությունը, ապա հարկ է նկատել, որ դիվանագիտական բառապաշարը, ի տարբերություն քաղաքական բառապաշարի, կատեգորիկ դատողություններ գրեթե չի պարունակում:

Նման տեսակետը կիսողներին խորհուրդ կտամ մի անգամ հետևել սահմանադրական արդարադատություն իրականացնող մարմինների պրակտիկային:

-Կնշեք մեկ-երկու օրինակ, այլ երկրներից, երբ Սահմանադրական դատարանը ծավալուն պատճառաբանական մաս է ներառում իր որոշման մեջ:

-Լատվիան ունի նման օրինակներ, որտեղ ՍԴ-ի որոշման պատճառաբանական մասը` իրավական դիրքորոշումը 60-70 էջից ավելին են: Գերմանիայի դաշնային հանրապետության ՍԴ-ն այդպիսի օրինակներ շատ ունի: Եվ Ընդհանրապես դժվար է գտնել, որևէ Որոշում սահմանադրական դատարանների, որտեղ իրավական դիրքորոշումները ավելի փոքր լինեն ծավալով, քան թե արձանագրություններին վերաբերվող ՀՀ ՍԴ որոշման մեջ արտահայտված իրավական դիրքորոշումները:

Եթե հետևենք ներկայացված հորդորներին, ստացվում է, որ ՍԴ որոշումը պետք է լիներ` քննեց-որոշեց: Այդպես լինել չի կարող: Սրանով է նաև սահմանադրական արդարադատությունը տարբերում սովորական իրավասության դատարաններից, որովհետև ինքը նաև նեգատիվ օրենսդիր է: Ինքն է, որ իրավասու է սահմանել համապատասխան ակտերի բովանդակությունը, ծավալը, իրավական ընկալումը: Այն, ինչն արել է ՀՀ ՍԴ-ն իր որոշմամբ: Այսինքն ՍԴ-ն մինչև չպարզի, թե ի՞նչ պարտականություններ են այնտեղ ամրագրված, չի կարող ասել, թե դրանք համապատասխանո՞ւմ են Սահմանադրությանը, թե՞ ոչ:

Հարց տամ` իսկ եթե այդ պատճառաբանական մասը չլիներ, արդյոք նորից չպե՞տք է շարունակվեին այդ «մասնագիտական», փողոցում ծավալվող, ցածր մակարդակի քննարկումները, թե իբր մենք պարտականություն ենք ստանձնել Ղարաբաղը տալու, բոլոր հողերը տալու, այսինչը կամ այնինչը ճանաչելու և այլն: Կրկնում եմ` ՍԴ-ն է, որ արձանագրում է, ասում է, հստակեցնում է` մենք այս պարտականություններն ենք ստանձնել, մեր պարտականությունների ծավալը, բովանդակությունը սա է: Եթե չլիներ դա, այդ ամբողջ քննարկումներն ու շահարկումներն դեռ ընթացք կստանային: Կարծում եմ, ՍԴ-ին կարելի էր մեղադրել այն դեպքում, եթե չաներ այդ բանը: Ասել` դու մի պատճառաբանիր քո որոշումը, նույն է ասել, թե ՍԴ, դու ընդհանրապես սահմանադրական արդարադատություն մի իրականացրու: Սահմանադրական իրավունքում միշտ չէ կամ ամեն ինչ չէ, որ սև ու սպիտակ է: Եթե միշտ սև ու սպիտակ լիներ, այդ դեպքում ՍԴ-ի անհրաժեշտություն ընդհանրապես չէր լինի: Այդ սև ու սպիտակի մեջ երանգների որոշելու խնդիր կա, կամ` ինչ աստիճանի սև ու սպիտակ լինելու խնդիր կա, որոնք պետք է լուծի հենց ՍԴ-ն:

- Կրկին փաստենք` Տիգրան Թորոսյանի պնդումը, թե ՍԴ-ն գործել է իր լիազորությունների շրջանակներից դուրս, ճիշտ չէ: ՍԴ-ն գործել և որոշում է կայացրել իր լիազորությունների շրջանակներում:

- ՍԴ-ն գործել է իր լիազորությունների շրջանակներում: Հոդվածում ամբողջ շեշտադրումն այն է, թե ՍԴ-ն իրավունք չուներ այդ իրավական դիրքորոշումն արտահայտել: Այսինքն` իրավունք չուներ պատճառաբանել, իրավունք չուներ այդ բոլոր փաստարկներին անդրադառնալ: Պետք է կրկնվեմ, բայց եթե ՍԴ-ն ասեր միայն, որ արձանագրությունները համապատասխանում են Սահմանադրությանը, երկու քաղաքական գործիչ նստելու էին` մեկն ասելու էր, թե այս արձանագրություններով Ղարաբաղը տվել են և դա համապատասխանում է Սահմանադրությանը, մյուսն ասելու էր` չեն տվել, որովհետև համապատասխանում է Սահմանադրությանը, մեկն ասելու էր, որ սահմանների բացում նշանակում է բոլոր փշալարերը հանելու են, մյուսն ասելու էր` ոչ, ընդամենը, մի կողպեք է բացվելու: Եվ հարց էր առաջանալու` ով, որ մարմինը պետք է հստակեցնի, թե այս պայմանագրով մենք ինչ պարտավորություններն ենք ստանձնել: Դա պետք է ՍԴ-ն անի: ՍԴ-ն պետք է ասի` խնձորը բոլոր դեպքերում լավ է, բացառությամբ` այս դեպքի:

- Պարոն Թովմասյան, հնարավոր չէ՞ր այդ «բացառությունները», մեր ստանձնած պարտավորությունների ծավալն ու բովանդակությունը հստակեցնել իրավական այլ մեխանիզմներով: Օրինակ` Աժ-ում հնարավոր վավերացմանը զուգընթաց նորմատիվ այլ իրավական ակտերի ընդունմամբ կամ արդեն իսկ գործող օրենքներում փոփոխություններով:

- Ինձ համար, որպես իրավաբանի, ամենասկզբից էլ պարզ էր, որ հղում-նորմ պետք է լինի, պրեամբուլան պետք է նորմատիվ բնույթ ունենա, և այդ առիթով ես հնարավորություն ունեցել եմ խոսել մինչև ՍԴ որոշումը, ու նշել եմ, որ այդ բոլոր քաղաքական շահարկումներից ձերբազատվելու համար ցանկալի կլիներ նաև նման դիրքորոշում լինի և ՍԴ-ն անդրադառնա այդ խնդրին` պարտականությունների ծավալին, բովանդակությանը:
Իհարկե, կարելի էր սրանք անել ոչ թե օրենքով, այլ` արձանագրություններում ավելի հստակ, ավելի մեծ ձևակերպելով: Բայց ես ինձ իրավունք չեմ վերապահում խոսել այն մարդկանց անունից, ովքեր բանակցել են: Միգուցե` չեն հասկացել, միգուցե գրելով էլ հասկացել են այն, ինչ ասաց ՍԴ-ն: Համենայնդեպս երկու մասով` Ցեղասպանության և Լեռնային Ղարաբաղի հարցով, ես այնպիսի տպավորություն ունեմ, որ այո, ստորագրողները հենց այդպես էլ հասկացել են: Հակառակ պարագայում ոչ արտգործնախարարը, ոչ Հանրապետության Նախագահը հայտարարություն չէին անի, որ սա Ղարաբաղի հետ, Ցեղասպանության ճանաչման հետ կապել չի կարելի: Ըստ այդմ, ինձ համար անհասկանալի, անընդունելի են այն մեկնաբանությունները, թե ՍԴ-ն սրբագրել է, չգիտեմ ինչ է արել…

- Գանք արձանագրություններին: Եթե դրանց վավերացման հարցը մտնի Ազգային ժողով, ապա ի՞նչ է անելու խորհրդարանը: Վավերացնելո՞ւ է այն տեքստը, որ ստորագրել են կողմերը Ցյուրիխում, թե՞ դրան զուգահեռ վերապահումներ է անելու` հիմք ընդունելով ՍԴ որոշումը:

- Ասեմ, որ վավերացվում է` հիմք ընդունելով այն իրավական դիրքորոշումը, որ արտահայտել է ՍԴ-ն: Այսնիքն` հիմք ընդունելով մեր պարտականությունների, մեր իրավունքների այն ծավալը, բովանդակությունը , որը արձանագրել է ՍԴ-ն:
Մի փոքր այլ օրինակի վրա վերլուծեմ, որպեսզի ընթերցողների համար ավելի ընկալելի լինի:

 Ենթադրենք արձանագրություններում գրված էր, որ երկու պետությունները պարտավորվում են իրենց մոտ ապահովել կյանքի իրավունք: Հիմա ՍԴ-ն ասում է, որ կյանքի իրավունքի ապահովում նշանակում է` մահապատժի բացակայություն, այնպիսի առողջապահական համակարգի ստեղծում, որը կբացառի այս և այս հիվանդություններով մահացությունը, հանցավորության կրճատում, խաղաղ արտաքին քաղաքականության իրականացում, առողջ շրջակա միջավայրի պահպանություն, աշխատանքային անվտանգության պայմանների ապահովում և այլն: Իսկ ի՞նչ ենք մենք լսում:

Ասում են` ՍԴ-ն պետք է ասեր, թե «կյանքի իրավունքը» համապատասխանում է մեր Սահմանադրությանը, թե ոչ: Մինչդեռ ՍԴ-ն է այն մարմինը, որ պետք է ասի` որն է կյանքի իրավունքի ծավալը, բովանդակությունը, արդյո՞ք, եթե քեզ մոտ գնդակահարություն չկա, բայց ամեն օր փողոցում հարյուրավոր մարդ է մահանում, արդյո՞ք քեզ մոտ գնդակահարություն չկա, բայց քո ունեցած միակ դեղը ասպիրինն է կամ ատամնացավի հետևանքով բարձրացած ջերմությունից մարդիկ են մահանում, կա՞ կյանքի իրավունք, թե չկա՞, կամ թեև քեզ մոտ մահապատիժ չկա, բայց մարդկանց առավելագույն տարիքը 35 տարեկանն է, որովհետև շրջակա միջավայրդ աղտոտված է և այլն:
Եթե չլիներ ՍԴ որոշման պատճառաբանական մասը, այդ դեպքում ի՞նչ պետք է ասեին: Մենք մի՞գուցե սովոր ենք դատական իշխանությունը դիտարկել մյուս իշխանությունների կցորդ, կամակատարը: Բայց դատարանն ընդհանրապես և ՍԴ-ն, կարող է և պետք է ինքնուրույն գործի, հիմնավորված որոշում ընդունի: Հնչած դիրքորշումը ես չեմ կարողանում հասկանալ: Ո՞րն է դրա նպատակը: Որ իշխանությունները քաղաքական սխա՞լ են արել, և ՍԴ-ն իրավունք չունե՞ր դրանք շտկել: Գուցե կատեգորիկ հնչի` ես նման բան անգամ խոշորացույցով չեմ տեսնում, բայց եթե անգամ այդպես է, ապա որպես քաղաքական գործիչ, դրա մասին բարձրաձայնել պետք չէր:

- Ենթադրենք արձանագրությունները վավերացվում են` հիմք ընդունելով նաև ՍԴ-ի իրավական դիրքորոշումը: Բայց դրան զուգահեռ այլ քայլեր, նորմատիվ իրավական այլ ակտեր պետք չե՞ն, որպեսզի կյանքում, հասարակ քաղաքացիները ևս սեփական վարքը համապատասխանեցնեն այն սահմանափակումներին, որոնք արտացոլված են ՍԴ որոշման մեջ:

-Օրինակ, վերցնենք այդ պատմական ենթահանձնաժողովը: Եթե այնտեղ հարց բարձրացվի` Ցեղասպանություն եղել է, թե` ապա հարցը թե կարող է մեր ներկայացուցիչը ընդհանրապես քննարկել այդ հարցը թե ոչ, որոշված է ՍԴ որոշմամբ: ՍԴ- է որոշողը մեր պարտականությունների ծավալը, բովանդակությունը: Այն մեր բանակցողի, մեր կիրառողի, մեր օգտագործողի համար զսպաշապիկ է, մասշտաբ:

- Պարոն Թորոսյանն իր հոդվածում կանխատեսումներ է անում և այդ համատեքստում գրում. «Ամենայն հավանականությամբ, Թուրքիան ակնկալում է, որ իր գրավոր մտահոգություններին ի պատասխան, Երևանից կստանա գրավոր պաշտոնական հավաստիացումներ, որ դատարանի որոշման 4-6 կետերն իրավական ուժ չունեն»: Հնարավո՞ր է նման բան, որ ՍԴ ընդունած որոշումը կամ դրա առանձին կետեր իրավական ուժ չունենան:

- Դա անհեթեթ է, որովհետև ՍԴ ցանկացած որոշում, ցանկացած կետ իրավական է: Երբ ասում ենք ՍԴ որոշումը վերջնական է, վերանայման ենթակա չէ և ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից, սա չի վերաբերում միայն «վճռեց» մասին կամ «որոշեց» մասին, այլ` ամբողջ տեքստին: Իսկ ամբողջ տեքստը չի կարող ուժի մեջ չլինել, և չի կարող որևէ կերպ փոխվել: Միայն նորմ-կանտրոլի պարագայում է, որ ենթադրենք, տաս տարի հետո, եթե իրավունքի ընկալումը փոխվի, ՍԴ-ն ինքը կարող է վերանայել իր որոշումը: Այս դեպքերում ընդհանրապես դա էլ չկա: Սա օրենք չէ, որ օրենքի այս հոդվածն ուժը կորցրած ճանաչվի իրավաբանական ուժ չունենա, իսկ մյուսները ունենան, ՍԴ որոշման պարագայում այդպիսի բան չկա: Այն մեկն է, ամբողջական է, և որևէ մեկը չի կարող ասել` սա գոյություն չունի, կամ իրավական ուժ չունի:

-ՍԴ արդեն առկա որոշումը գոյություն ունի, ունի նաև իրավական ուժ` ներառյալ 4-6 կետերը:

- Այո, նաև իրավական ուժ ունի: Եվ դա այն մասշտաբն է, այն սահմանները, այն բովանդակությունը, որը ուրվագծել է ՍԴ-ն` հիմք ընդունելով հենց այդ արձանագրությունը:

- Իր հոդվածում պարոն Թորոսյանը նաև նկատում է, որ որոշմամբ ՍԴ-ն հաստատել է առկա մտահոգությունների հիմնավորվածությունը և հետևաբար չպետք է արձանագրությունները ճանաչեր Սահմանադրությանը համապատասխանող: Հիմնավո՞ր է այս պնդումը:

-Համեմատությունը լավը չէ, բայց կրկնում եմ: Խնձորը քաղցկեղի համար վատ միրգ է, ուրեմն ընդհանրապես պետք չի՞ խնձոր ուտել:
Չի կարելի այդպիսի բան անել: Ցանկացած նորմ` ինչ-որ մի կետում, ինչ-որ աստիճանի մեկնաբանություններում կարող է հանգեցնել հակասահմանադրական իրավիճակների: ՍԴ-ն հենց այդ նպատակով է արձանագրում, որ այդ նորմը այս բովանդակությամբ է միայն ընկալելի և համապատասխանում Սահմանադրությանը: Ի դեպ, դա վերաբերում է նաև օրենքների սահմանադրականությունը որոշելուն:

-Գանք հայ-թուրքական կարգավորման պրոցեսին: Հայկական կողմն օգտագործեց իր հնարավորությունը և սահմանադրական հսկողության փուլում հստակեցրեց պարտականությունների այն ծավալը, որ պատրաստ է ստանձնել արձանագրությունների վավերացմամբ: Թուրքիան ներպետական նման ընթացակարգ չունի: Բայց ենթադրվում է, որ Անկարան «համարժեք» պատասխան պետք է տա: Ի՞նչ եք կարծում, ինչ մեխանիզմներով դա կարվի:

-Դրանք կամ վերապահումներն են, կամ` քաղաքական հայտարարություններն են, որոնք որոշ դեպքերում կարող են ընկալվել որպես նման վերապահումներ: Այսինքն` ինքն իր քայլը պետք է կատարի այդ ուղղությամբ: Բայց կրկնում եմ, որ մեր ՍԴ-ն կամ մեր ընկալումը արձանագրություններից դուրս ոչինչ չի արել և միջազգային հանրության ընկալումն էլ հենց այդպիսին է:
Իրոք ծիծաղելի կլիներ, եթե մեր ՍԴ-ն չաներ դա: Այդ դեպքում ես ինքս կդառնայի ՍԴ-ի առաջին քննադատողը:

-Իսկ Թուրքիայո՞ւմ: Ենթադրվում է, որ իրենք էլ սեփական պարտականությունների հստակեցման խնդիր ունեն:

-Դա իրենց խնդիրն է, իրենց ներքին օրենսդրության խնդիրն է, թե իրենք ինչպես են հասկանում, ինչպես են ընկալում: Եթե կլինեն վեճեր, դրանց լուծման, հարթեցման տարբերակներ, ճանապարհներ կան:

-Կեսկատակ-կեսլուրջ` մի ճշտում անենք: Այնտեղ վերջերս ակտուալ է դարձել սահմանադրական բարեփոխումների թեման: Հնարավո՞ր է` հատուկ այս նպատակով նախատեսեն նման մեխանիզմներ:

-Անկեղծ ասած, ես Թուրքիային ավելի լուրջ էի վերաբերվում: Բայց երբ լսեցի, որ Թուրքիայի վարչապետը հայտարարում է, թե վավերացմանը կանդրադառնան ՍԴ-ի որոշումը վերանայելուց հետո միայն, ես Թուրքիայի քաղաքական, իրավական էլիտային էլ այլևս լուրջ չեմ վերաբերում: Որովհետև իրենց համար մեր ներքին օրենսդրությունը և դրա փոփոխելիության հնարավորությունը առնվազն պետք է պարզ լիներ: Նման դեպքերում այդպիսի հայտարարություն անելը պատիվ չի բերում որևէ երկրի ղեկավարի:

-Պարոն Թովմասյան, Թուրքիայի ԱԳՆ-ն հայտարարել է գրավոր իրավական հայտարարություն նախապատրաստելու մասին: Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ բովանդակություն կունենա այդ փաստաթուղթը:

-Մոտավորապես այն, ինչ մինչև հիմա հնչեցրել և հնչեցնում են իրենց երկրի ղեկավարները: Կասեն, որ իրենք հասկացել են, թե սա պետք է կապել Ղարաբաղի հարցի հետ, որ իրենց ընկալումը այսպես կամ այնպես է եղել: Բայց առնվազն երկու միջնորդ պետության ղեկավարներ, ղեկավարության ներկայացուցիչներ հայտարարել են, որ նպատակահարմար չէ, որ այս գործընթացը, արձանագրությունները կապվեն Ղարաբաղի հետ: Քաղաքական առումով, երբ դու հայտարարում ես, որ դա նպատակահարմար է, դա քո գործն է, բայց մյուս կողմը որևէ պարտականություն չի կրում: Հարցն, ըստ էության, կլուծվի այդ ճանապարհով, բայց ես այդտեղ խնդիր չեմ տեսնում:

-Նկատի ունենալով Էրդողանի Ձեր հիշատակած հայտարարությունը գործընթացի ծավալման իրավական խոչընդոտներ տեսնո՞ւմ եք:

-Այսպես կմեկնաբանեմ: Թուրքիայի ակնկալիքներն այս ամբողջ պրոցեսներից այլ էր: Թուրքիան կարծում եմ փորձել է բանակցային պրոցեսում հասնել այն բանին, ինչին ձգտում է նաև այսօր` արձանագրություններում ֆիքսել Ցեղասպանությունից հրաժարում կամ ԼՂ հիմնահարց: Սա նոր բան չէ: Բայց, իրեն չի հաջողվել այդ ամբողջը կատարել: Եթե հաջողվեր, իրենք պիտի վազեին և հաջորդ օրն իսկ վավերացնեին արձանագրությունները: Միայն իրենց հապաղումը վկայում է, որ այս ամենն իրենց նպատակների իրականացմանը չի ծառայել: Եվ ՍԴ-ի որոշումը չէ, որ հանգեցրել է այդ իրողության գիտակցմանը:

Իրենք շատ լավ էլ գիտեին, որ արձանագրություններում դա է արտացոլված, և ոչ մի խոսք էլ չկա Ղարաբաղի մասին: Բայց փորձում էին վիճակից ինչ-որ բան քաղել: Եվ այն դիրքորոշումը, թե այսօր սլաքը հարյուր ութսուն աստիճան շրջվել է, բնավ էլ իրականությանը չի համապատասխանում: Ողջ միջազգային հանրությունը քաջ տեղյակ է և գիտի, որ չվավերացնողը Հայաստանի Հանրապետությունը չէ: Գիտի նաև, որ իրականում այս արձանագրությունները չեն վերաբերում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը, չեն վերաբերում ցեղասպանությանը: ՍԴ-ն ընդամենն արձանագրել է դա: Այսինքն` ՍԴ որոշումն ընդամենը պատրվակ է:

Այդ որոշումից առաջ էլ իրենք խոսում էին այդ մասին: Միգուցե մեր արտաքին քաղաքական գերատեսչության, կամ` ընդհանարապես արտաքին քաղաքականության սխալն է, որ մենք նախահարձակ չենք: Այսինքն ամբողջ այն ժամանակահատվածում, երբ Թուրքիան պնդում էր, թե իրենք կանդրադառնան արձանագրությունների վավերացմանը միայն Ղարաբաղի խնդրում դրական տեղաշարժ արձանագրելուց հետո և այլն, և այլն, այդ ժամանակ էր պետք միջնորդներին ասել, որ այս արձանագրություններում այդ մասին ընդհանրապես խոսք չկա, և մյուս կողմին ասեք, որ Վիենայի կոնվենցիայով ինքը պարտականություն ունի (թեպետ Թուրքիան Վիենայի կոնվենցիան չի ստորագրել, բայց դա է միջազգային սովորութային իրավունքը), որ ստորագրելուց հետո մինչև վավերացնելը իրեն պետք է պահի, իր գործողությունները պետք է համաձայնեցնի ստորագրված պայմանագրի ոգուն: Թուրքիան դա չի անում, անում է քայլեր, որոնք այդ ոգուց, այդ գաղափարից ընդհանրապես դուրս են:

Հասկանալի է, որ Թուրքիան չի ստացել այն, ինչ որ ծանակում էր ստանալ: Մեր քաղաքական շրջանակների մտավախությունը, թե ահա, սա վերջն է, անտեղին է: Նման բան չկա: Մենք ասում ենք` սա է ծավալը: Ցանկանում եք, ցանակցեք, չեք ցանկանում` խնդիր չկա, աշխարհը շուռ չի եկել: Քսան տարի ապրում ենք այսպես, էլի կապրենք: Քանզի կա շատ ավելի բարձր ազգային արժեք, պարտք:

-Ինչպիսի՞ն են Ձեր կանխատեսումները գործընթացի առումով:

-Կարծում եմ, Թուրքիան դեռ բոլոր փամփուշտները չի կրակել: Փորձելու է ամեն ինչ անել ձգձգելու, ինչու չէ` նաև չվավերացնելու համար: Որովհետև ինքը սրանով իր համար, այսպես ասած, խնդիրների լուծում չի տեսնում, և մի բան էլ ավելին` ձեռք է բերում Ադրբեջանի թշնամական վերաբերմունքը: Մի՞գուցե իրենք ընկել են իրենց իսկ հյուսած թակարդը, որովհետև իրենց արտաքին քաղաքականության մեջ շատ մեծ տեղ տվեցին Ադրբեջանին, և հիմա դրա գերին են դարձել: Բայց ես այնուամենայնիվ կարծում եմ, որ նույն այդ միջնորդների, չասեմ ճնշման, ավելի մեղմ` քաջալերանքի արդյունքում Թուրքիան գնալու է դրան և վավերացնելու է արձանագրությունները: Ես չեմ պատկերացնում և այդպիսի հնարավորություն տեսականում էլ անգամ չկա, որ Հայաստանը նշված սահմաններից ինչ-որ հետքայլ կարող է անել:

- Պարոն Թովմասյան, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործում էլ, կարծես թե, արդեն նաև իրավաբանների օգնության կարիք է կա: Վերջին հանդիպումից հետո հայտարարվեց, որ կողմերը համաձայնության են եկել ենթադրյալ փաստաթղթի պրեամբուլայի հարցում: Մեր ընթերցողների համար մի փոքր կբարզաբանեք` ի՞նչ է պրեամբուլան, ի՞նչ է ամրագրվում այնտեղ, ի՞նչ բնույթի պարտավորություններ է նախատեսում պայմանավորվողների համար:

-Պրեամբուլան իրավական ակտի այն մասն է, որը որպես կանոն չունի նորմատիվ բնույթ, բայց որում խոսվում է տվյալ իրավական ակտի նշանակության, խնդիրների, նպատակի, ցանկությունների և այլնի մասին: Դրանք կարևորվում են հիմնականում արդեն բուն տեքստի մեկնաբանության ժամանակ: Եթե տարընթերցում կա, ապա հիմք է ընդունվում պրեամբուլան` ի՞նչ նպատակներ, խնդիրներ, ցանկություններ են դրված և, դրանից ելնելով, ի՞նչ մեկնաբանություններ են տրվում: Որպես կանոն դրանք կողմերի համար կոնկրետ պարտականություններ չեն առաջացնում: Կոնկրետ պարտականություններ ամրագրվում են միայն բուն տեքստում: Նորմատիվ բնույթ ունեն միայն այն պրեամբուլաները, նախաբանները որոնք հղում-նորմ են պարունակում: Այսինքն` եթե այդ պրեամբուլայում հղում–նորմ լինի մեկ այլ իրավական ակտի, մեկ այլ օրենքի կամ միջազգային փաստաթղթի, ապա այդ մասով ինքը կստանա նորմատիվ բնույթ, որովհետև այդ հղում-նորմի միջոցով տվյալ փաստաթուղը կդառանա կողմերի համար պարտադիր պայման: Իսկ թե ի՞նչ է գրված կոնկրետ տվյալ փաստաթղթում, ես, բնականաբար, չգիտեմ, որովհետև շարքային քաղաքացիներիս համար դա դեռ մատչելի չէ: Բայց պրեամբուլայի էությունը դա է:

- Կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ այնտեղ բարի ցանկություններ են ամրագրված:

- Տերմինները կարելի է գլխի ընկնել` «հաշվի առնելով», «նկատի ունենալով», «ճանաչելով» , «նշելով», «ղեկավարվելով», «ձգտելով», «գիտակցելով», «կարևորելով», «հաստատելով»: Որպես կանոն նման տերմինաբանություն է օգատգործվում:

-Եթե անգամ հղում-նորմեր կան, դրանք ենթադրում են այնպիսի փաստաթղթեր, որոնց արդեն պայմանավորվող կողմերը միացել են և ըստ այդմ այդ մասով ստանձնել են ենթադրյալ պարտականությունները:

-Գործնականում այո, բայց տեսականորեն հնարավոր է հղում արվի Աֆրիկայան համագործակցության շրջանակներում ընդունված ինչ-որ փաստաթղթի:

-Իսկ հնարավոր է, որ այս հայտարարությունն առիթ Թուրքիայում ծառայեցվի կարգավորման գործընթացն առաջ տանելու գործին: Դիցուք` թուրքական ղեկավարությունը սեփական հանրությանը ներկայացնի, որ ահա, առաջընթաց է նկատվում և կարիք կա արձանագրությունների վավերցամամբ նպաստել դրան:

-Միգուցե՞: Չեմ կարող բացառել: Սա այն դեպքն է, որ «չէ»-ն էլ կարող եմ հիմնավորել, «հա»–ն էլ:

-Պարոն Թովմասյան, օրենսդրությամբ որոշակի ժամանակային սահամափակում կա՞, թե ՍԴ որոշումից հետո ինչ ժամկետներում պետք է փաստաթղթերը ներկայացվեն Ազգային ժողովին, և ինչ ժամկետներում հարցը պետք է քննարկվի և որոշում կայացվի:

-Ժամանակային սահամանափակումներ չկան: Օրենքով սահմանված է գործողությունների հերթականությունը: ՍԴ-ի որոշումից հետո Նախագահը փաստաթղթերը պետք է ներկայացնի ԱԺ-ի վավրեացմանը: Ժամկետների առումով օրենսդրությամբ նախատեսված որոշակիություն չկա: Չեմ ուզում ասել, բայց դեպքեր կան, որ ամիսներ են տևել: Դեպքեր կան անգամ` մեկ-երկու տարի: Բայց չեմ կարծում, որ սա կվերաբերի այս դեպքին:

- Իսկ Թուրքիայո՞ւմ:

-Թուրքիայում ստորագրված պայմանագրերի նկատմամբ նախնական սահմանադրական վերահսկողություն չի իրականացվում: Հիմնական շեշտադրումն արվում է խորհրդարանի միջազգային հարաբերությունների հանձնաժողովի եզրակացության վրա: Այդ հանձնաժողովի եզրակացությունն է կարևորվում: Որից հետո արդեն վավերացվում են: Բայց պետք է իմանալա, որ վավերացումից հետո էլ դրանք ուժի մեջ չեն մտնում:

-Անրաժեշտ է վավերագրեր փոխանակել:

Այո: Վավերագրերը փոխանակելուց հետո միայն դրանք կմտնեն ուժի մեջ: Իսկ արձանագրություններում դրանց փոխանակման ժամկետներ նույնպես չկան: Արձանագրությունները խոսում են միայն փոխանակումից հետո նախատեսված գործողությունների ժամկետների մասին:

- Փաստորեն` գործընթացը դեռ երկար կտևի…

-Չեմ կարծում: Կարծում եմ, պրոցեսները կարագանան: Համեմայնդեպս միջնորդները փորձում են արագացնել այն:

- Վաշինգտոնից, կարծես թե, արդեն ազդակներ են հնչեցնում:

- Հասկանալի է, որ ձեռքները ծալած չեն նստելու: