Ձեր վստահելի աղբյուրը

Երբ Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանը երեկ սպառնաց իր երկրից արտաքսել ազգությամբ հայերին, հետևեցին արձագանքներ առ այն, որ Թուրքիայի ղեկավարի հայտարարությունը ոչ միայն վտանգավոր ու անբարոյական է, այլև, որ դա ցուցիչն է այն բանի, որ Թուրքիան դուրս է համամարդկային արժեքների համակարգից և ըստ այդմ չի կարող հավակնել միասնական Եվրոպայի մաս կազմելու:
Այս գնահատականներին զուգահեռ, փորձագիտական շրջանակները որոշակի զսպվածություն էին դրսևորում` Էրդողանի հայտարարությունն ընկալելով միայն որպես ներքին լսարանին ուղղված ազդակ, որի արտաքին վտանգները չեզոքացնելու նպատակով հաջորդ քայլով Անկարայից հերքումներ էին հետևելու:

Հերքման փորձ իսկապես եղավ. Էրդողանի գլխավորած կուսակցության ներկայացուցիչներից մեկը` Սուար Քընըքլօղլուն հայտարարություն տարածեց, որտեղ ըստ էության չժխտելով սպառնալիքի փաստը, պնդում էր, որ Էրդողանի բառերը կոնտեքստից կտրված են ներկայացվել: Թե որքանով են հիմնավոր այս արդարացումներն, այնքան էլ կարևոր չէ: Կարևորն այն է, թե ի վերջո Թուրքիայի կգտնվի որևէ պաշտոնյա, ով կընդունի, որ 100 հազար հայերին արտաքսելու վերաբերյալ վարչապետ Էրդողանի, արտգործնախարար Ահմեդ Դավութօղլուի, աշխատանքի նախարար Օմեր Դինջերի, բազմաթիվ պատգամավորների հայտարարություններն անհեթեթություն են և հակամարդկային:
Թվում էր, որ այս հայտարարությունների բացասական ազդեցությունը մեղմացնելու փորձ կանի Թուրքիայի ամենաարևմտամետ պաշտոնյան` Եվրոպայի հարցերով նախարար Էգեմեն Բաղըշը: Սակայն այս դեպքում էլ «թուրքը մնում է թուրք» օրինաչափությունից դուրս գտնվող սպասումները չարդարացան: Սույն պաշտոնյան երեկ հարցազրույց է տվել գերմանական ազդեցիկ «Շպիգել» (der  Spiegel) ամսագրին, որտեղ ևս ակնարկել է իրենց գլխավոր հաղթաթղթի` Թուրքիայում ապրող 100 հազար հայերի մասին: Բայց սա ամենևին էլ ամենակարևոր դրվագը չէ այդ հարցազրույցում, որովհետև Էգեմեն Բաղըշի` «Շպիգելին» տված պատասխաններում շատ ավելի ուշագրավ դիտարկումներ կան:

Այսպես, գերմանացի թղթակիցները` Բեռնարդ Ցանդը և Դանիել Շթայնվորթը, հարցնում են Հայոց ցեղասպանության ճանաչման մասին ԱՄՆ-ի ու Շվեդիայի խորհրդարաններում ընդունված փաստաթղթերի մասին, իսկ թուրք նախարարն արձագանքում է. «Պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնն ավելի ուշ հայտարարել է, որ բանաձևը չի անցնելու Ներկայացուցիչների տան օրակարգ: Ինչպես գիտեք Ֆրանսիայի խորհրդարանն էլ 2006 թվականին նման` այսպես կոչված Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձև ընդունեց: Դրանից հետո դադարեցվեց ֆրանսիական օդուժի թռիչքները Թուրքիայի տարածքում: Մենք այս հարցում շատ զգայուն ենք»: Այստեղ հետևում է լրագրողների տրամաբանական դիտարկումը` «եթե ի վերջո ամերիկացիները պաշտոնապես ճանաչեն Հայոց ցեղասպանությունը, դուք ի՞նչ հնարավորություններ ունեք: Դուք կփակե՞ք Ինջիրլիկի ռազմաբազան: Կհեռանա՞ք ՆԱՏՕ-ից»: Էգեմեն Բաղըշը չի վիճում. «Ես դա թողնում եմ ձեր ընթերցողների երևակայությանը: Բայց թույլ տվեք հիշեցնել մի հանգամանք` Իրաքի համար նյութա-տեխնիկական մատակարարումների յոթանասուն տոկոսն իրականացվում է Ինջիլիկով»: Շանտաժն ակնհայտ է, սեթևեթումներն այլևս անտեղին են. ուղղակի ասվում է` կընդունեք բանաձևը, կզրկվեք ռազմաբազայից: Բնականաբար, այս վերջնագիրը չէր կարող խուսափել պաշտոնական Վաշինգտոնի ուշադրությունից, և արդեն մի քանի ժամ հետո ԱՄՆ պետքարտուղարի օգնական Ֆիլիպ Գորդոնը հիշեցրեց, որ ԱՄՆ-ում Կոնգրեսը չի գտնվում գործադիր իշխանության վերահսկողության տակ, անկախ մարմին է և օրինագծի հետագա առաջխաղացումը կանխելու հարցում որևէ պայմանավորվածություն վարչակազմի ու Կոնգրեսի միջև չկա:

Անցնենք առաջ: Գերմանացի լրագրողները, ըստ էության, զուտ մարդկայնորեն ուզում են հասկանալ. «Ինչո՞ւ է Թուրքիայի համար այդքան դժվար Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելը»: Ուշադրություն դարձրեք, որ փաստը կասկածի տակ չի առնվում, և փորձ է արվում հասկանալ թուրքական ժխտողականության դրդապատճառները: Իսկ Իսկ Էգեմեն Բաղըշը օդ է տատանում. «Պատմաբանները, և ոչ թե քաղաքական գործիչները, պետք է որոշեն` ի՞նչ է եղել անցյալում: Քաղաքական գործիչները նայում են ապագային: Մենք առաջարկել ենք Հայաստանի Հանրապետության հետ ստեղծել պատմաբանների համատեղ հանձնաժողով, բայց առայժմ որևէ հաջողություն չկա: Բացի այդ, դուք պետք է իմանաք, որ Օսմանյան կայսրությունը Գերմանական Ռեյխի դաշնակիցն էր: Այդ ժամանակ ինչ էլ որ եղած լինի, չէր կարող տեղի ունենալ առանց գերմանացիների խորհրդատվության»: Փաստորեն թուրք նախարարը չի ժխտում իրականությունը, և փորձում է պատասխանատվության բեռի մի մասը դնել Գերմանիայի ուսերին: Ուշագրավ է, որ այդ մեղադրանքը ներկայացնում է մի երկրի, որը նախկինում նմանատիպ հանցանք արդեն իսկ գործել է, բայց ի տարբերություն Թուրքիայի ստանձնել է դրա պատասխանատվություն և արդեն հինգ տասնամյակից ավելի առաջամարտիկ է ազգային ատելությունը, ցեղասպանությունն ու ընդհանրապես մարկդության դեմ ուղղված հանցագործությունները կանխելու հարցում: Մինչդեռ Էգեմեն Բաղըշի անմիջական ղեկավարը` վարչապետ Էրդողանը, նույն օրը սպառնացել է ազգությամբ հայերին զանգվածային արտաքսման ենթարկել միմիայն այն պատճառով, որ նրանք «իր համերկրացիները չեն»:

Չնայած այս սադրիչ հայտարարությանը, գերմանացի լրագրողներն ի պատիվ իրենց հավասարակշռությունից դուրս չեն գալիս և փորձում են հարցին այլ տեսանկյունից մոտենալ. «Եթե դուք չեք ընդունում «ցեղասպանություն» տերմինը, ապա ինչպե՞ս եք Թուրքիայի արևելքում` Իգդիրում, «Ցեղասպանության թանգարան» հիմնել` նվիրված 1915 թվականին մահացած թուրքերին»: Պատասխանն ուղղակի ցնցող է. «Դա շատ հեշտ է` ցանկացած գործողություն ունի իր հակաքայլը»: Ստացվում է, որ Թուրքիան ընդունում է, որ Իգդիրում արհեստական թանգարան է հիմնել` ընդամենը հակադարձելու համար իր հասցեին հնչող արդարացի մեղադրանքներին: Այս միտքն ըստ էության հաստատվում է Բաղըշի հաջորդ նախադասության մեջ. «Բայց ես չեմ ուզում բացառել այն բանի հնարավորությունը, որ երբևէ այդ թանգարանը կվերակազմավորվի «Համակեցության թանգարանի» կամ «Ընդհանուր ցավի թանգարանի»: Ես չէի ցանկանա ժխտել, որ հայերը դժվարին ժամանակների միջով են անցել…»: Այստեղ Բաղըշի ցինիկությունը «Շպիգելի» թղթակիցներին հունից հանում է, և նրանք ընդհատում են նրան. «Դուք դա «դժվարին ժամանակնե՞ր» եք անվանում: Մենք խոսում ենք 1.5 միլիոն հայերի մասին, ովքեր սպանվել են 1915 և 1917 թվականների արանքում»: Սա չի ազդում Եվրոպայի հարցերով թուրք նախարարի ցինիկության վրա. «Ամերիկացի պատմաբան Ջասթին Մակքարտնիի տվյալներով, այդ ժամանակ 600 հազար հայ է զոհվել, միևնույն ժամանակ` 2 միլիոն թուրք և քուրդ: Թուրքիայում քաղաքացիական պատերազմ էր` առաջին համաշխարհային պատերազմի հենց ծանր փուլում»: Նախ` առնվազն անբարոյականություն է մանիպուլյացիայի ենթարկել անմեղ զոհերի քանակը. եթե բացառապես ազգային պատկանելիության հողի վրա 100 հայ էլ սպանվեր, միևնույն է` դա չի նվազեցնում թե Օսմանյան, թե Քեմալյան Թուրքիայի մեղքը: Եվ երկրորդ` ի՞նչ կապ ունեն առաջին աշխարհամարտի ռազմաճակատներում զոհված քուրդ և թուրք զինվորները Սիրիայի անապատներում սովամահության դատապարտված հայերի հետ: Սա՞ է Թուրքիայի պատկերացրած Եվրոպան, որ այդ հարցով երկրի պատասխանատու է նշանակել Էգեմեն Բաղըշին:

Այս հարցադրումը, բնականաբար, ծագել է նաև եվրոպացի թղթակիցների գլխում և նրանք թափանցիկ ակնարկել են այդ մասին. «Այդ ժամանակվա ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշան ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուին ասել է, որ հայերի «ֆիզիկական ոչնչացումը» պատերազմի պահանջված նպատակն էր»: Այս հարցը զինաթափում է թուրք նախարարին, նա այլևս պատասխան չունի. «Ես պատմաբան չեմ: Ես այնտեղ չեմ եղել, դուք էլ չեք եղել: Ինչո՞ւ այդ հարցը չթողնենք հայ և թուրք պատմաբանների համատեղ հանձնաժողովին»: Հավանաբար թուրք նախարարը մոռացել է, որ ընդամենը երկու պարբերություն վերև խոստովանել է, որ «պատմաբանների հանձնաժողովի» թուրքական նախաձեռնությունը տապալված է:

«Շպիգելի» թղթակիցները, ըստ էության, հասկանալով, որ թուրք նախարարը եվրոպական արժեքներից դուրս դատողություններ է շռայլում, փորձում են ավելին կորզել. «Ժամանակներ կային, որ Թուրքիան, կարծես թե, հեռանում էր իր անցյալից:  Հայոց ցեղասպանության համար գլխավոր պատասխանատու երեք անձինք` Թալեաթ փաշան, Էնվեր փաշան ու Ջեմալ փաշան, 1919 թվականին հեռակա կարգով դատապարտվեցին մահվան: Աթաթուրքը ցանկանում էր որևէ ընդահնուր բան չունենալ այդ մարդկանց հետ: Բայևայնպես, այսօր Ստամբուլում այդ մարցկանց համար երեք հրաշալի շիրմաքար է կանգնած»: «Դա մեր մշակույթի` մահացած մարդկանց հիշելու ավանդույթն է: Ինչպես մեզանից յուրաքանչյուրը, այդ մարդիկ իրենց կյանքում և երկրի համար լավ ու վատ բաներ են արել»,- իր կարծիքով արդարացել է Էգեմեն Բաղըշը: Սա ասվում է մարդկանց, ովքեր լավ գիտեն, որ Հիտլերը և Երրորդ Ռեյխի մյուս առանցքային գործիչները շատ ավելին են արել Գերմանիայի համար, քան Էնվերը, Թալեթան ու Ջեմալը` Թուրքիայի համար, սակայն լսել անգամ չեն ուզում դրանց մասին, ուր մնաց մտածեն` հիշատակի հուշակոթողներ կառուցելու մասին: Թուրքիայի ու քաղաքակիրթ մարդկության մոտեցումների տարբերությունն այստեղ արդեն խիստ ընդգծված է երևում:

Եվրոպացի լրագրողներն իրենց ուզածն արդեն լսել են և փորձում են վերադառնալ Հայոց ցեղասպանության խնդրին մեկ այլ տեսանկյունից: «Թուրքիային մտահոգում է, որ հայերը փոխհատուցում կպահանջե՞ն»,- հարցնում են նրանք` սեփական պատմությունից լավ իմանալով ինչպես է ցեղասպանություն գործած երկիրը հատուցում սեփական հանցագործությունների համար: Թուրք նախարարն այլևս չի դիմանում. «Գիտե՞ք, մեր երկրում 100 000 ապօրինի ներգաղթյալ հայեր կան, ովքեր աշխատում են այստեղ` խնամելով մանուկների ու ծերերի: Սա վկայում է, որ մեր երկու ժողովուրդների միջև ատելություն չկա: Ընդհակառակը` մենք ձգտում ենք հաշտվել, մեր երկու երկրների միջև խաղաղության գործընթաց է գնում…»: Այստեղ հետևում է լրագրողների ճշտումը` «… որն այժմ դոփում է տեղում»:

«Դա մեր մեղքով չէ: Մենք փորձում էինք հաղթահարել տարաձայնությունները, մենք ուզում ենք, որպեսզի բացվեն արխիվները: Բայց երբ տեսնում ես, որ հակառակ կողմը խոչընդոտում է բոլոր փորձերին, հոռետես ես դառնում»,- փորձում է արդարանալ Էգեմեն Բաղըշը` լավ հասկանալով, որ եթե իր առջև նստած լրագրողը մանրամասն տեղյակ է հայ-թուրքական հարաբերությունների հիմնախնդիրներից, փայլուն գիտի նաև թե ո՞ւմ մեղքով է գործընթացը դոփում տեղում, գիտի` ո՞վ է փակել կամ վերացրել արխիվները, գիտի նաև, որ այս հարցազրույցով Թուրքիան հիմնավորեց քաղաքակաիրթ աշխարհում, միասնական Եվրոպայում տեղ չունենալու մասին պնդումները:

Հ.Գ. Պակաս ուշագրավ չեն եղել նույն հարցազրույցում Էգեմեն Բաղըշի դիտարկումները Թուրքիայի` Եվրոպային ինտեգրվելու և Թուրքիայում պահպանողական-իսլամիստական տրամադրությունների խորացման վերաբերյալ: Դրանց կանդրադառնանք հաջորդիվ: