Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ստրասբուրգում` Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում, սեպտեմբերի 15-ին առաջին անգամ լսվեցին ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտության հետ կապված գանգատներ: Դատարանի Մեծ պալատը քննության էր առել երկու գործ` «Չիրագովն ու մյուսներն ընդդեմ Հայաստանի» և «Սարգսյանն ընդդեմ Ադրբեջանի»: Դատարանի վճիռը սպասվում է մինչև մեկ տարվա ընթացքում:

Գործերը

ՄԻԵԴ Մեծ պալատում քննված երկու գործերն էլ առնչվում են պատերազմի արդյունքում մարդկանց սեփականության իրավունքների հետ կապված խնդիրներին:
Ադրբեջանցի դիմումատուները, 7 հոգի, ովքեր բոլորն էլ ներկայացել են որպես քրդեր, իրենց գանգատում պնդել են, որ մինչև հակամարտությունը իրենք բնակվել են Լաչինում, որտեղ ունեցել են գույք` բնակարան, ավտոմեքենա, և այլն: Պատերազմի արդյունքում նրանք ստիպված են եղել լքել իրենց ունեցվածքը, և այժմ չկա մոտակա ժամանակահատվածում իրենց կողմից իրենց գույքը տնօրինելու հնարավորություն ստանալու հեռանկար: Ադրբեջանցի դիմումատուներն իրենց գանգատում ապավինել են Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության առաջին հոդվածին (սեփականության պաշտպանության իրավունք), 8-րդ հոդվածին (անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու իրավունք), և 13-րդ հոդվածին (իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունք), և 14-րդ հոդվածին (խտրականության արգելում):
Մյուս գործով դիմումատուն ԼՂՀ Շահումյանի շրջանի Գյուլիստան գյուղի նախկին բնակիչ Մինաս Սարգսյանն է: 2006 թվականին հանձնված գանգատով, ներկայացնելով հայրենի գյուղից հարկադրաբար հեռանալու հանգամանքները և տեղեկացնելով հայրենի տուն վերադառնալու իր պահանջն Ադրբեջանի կողմից մերժելու մասին` վիճարկում է թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի (սեփականության պաշտպանության իրավունք), 8-րդ հոդվածի (անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու իրավունք), և 13-րդ հոդվածի (իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունք) խախտումները: Դիմումատուն փաստարկել է նաև Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի (անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի արգելում), ինչպես նաև 8-րդ և 9-րդ հոդվածների (կրոնի ազատություն) խախտումը:
Անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու հանգամանքն առնչվում է այն իրողության հետ, որ Ադրբեջանի իշխանությունները պետական մակարդակով ավերել են Ջուղայի և Բաքվի հայկական գերեզմանատները: Վկայակոչելով այդ փաստերը` հայ դիմումատուն մտահոգություն է հայտնել իր հայրենի գյուղում նույնպես վանդալիզմի հնարավորության ու դրա արդյունքում` հարազատների շիրիմների կորստի վերաբերյալ:

Դատավարությունը

Երկու գործերի քննությունը ՄԻԵԴ Մեծ պալատը նշանակել էր նույն օրը: Առավոտյան լսվում էր ադրբեջանցիների հայցը, իսկ կեսօրից հետո` գյուլիստանցի Մինաս Սարգսյանի:
Դատավարությանը ՄԻԵԴ Մեծ պալատը մասնակցում էր ողջ կազմով` գումարած դատարանում Հայաստանի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչ դատավորներ Ալվինա Գյուլումյանն ու Խանլար Հաջիևը: Նախագահողը ֆրանսիացի Ժան Պոլ Կոստան էր:
Առաջին գործով հայցվորների շահերը պաշտպանում էին միջազգային հեղինակություն վայելող փաստաբաններ. Մ. Մյուլեր, Մ. Իվերս, Ք. Վայն, Բ. Պոյնոր, Կ. Յըլդըզ:

Գործով երրորդ կողմ հանդիսացող Ադրբեջանի շահերը, բացի ՄԻԵԴ-ում այդ երկրի ներկայացուցիչ Չ. Ասկյերովից, ներկայացնում էին միջազգային հանրայինիրավունքի առաջատար մասնագետ պրոֆեսոր Մ. Շոուն, ինչպես նաև Գ. Լանսկին, Հ. Թրեթերը և Օ. Գալաձեն:

Իրավաբան «վարձկանների» այս բանակին պատասխանող կողմ հանդիսացող Հայաստանը հակադրել էր բացառապես հայ մասնագետներից կազմված թիմ` ՄԻԵԴ-ում ՀՀ ներկայացուցիչ Գ. Կոստանյանը, արդարադատության փոխնախարար Է. Բաբայանը և փաստաբաններ Ս. Սահակյանն ու Շ. Ավագյանը:

Երկրորդ գործի քննության ժամանակ վերոնշյալ անձինք հիմնականում դերերով փոխվել էին: Գ. Կոստանյանը, Է. Բաբայանը, Ս. Սահակյանն ու Շ. Ավագյանը կրկին ներկայացնում էին Հայաստանի շահերը, այս դեպքում սակայն` որպես երրորդ կողմ:
Պատասխանող կողմի` Ադրբեջանի շահերը կրկին ներկայացնում էին Չ. Ասկյերովը, Մ. Շոուն, Գ. Լանսկին, Հ. Թրեթերը և Օ. Գալաձեն:

Հայ հայցվորի շահերը ՄԻԵԴ-ում կրկին մեծ մասամբ հայկական թիմ էր ներկայացնում. Փաստաբաններ Ն. Գասպարյան, Կ. Օհանյան, Ա. Ալոյան և Փ. Լենչ:

Դատավարությունը բաց հրապարակային դատի օրինակ էր. կողմերը ներկայացնում էին իրենց մոտեցումները, մեկնաբանություններն ու փաստարկները, իսկ երկու տասնյակի հասնող դատավորները հարցադրումներ էին անում և պարզաբանումներ պահանջում հնչած մտքերի համար:

Ի տարբերություն սովորական դատական ատյանների, ՄԻԵԴ Մեծ պալատում հանրային քննարկումներն առանձնանում են այն բանով, որ մինչ այդ կողմերը հիմնականում գրավոր ձևով` կառավարությունների հետ հարց ու պատասխանի փուլում, հայտնել են իրենց տեսակետներն ու փաստարկները:

Եվ չնայած այդ հանգամանքին, դատավարությունը պակաս դիտարժան չէր: Նախ սպասվում էր, որ դատավորները կհնչեցնեն անակնկալ` մինչ այդ չտրված հարցեր: Գումարած` հրապարակային լսումները, որոնք բացի չոր իրավագիտությունից, ենթադրում են նաև որոշակի էմոցիոնալ ֆոն, ինչի պարագայում կարևորվում է կողմերի ճարտասանական ու հռետորաբանական ձիրքը: Առաջ անցնելով` նկատենք, որ չնայած փորձառու հակառակորդներին (զուտ` որպես մասնագետ), հայ փաստաբաններն այստեղ պակաս տպավորիչ չէին:

Իրավունքն ու քաղաքականությունը` ՄԻԵԴ-ում

Այն, որ երկու գործերի հիմքում էլ կան ոտնահարված իրավունքներ, կասկածից վեր է: Եվ բնական է, որ այս պարագայում դատարանն ունի անելիք: Սակայն մյուս կողմից, բոլորի համար էլ պարզ էր, որ ակտիվ փուլում գտնվող հակամարտության պարագայում առճակատման մեջ գտնվող երկրների քաղաքացիների իրավունքների հետ կապված ցանկացած հարցադրում քաղաքական բնույթի մեկնաբանությունների տեղիք է տալու:

Այս հանգամանքն, ըստ էության, հասկացել էին նաև եվրոպական դատարանում. այստեղ հարյուրավոր գործերից ընտրված էին երկու այնպիսի «դոսյեներ», որոնց պարագայում թե կողմերը և թե դատարանը մանևրելու ու զգուշավորություն ցուցաբերելու լայն տարածություն կունենար: Հայ հայցվորների գանգատներից ընտրվել էր Գյուլիստանի բնակչի դիմումը, որը եղածների մեջ` երկւոստեք մանևրելու տեսանկյունից, երևի թե, ամենահարմարն էր (բնականաբար` Բաքվից կամ Սումգայիթից բռնագաղթածի գանգատին ի պատասխան Ադրբեջանը որևէ բան չէր կարող հակադրել), իսկ ադրբեջանցիների պարագայում ընտրվել էր լաչինցի քրդերի գործը, որտեղ թե գանգատի հասցեատերը, ի դեմս Հայաստանի, թե խտրականության էլեմենտը, ի սկզբանե խոցելի են:
Բոլոր դեպքերում այս երկու գործի դեպքում էլ իրավական բաղադրիչը պայմանավորված էր շփման գծում առկա ռազմա-քաղաքական հավասարակշռությամբ ու հակամարտության գոտում տիրող ստատուս-քվոյով:

Հայկական կողմը, ի դեմս Հայաստանի Հանրապետության, առաջ քաշեց երկու հիմնական պնդում` ա/ ԼՂՀ-ն Հայաստանի իրավասության ներքո չէ ու Լեռնային Ղարաբաղի և նրա հարակից տարածքներում արդյունավետ վերահսկողություն (քաղաքական բառապաշարով` իշխանության իրացում) իրականացնում են բացառապես ԼՂՀ իշխանությունները և ադրբեջանցի հայցվորների գանգատն ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության ՄԻԵԴ-ում քննության ենթակա չէ, բ/ ադրբեջանցիները հայցը ներկայացրել են ՄԻԵԴ ընթացակարգերով նախատեսված 6-ամսյա կանոնի խախտմամբ և դիմումը դատարանում քննության ենթակա չէ: Ավելորդ է ասել, որ երկու պնդումների համար էլ ներկայացվել են հարյուրավոր էջեր կազմող հիմնավորումներ, փաստարկներ ու փաստեր (դրանց Panorama.am-ը կանդրադառնա առաջիակյում` դատարանում ՀՀ ներկայացուցիչների հետ հարցազրույցում):
Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանի հակափաստարկներին, այս դեպքում մոտեցումը գրեթե նույնն է. ա/ 6-ամսյա ժամկետի խախտում, բ/ Գյուլիստանը գտնվում է շփման գծում և Ադրբեջանն այնտեղ արդյունավետ վերահսկողություն չի իրականացնում:
Կողմերի փաստարկներին ու հակափաստարկներին առաջիկայում կանդրադառնանք, քանի որ դրանցում, բացի իրավունքի ու իրավագիտության տարրերից, չափազանց մեծ է քաղաքականի բաղադրիչը:

Դատը, դատարանի վճիռն ու հնարավոր հետևանքները

Այն, որ երկու գործն էլ խիստ քաղաքականացված է, կասկածից վեր է: Եվ կարելի է ենթադրել, որ դատարանի որևէ վճիռ կլինի խիստ զգուշավոր ու հավասարակշռված` առաջին հերթին խնդիր ունենալով չվնասել խաղաղ կարգավորմանը:
Այս հանգամանքը հստակ հարցի ձևով հնչեց դատարանում: Դատարանը հետաքրքրվեց, թե ընթացիկ դատավարությունը ինչպես կարող է ազդել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորման վրա: Ի պատասխա, ՀՀ կառավարության ներկայացուցիչ Գևորգ Կոստանյանը, հիշեցնելով, որ խաղաղ կարգավորումն ընթանում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում, ասաց. «Որևէ այլ` այդ թվում և հնարավոր շահագրգիռ կառույցների, ինստիտուտների և մարմինների կողմից միջամտությունները կարող են ավելի դժվարացնել, առանց այդ էլ դժվար բանակցային գործընթացը ԵԱՀԿ Միսնկի խմբի շրջանակում: Եվ այդ մասին բազմիցս հայտարարել են, ինչպես ՀՀ կառավարությունը, այնպես էլ հակամարտության կարգավորման գործում 1992 թվականից մասնագիտացած և դետալների մեջ խորացած ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները»:
Սրանից բացի, հայկական կողմն իր գրավոր մեկնաբանություններում հարկ էր համարել ընդգծել. «Դիմումատուներն ու Ադրբեջանի կառավարությունը պետք է նկատի ունենան, որ այս գործը, ակնհայտորեն, չի առնչվում Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությանն ու Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորմանը: Բացի այդ, դատարանը նման քաղաքական հարցեր բարձրացնելու ֆորում չէ»:
Այս իրողությունը, որ անկասկած դատարանը հաշվի կառնի, ըստ էության նաև Ադրբեջանի իշխանությունները նույնպես չեն կարողացել շրջանցել: Արդյունքում` քարոզչական ճակատում աննախադեպ ակտիվություն դրսևորող Ադրբեջանը որոշել էր չլուսաբանել ՄԻԵԴ-ում ընթացող դատավարությունը: Դատարանում չէին երևում անգամ Ստրասբուրգում մշտական հիմունքներով աշխատող ադրբեջանցի թղթակիցները:

Դատավարության առկա արդյունքները

Անկախ դատարանի վճռից, սեպտեմբերի 15-ին Ստրասբուրգում կայացած դատական լսումները մի շարք քաղաքական բնույթի արձանագրումների առիթ տվեցին:
Նախ ևս մեկ անգամ պարզ դարձավ, որ առանց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության սուբյեկտության, առանց առկա գործընթացներում ԼՂՀ իշխանությունների անմիջական մասնակցության, որևէ հարց, այդ թվում նաև` մեկ անձի մասնավոր խնդրի լուծում, հնարավոր չէ:
Պատահական չէ, որ ՄԻԵԴ-ում դատարանը հարց ուղղեց ադրբեջանցիներին` պարզաբանելու համար, թե իրենց իրավունքը վերականգնելու խնդրանքով դիմել են արդյոք ԼՂՀ իշխանություններին:
Երկրորդ կարևորագույն արձանագրումն այն էր, որ փախստականների հարցը ներառված է բանակցությունների փաթեթում: Ըստ որում, առաջին անգամ Ադրբեջանի պաշտոնական ներկայացուցիչը (ի դեմս Չինգիզ Ասկյերովի) հրապարակավ հայտարարեց, որ հայ փախստականների վերադարձի հարցը և բանակցվում է և Ադրբեջանը ճանաչում է նրանց վերադարձի իրավունքը: Ըստ էության, Չ. Ասկյերովը (ի հեճուկս իր իշխանությունների քարոզի) նաև հիմնավորեց այն թեզը, որ փախստականներն իրենց նախկին բնակության վայր կարող են վերադառնալ հակամարտության հանգուցալուծման հաջորդ և ոչ թե առաջին փուլում: