Ձեր վստահելի աղբյուրը

Լոնդոնում տեղակայված Ռազմավարական հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտը (The International Institute for Strategic Studies) օրերս ծավալուն անդրադարձ է կատարել հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացին:

«Հայ-թուրքական հաշտեցման փշրված հույսերը» (Dashed hopes for Turkish-Armenian Rapprochement) վերտառությամբ հոդվածում ինստիտուտի հետազոտողներն անդրադարձել են ոչ միայն առկա իրավիճակին, այլև փակուղուց դուրս գալու ելքեր են մատնանշել:

«Արձանագրությունների ստորագրումից մեկ տարի անց փաստաթղթերը դեռ չեն վավերացվել, իսկ երկու երկրների միջև սահմանը շարունակում է փակ մնալ: Չնայած Միացյալ Նահանգների, Ռուսաստանի և Եվրամիության ջանքերին` կարճաժամկետ հատվածում վավերացման հեռանկարները դժգույն են»,- նշում են ՌՀՄԻ վերլուծաբաններն ու արձանագրում, որ վավերացման հիմնական խոչընդոտները երկուսն են. «Թուրքիան Ադրբեջանին  խոստացել է  սահմանը չբացել, քանի դեռ Հայաստանը չի հրաժարվել Լեռնային Ղարաբաղի հարակից շրջանները վերահսկելուց և Օսմանյան զորքերի կողմից 1915 թվականին հայերի ջարդը որպես «ցեղասպանություն» ճանաչելու միջազգային արշավից»: Բրիտանացի փորձագետների պնդմամբ` այս ամենից զատ` դիվանագիտական հաշտեցման ցակնացած հաջողություն պահանջում է, որպեսզի սահմանի երկու կողմերում նաև հանրային կարծիքի փոփոխություն տեղի ունենա:

Հետազոտության սկզբում հեղինակներն անդրադառնում են ներկայիս փակուղին ծնող պատճառներին: «Փակուղու հիմքերը» ենթավերնագրի տակ նշվում է. «Կարգավորման առանցքային մասնակիցների և հատկապես` Թուրքիայի հիմնական բացթողումն այն էր, որ թերագնահատվեց Ադրբեջանի կարևորությունը»: Գործընթացից դուրս մղված Ադրբեջանն, ըստ վերլուծաբանների, այն խոչընդոտելու համար հենց Թուրքիայի ներսում արշավ ձեռնարկեց` օգտագործելով Թուրքիայի հետ իր պատմական ու մշակութային կապերը, ինչպես նաև` թուրքական հասարակության մեջ Հայաստանի հանդեպ եղած դժգոհությունը: «Դա հանգեցրեց թուրքական հանրության մերժողականության ամրապնդմանը` ընդդեմ արձանագրությունների վավերացմանը, քանի դեռ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հարցում առաջընթաց չի եղել»,- արձանագրում են փորձագետները:

Վերլուծաբանների կարծիքով` Հայաստանը հաշտեցման գործընթացից ամեմամեծ օգուտ ստացող կողմը կարող է դառնալ, սակայն դրանով հանդերձ` «առաջընթացը հայերի շրջանում համատարած ժողովրդականություն չի վայելում»: «Այդպիսով նախագահ Սերժ Սարգսյանի` արձանագրությունները ստորագրելու որոշումը ռիսկային ձեռնարկ էր: Հայերի վերապահումները (որոնք շրջանառվում էին Սփյուռքի, ինչպես նաև, հիմնականում, դրսի հայերի հետ կապեր ունեցող քաղաքական ուժերի, ինչպես օրինակ` «Ժառանգություն» կուսակցության և ազգայնական Դաշնակցականների կողմից) հանգում են նրան, որ կարգավորումը կխոչընդոտի 1915 թվականի ջարդերը «ցեղասպանություն» ճանաչելու միջազգային արշավը»,- գրում են հեղինակներն ու նշում, որ հայ հանրության կողմից արձանագրությունների ոչ միանշանակ ընդունումը նվազեցրել է նախագահ Սարգսյանի` Լեռնային Ղարաբաղի հարցում փոխզիջման գնալու քաղաքական կապիտալը: Հոդվածագիրները նշում են, որ արձանագրություններում Լեռնային Ղարաբաղի խնդրին ուղղակի հղում չկատարելը հետագայում կհամարվի Հայաստանի դիվանագիտական հաղթանակ, սակայն հակամարտության կարգավորման առաջընթացի բացակայությունն ինքնին խոչընդոտում է հայ-թուրքական արձանագրությունների վավերացումը:

Կարգավորման գործընթացի` փակուղում հայտնվելու գործում, բրիտանացի փորձագետների կողմից  ոչ պակաս էական են համարվել Թուրքիայի ներքաղաքական խնդիրները: «Կարգավորման գործընթացը Թուրքիայում դարձավ քաղաքական թեժ հիմնախնդիր: Այն ընդգծեց նախագահ Աբդուլա Գյուլի, ով կողմ է առանց նախապայմանների հարաբերությունների կարգավորմանը, ու ի սկզբանե կոշտ դիրքորոշում բռնած վարչապետ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանի միջև լարվածությունը: Էրդողանը` որպես նախապայման, Հայաստանից Լեռնային Ղարաբաղի հարցում զիջում պահանջեց` այդպիսով փորձելով հարցն օգտագործել Թուրքիայում ու կառավարող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության ներսում սեփական դիրքերն ամրապնդելու համար: Էրդողանը 2009 թվականի ամռանն այցելեց Բաքու և Ադրբեջանի խորհրդարանում ունեցած զգայական ելույթով խոստացավ չբացել Հայաստանի հետ սահմանը, քանի դեռ նա զիջումների չի գնացել Լեռնային Ղարաբաղի հարցում և դուրս չի եկել զբաղեցրած մյուս տարածքներից»,- փաստում են վերլուծաբանները:

Գործընթացին խոչընդոտող հաջորդ գործոնն, ըստ հեղինակների, Ռուսաստանն է. «Կարգավորման հարցում Ռուսաստանի դիրքորոշումը շիտակ չէր: Հաշվի առնելով, որ հայ-թուրքական առևտրի մեծ մասն այսօր իրականացվում է Վրաստանի տարածքով, Մոսկվան ի սկզբանե աջակցում էր սահմանի բացմանը` դա դիտելով Վրաստանին ավելի մեկուսացնելու միջոց: Սակայն, արձանագրությունների ստորագրման պահի մոտենալուն զուգահեռ` Մոսկվան սկսեց անհանգստանալ` կապված Հարավային Կովկասում առանցքային միջնորդի ու գորշ կարդինալի իր դերի հետ: Նա պատրաստ չէր այդ դերը զիջել ԱՄՆ-ին, որն ակտիվ աջակցում էր կարգավորմանը: Բացի այդ` նա անհնագստացած էր տարածաշրջանում Թուրքիայի ակտիվության աճով, որը հիշեցնում է Օսմանյան ժամանակաշրջանի մրցակցությունը: Ուստի, Մոսկվայի համար ստատուս-քվոյի պահպանումը, երբ արձանագրությունները ստորագրված են, բայց վավերացված չեն, առավել նպատակահարմար է»:

Վերլուծաբանները նշում են, որ իր առջև դրված խնդիրները լուծելու նպատակով` Մոսկվան կարողացել է անցած տարում ռազմական կապերը խորացնելու միջոցով «ընդլայնել իր ազդեցությունը Հայաստանի ու Ադրբեջանի վրա», միչդեռ ո'չ ԱՄՆ-ը, ո'չ ԵՄ-ն Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը լուծելուն միտված էական օգուտ ենթադրող որևէ առաջարկ չեն ներկայացրել Հայաստանին ու Ադրբեջանին: Նրանց կարծիքով` Թուրքիայի ԵՄ անդամակցության գործընթացի դանդաղեցմանը զուգահեռ` Անկարայի վրա ազդելու` Բրյուսելի հնարավորությունները նվազել են:

Հրապարակման հաջորդ բաժինը վերաբերում է ստեղծված իրավիճակի հետևանքներին: Այն հենց այդպես էլ վերնագրված է. «Կարգավորման փակուղու հետևանքները»:

«Հայ-թուրքական հաջող հաշտեցումը Լեռնային Ղարաբաղում իրավիճակը բարելավելու և բաժանված Հարավային Կովկասում համագործակցությունն ընդլայնելու ներուժ ուներ»,- ափսոսանքով գրում են ՌՀՄԻ փորձագետներն, ապա մտահոգություն հայտնում, որ դրա ձախողումը, իր հերթին, անկանխատեսելի զարգացումների վտանգ է պարունակում:
Այս առումով ամենավտանգավորը նրանք համարում են նավթային հարստության պատճառով Ադրբեջանի ագրեսիվ տրամադրությունների աճը: Ըստ այդմ` հայկական կողմից միակողմանի զիջումների գնալու անհնարինությունը կարող է բերել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության էսկալացիայի: «Մոտ 175 կմ երկարությամբ շփման գծում կտրուկ ավելացել են հրադադարի ռեժիմի խախտումները: Չնայած միջազգային աճող անհանգստությանը` ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահ երկրների ծավալուն համագործակցությանն ու բանակցություններում աննշան առաջընթացին, Բաքուն ընդլայնում է իր հռետորությունը` խոստանալով ռազմական լուծում, եթե մոտ ժամանակներս որևէ էական արդյունք ձեռք չբերվի»,- նշում են հեղինակները:

Փորձագետները անբարենպաստ հետևանքներ խոստանում են նաև Թուրքիային. «Արձանագրությունների վավերացման ձգձգումը կասկածի տակ առավ նաև Թուրքիայի նոր` «զրո խնդիր» արտաքին քաղաքականության կենսունակությունը և տարածաշրջանային ու համաշխարհային դերակատարության նրա ձգտումը: Հակառակ իր հավակնություններին, Անկարան դեռ պետք է ապացուցի, որ ինքն այդպիսի քաղաքական զգայուն հարաբերությունների բարդ ցանցը հաղթահարելու ներուժ ունի»:

Հետևանքների մասով փորձագետները կարևորում են նաև այն հանգամանքը, որ Հայաստանը ստիպված էր ստեղծված իրավիճակին պատասխան միջոցներ ձեռնարկել, և արդյունքում երկարաձգեց Գյումրիում տեղակայված ռուսական բազայի գործունեության ժամկետը:

Ի հավելումն, փորձագետները կարևորում են նաև կարգավորման գործընթացի` փակուղի մտնելուն զուգահեռ` տարածաշրջանային զարգացման հեռանկարների բացակայությունը: «Փակ սահմաններն ու բաժանարար գծերը դժվարություններ են ստեղծում, որպեսզի պետությունները հաղթահարեն համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամն ու վերականգնեն իրենց տնտեսությունը»,- ամփոփում են նրանք:

Հաջորդ բաժնում` «Ուղիներ` փոփոխությունների համար» բրիտանացի փորձագետները դիտարկում են ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու ելքերը: «Թեև կարգավորման գործընթացի հաջող հանգուցալուծման կարճաժամկետ հեռանակարները դժգույն են, այնուամենայնիվ, հաջորդ երկու-երեք տարիներին այն ավարտելու հեռանկարներն ավելի լուսավոր են»,- ավետում են նրանք ու պարզաբանում:

«Առավել կարևոր գործոնն այն է, որ չնայած կառավարության հարուցած փակուղուն` արձանագրությունները սեփական պետության` հայերի հետ ընդհանուր պատմության հանդեպ թուրքական հանրային հետաքրքրության նոր մակարդակի ազդակ են դարձել: Ի տարբերություն ընդամենը մի քանի տարի առաջվա հետ, երբ «Ցեղասպանություն»-բառը միայն երաշխավորում էր բանտարկում կամ մահապատիժ, ինչպես 2007 թվականին հայկական ծագմամբ թուրք լրագրող Հրանտ Դինքի սպանությունը, այսօր պատմական ժառանգության քննարկումը ավելի բաց է և չի հետապնդվում իշխանությունների կողմից: 2010 թվականի ապրիլին հայկական ջարդերի տարեդարձի առիթով հարյուրավոր թուրքերի առաջին անգամ թույլատրվեց հավաքվել Ստամբուլում ու Անկարայում»,- նշում են հրապարակման հեղինակներն ու վստահեցնում, որ հայկական թեմատիկան, հատկապես Ցեղասպանության հարցն ու հարաբերությունների կարգավորման անհրաժեշտությունն առավել լայն ու բաց հանրային քննարկումների են արժանանում:

Առանցքային հաջորդ գործոնն, ըստ հեղինակների, այն փաստն է, որ Ադրբեջանը, կտրականապես դեմ լինելով կարգավորմանը, հայտնվել է ավելի վատ վիճակում, և այժմ կարող է վերանայել իր դիրքորոշումը: Հեղինակների կարծիքով, թեև Ադրբեջանը կտրուկ ավելացրել է ռազմական ծախսերն ու այդ երկրում «շատերը հավատում են, թե Բաքուն կարող է կատարել խոստումն ու ուժով հետ բերել Լեռնային Ղարաբաղն ու հարակից տարածքները», այնուամենայնիվ, Անկարան ճնշում է Ադրբեջանին ու հետ պահում հակամարտությունն էսկալացնելու մտքից. «2008 թվականին դառնալով վրաց-օսական հակամարտության էսկալացիայի ականատեսները` խոշոր տերությունները մտահոգ են, որպեսզի կանխեն Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պատճառով որևէ նոր բռնի դիմակայություն, քանի որ այն ավելի ավերիչ լինելու ու Թուրքիային, Ռուսաստանին ու տարածաշրջանի այլ դերակատարներին ներքաշելու ներուժ ունի»: Վերլուծաբանների կարծիքով` այդ մտահոգությունն արտահայտվել է Մինսկի խմբի համանախագահների կողմից Բաքվին ու Երևանին ուղղված կոշտ ազդակներով, ինչպես նաև` այն փաստով, որ «Մեդվեդևը հանգամանալից բանակցությունների համար վերջին վեց ամիսների ընթացքում երեք անգամ հանդիպել է նախագահներ Սարգսյանին ու Ալիևին»:

ՌՀՄԻ փորձագետները փակուղուց դուրս գալու ելք տեսնում են Աստանայում կայանալիք ԵԱՀԿ գագաթաժողովը: «Եթե որևէ առաջընթաց լինի, թեկուզ` խորհրդանշական, գագաթաժողովը կօգնի հաղթահարել հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացի փակուղին: Բայց եթե այն չլինի, ոչ միայն ԵԱՀԿ հեղինակությունը փորձության կենթարկվի, այլև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լարվածությունը կշարունակի աճել և անգամ կարող է դուրս գալ վտանգավոր նոր մակարդակի»,- նշում են հեղինակներն ու տողատակում ակնարկում, որ չնայած առկա լավատեսությանը, «հայերը սկեպտիցիզմ են դրսևորել ու այս փուլում փոխզիջումների գնալու ցանկություն չունեն»:

Այս ամենով հանդերձ` բրիտանացի փորձագետների մատուցմամբ` Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման դինամիկան ամենևին էլ բավարար չէ հաշտեցման գործընթացն ավարտին հասցնելու համար: «Անգամ եթե Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ դինամիկան բարելավվի, թուրքական ներքին քաղաքականությունը ունակ է խոչընդոտելու ցանկացած հաշետցման»,- գրում են հեղինակներն ու պարզաբանում. «Սահմանադրական բարեփոխումների 2010-ի սեպտեմբերյան հանրաքվեում Էրդողանի հաղթանակն ամրապնդեց ներքին իշխանության նրա բազան, ինչը նշանակում է, որ ներքաղաքական քննարկումենրում Լեռնային Ղարաբաղի ու Հայաստանի նկատմամբ պոպուլիստական հռետորաբանության կարիք նա այլևս չի ունենա: Սակայն 2012 թվականի նախագահական ընտրությունների հեռանկարը, որոնց Էրդողանի մասնակցությունը լայն քննարկվում է, անպայման կսահմանափակի արձանագրությունների վավերացման հարցում նրա մանևրելու հնարավորությունները, քանի որ նա բացահայտ ընդդիմացել է դրանց»:

Ամփոփելով ներկայացված դատողությունները` հոդվածի հեղինակները զգուշացնում են, հիմնականում` Թուրքիային. «Եթե հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացը առաջընթաց չգրանցի մինչև 2015 թվականը, երբ լրանա հայերի զանգվածային կոտորածի 100-ամյակը, Թուրքիան կհայտնվի միջազգային նսեմացման ռիսկի առաջ. Շատ երկրներ, հնարավոր է` անգամ Միացյալ Նահանգները, այդ կոտորածները որպես «ցեղասպանություն» կճանաչեն»: Փորձագետները հիշեցնում են, որ այս տարվա ապրիլին ԱՄՆ Սենատի արտաքին հարաբերությունների կոմիտեն, չնայած վերջին պահին Սպիտակ տնից հնչած հորդորներին, ընդունեց բանաձև: Եվ բացի այդ` պետք է հաշվի առնել, որ մինչ այժմ գործին խանգարած ԱՄՆ պրոիսրայելական ազդեցիկ լոբբին` «հաշվի առնելով թուրք-իսրայելական հարաբերությունների վերջին վատթարացումը, հասկացրել է, որ, հնարավոր է, փոխի իր դիրքորոշումը»:

Նման զարգացումները կանխելու համար փորձագետները խորհուրդ են տալիս մինչև նշված ժամկետը ձեռնամուխ լինել գործընթացն ավարտին հասցնելուն. «Եթե դիվանագիտական հարաբերությունների ուղղությամբ որոշակի առաջընթաց լինի, 100-ամյակը Թուրքիայի ու Հայաստանի համար կարող է դառնալ հնարավորություն, որպեսզի վերջնականապես լուծեն իրենց պատմության ու արտաքին քաղաքականության ամենաբարդ հարցերը»: