Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ի ընթերցողներին ներկայացնում ենք  հարցազրույց Տարածաշրջանային հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավար Ռիչարդ Կիրոկոսյանի հետ.

-Այսօր ԼՂ հիմնահարցի կարգավորման բանակցությունների սեղանին դրված են, այսպես կոչված, Մադրիդյան սկզբունքները, որոնց բովանդակության մասին միջնորդ երկրները բարձր մակարդակով մի քանի հայտարարություններ են արել: Կարելի՞ է ասել, որ առաջարկվող լուծումը հավասարակշռված է և կողմերից համարժեք փոխզիջումներ է ենթադրում:

-Առաջին հերթին պետք է ասեմ, որ Մադրիդյան սկզբունքները հիմա բանակցային սեղանին չեն դրված և Մոսկվայում կայացած Հայաստանի և Ադրբեջանի արգործնախարարների հանդիպումը ուղղված էր Կազանում նախագահների հանդիպումը կազմակերպելուն, Մադրիդյան սկզբունքների վերջին այս օրինակի վերաբերյալ բանակցություններ սկսելու կապակցությամբ: Այլ կերպ ասած, այս դիվանագիտական ակտիվությունը ծրագրված է` հասնելու այն բանին, որ Մադրիդյան սկզբունքների շուրջ քննարկումներ սկսվեն:
Բայց երեք կարևոր գործոն կա: Առաջինը` Մադրիդյան սկզբունքները գրված են թղթի վրա, այլ ոչ թե քարի, ինչը նշանակում է, որ դրանք ենթարկվել են որոշակի փոփոխությունների: Երկրորդ հետաքրքիր գործոնը` իրականում ոչ ոք մեզանից չգիտի, թե ինչ են իրենց մեջ պարունակում ներկայիս նորացված Մադրիդյան սկզբունքները և դրանք բալանսավորվա՞ծ են, թե՞ ոչ: Այլ կերպ ասած` աշխարհում կա ընդամենը 12 մարդ, որ գիտի այդ մանրամասների մասին: Ես նկատի ունեմ Մեդվեդեվին, Պուտինին, Նալբանդյանին, ինչպես նաև այս փոքր խմբի մյուս անդամներին:: Սա նշանակում է, որ տեղեկատվության պակասն առաջ է մղում ապատեղեկատվությանը: Երրորդ հետաքրքիր գործոնն այն է, թե ինչո՞ւ հիմա, ինչու այսքան շտապ: Եվ սա է ամենահետաքրքիրը, որովհետև Մինսկի խումբն անհանգստանում է Ղարաբաղում Ադրբեջանի հավանական ռազմական հարձակումը սկսելու կապակցությամբ: Եթե, օրինակ, մենք այստեղ նստած լինեինք հունվարին և ոչ թե հունիսին, իրավիճակը բավականին տարբեր կլիներ. Մինսկի խումբը բավականին մտահոգված է, քանի որ այս ամառը լարվածությունը գնալով մեծանում է: Սա նշանակում է, որ ճնշումը մեծապես Ադրբեջանի վրա է, ոչ թե Հայաստանի կամ Ղարաբաղի: Այս ճանապարհով խաղաղ գործընթացը չի վերաբերում Ղարաբաղի կարգավիճակին: Մենք վերադարձել ենք հիմքերին. այսինքն, Ադրբեջանի կողմից կանխելով պատերազմը` վերջինիս պահում ենք բանակցային սեղանի շուրջ: Բայց Կազանում առաջընթաց հնարավոր է: Որովհետև Ռուսաստանի նախագահը անձամբ մեծ ջանք է գործադրում այս ուղղությամբ և ռուսական դիվանագիտության մեծ ակտիվացում է նկատվում: Մենք կարող ենք առաջընթացի թատրոն տեսնել, որտեղ սկզբունքների մեծ մասն իրական առաջընթաց չէ, որովհետև Մադրիդյան սկզբունքները խաղաղ համաձայնագիր չեն, դա միայն ապագա բանակցությունների համար օրակարգ են:

-Հայկական կողմը բազմիցս հայտարարել է, որ հակամարտության լուծման համար անհրաժեշտ է նվազագույն երեք պայման. ԼՂ-ն չպետք է լինի Ադրբեջանի կազմում, պետք է լինի ցամաքային կապ Հայաստանի և Ղարաբաղի միջև և պետք է անվտանգության հստակ երաշխիքներ տրվեն: Ըստ Ձեզ, Մադրիդյան սկզբունքները բավարարո՞ւմ են այս պահանջները:

-Նախ և առաջ պետք է ասեմ, որ Հայաստանի դիվանագիտական դիրքորոշումը խելացի և տրամաբանական է: Սրանք նվազագույն պահանջներն են: Ավելի կարևոր են առաջինն ու երրորդը: Առաջինը կարևոր է նրանով, որ նույնիսկ Մինսկի խումբն է գիտակցում, որ Ղարաբաղը չի կարող երբեք լինել Ադրբեջանի կազմում: Սա ավելի շատ ուղղված է Ադրբեջանին, որը կարող է թույլ տալ նրան ավելի մեղմ ճանապարհ գտնել` Ղարաբաղից հրաժարվելու համար: Երրորդն էլ է շատ կարևոր, որովհետև կապված է անվտանգության երաշխիքների հետ: Որովհետև Ադրբեջանը չի ուզում ընդունել, որ Ղարաբաղյան կոնֆլիկտը սկսվեց անվտանգության պակասի պատճառով: Եվ այն կարող է լուծվել միայն անվտանգության երաշխիքների շնորհիվ:
Բայց, անկեղծ ասած, մենք չգիտենք Մադրիդյան սկզբունքների վերջին տարբերակների մասին: Եվ խնդիը շատ ավելի մեծ է: Խնդիրն այն է, որ Հայաստանը, Ղարաբաղը և Ադրբեջանը պետք է այսօր որոշում կայացնեն: Փակ և գաղտնի քննարկումները, հանդիպումները և այս որոշումների կայացումը կարող է վտանգավոր լինել ապագա սերունդների համար: Սա շատ ավելի մեծ խնդիր է: Եվ պետք է հաշվի առնել այն փաստը, որ Ադրբեջանը չի ճանաչում այսօրվա պատմությունը: Ադրբեջանը չի ուզում ընդունել այն փաստը, որ նա պարտվել է պատերազմում և վերջնականապես կորցրել է Ղարաբաղը:

-Անջեյ Կասպրշիկն օրերս տված հարցազրույցում նշել էր, որ ԼՂ-ին առաջարկվող «ժամանակավոր կարգավիճակը» չի կարող ցածր լինել այսօրվա կարգավիճակից, ավելին` այն պետք է ընդունվի նաև միջազգային հանրության կողմից: Այս առումով պատմությունը նախադեպեր ունի՞: Ինչի՞ հետ կարելի է համեմատել այդ «ժամանակավոր կարգավիճակ» ասվածը:

-Կան այդպիսի նախադեպեր, բայց դրանք այդքան էլ էական չեն: Դա ոչ միայն հայկական կողմի հայտարարություններն են, այլև ԵԱՀԿ-ի կողմից արված հայտարարություն է, ինչը դրան ավելի մեծ ուժ է տալիս: Սա շատ ավելի ազնիվ ուղերձ է Ադրբեջանին և հաստատում է այն, որ ԵԱՀԿ-ն էլ է կարծում, որ Ղարաբաղը երբեք չի լինի Ադրբեջանի կազմում: Բայց ամենահետաքրքիր պատմական նախադեպը դա ոչ թե այն նախադեպերն են, որոնց մասին մենք խոսում ենք` Կոսովո և այլն: Ամենահետաքրքիր պատմական նախադեպը դա այն է, որ չկա այնպիսի նախադեպ, որ Ղարաբաղի նման մի տարածք, սկզբում անջատվի մի պետությունից, իսկ տարիներ հետո էլ ստիպեն նրան հետ վերադառնալ:

-Կողմերի հայտարարություններից ակնհայտ է, որ էական տարաձայնությունները վերաբերում են ԼՂ վերջնական կարգավիճակին ու դրա հաստակեցմանը: Միջնորդների առաջարկը որոշակի տարընթերցումների տեղիք է տալիս` կապված ենթադրվող հանրաքվեի ժամկետների ու մասնակիցների շրջանակի հետ: Ո՞րն է այս խնդրի լուծման բանալին և ինչպիսի՞ խոցելի կողմեր կան հնչեցվող մոտեցումներում:

-Իրականում, ես այդքան էլ համաձայն չեմ այդ հարցի հետ: Իրական կոնֆլիկտը ոչ թե Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի ուսումնասիրությունն է, վերջնական կարգավիճակի ուսումնասիրությունն ինձ թվում է բոլորն էլ գիտեն` Ղարաբաղն այն է, ինչ այսօր մենք տեսնում ենք: Իրական հակամարտությունը կայանում է նրանում, թե ինչպե՞ս կողմերը կհասնեն վերջնական լուծմանը, և ի՞նչ կստանա Ադրբեջանը Ղարաբաղը թողնելու փոխարեն, և այս խնդիրը լուծելով ի՞նչ անվտանգության երաշխիք կարող է ունենալ Հայաստանը:
Կարծում եմ, երկար ժամանակ է, որ կորցրել ենք այդ հարցի լուծումը: Ես կարծում եմ, որ շատ գործոններ կազդեն այն ամենի վրա, ինչ տեղի կունենա: Ամենակարևորն այն է, որ Ռուսասատանի քաղաքականությունը կարող է փոխվել: Մեկ այլ սցենարով էլ կարող է փոփոխություն լինել Ադրբեջանի ներքին քաղաքականության մեջ:
Բայց կան երկու կարևոր գործոններ: Առաջինը, որ Ղարաբաղի հակամարտությունն ամբողջովին լուծելու համար Ղարաբաղը պետք է անմիջական մասնակցություն ունենա բանկացություններին: Առանց նույն մակարդակի վրա Ղարաբաղի մասնակցության շատ քիչ հույս կա, որ այս հակամարտությունը երբևէ կլուծվի: Երկրորոդ գործոնն իրականություն է: Կարող է մեկ այլ պատերազմ տեղի ունենա, մինչ Ադրբեջանը հասկանա, որ կորցրել է Ղարաբաղը: Իհարկե, ոչ ոք չի ուզում պատերազմ և պատերազմը բոլորի համար էլ վատ է: Բայց, դա երևի, միակ ելքն է, որի շնորհիվ Ադրբեջանը վերջնականապես կհամոզվի, որ Ղարաբաղն այլևս իրենը չէ: Պատերազմը հնարավոր սցենար է: Ավելի լավ սցենարը կլիներ այն, եթե ժողովրդավարական հեղափոխություն լիներ Ադրբեջանում: Ավելի վատ սցենարը կլինի, եթե փոփոխություն կրի Ռուսասատանի քաղաքականությունը, երբ այն այնքան ուժեղ լինի Հայաստանում ու բարելավի հարաբերություններն Ադրբեջանի հետ և դառնա ավելի «չեզոք»:

-Տարաձայնություններ առկա են նաև միջանցքի հարցում: Ըստ Ձեզ, այս դեպքում որ՞ն է հավանական փոխադարձ ընդունելի տարբերակը: Ինչպիսի՞ն կարող է լինել այդ միջանցքը, որն ընդունելի է կլինի կողմերի համար:

-Ո՞րն է հիմա այդ տարածքների կարևորությունը: Դրանց հիմնական նշանակությունն անվտանգության ապահովումն է: Ռազմական անվտանգության տեսանկյունից Լաչինի միջանցքը բավական չէ և փաստորեն 90-ականների համաձայնության հնարավորությունը մենք այսօր չունենք: Այլ կերպ ասած, հաշվի առնելով Ադրբեջանի կողմից պատերազմի հնարավոր վտանգը, միայն պահել Լաչինի միջանցք բավական չէ, բայց տարածքների համար ապագայի սպառանլիքը գալիս է Բաքվից, և ոչ թե Երևանից կամ Ստեփանակերտից: Այլ կերպ ասած` Ադրբեջանը սպառնում է տարածաշրջանային անվտանգությանը և Ադրբեջանը միակն է, որ իր քաղաքականությամբ սպառնում է տարածաշրջանային անվտանգությանը, ուստի այդ տարածքների վերադարձը շատ ավելի դժվար և անհավանական է դառնում:

-Հայկական կողմի բարձրաձայնած երրորդ տարրն անվտանգության երաշխիքներն են: Բացի խաղաղապահ առաքելության իրականացումն ի՞նչ գործողությունների ու մեխանիզմների մասին կարելի է խոսել այս դեպքում:

-Իրականում խաղաղապահ ուժերը կարող են ոչ թե անվտանգության երաշխավոր լինել, այլ սպառնալ անվտանգությանը` անկախ նրանից, թե ովքեր կլինեն այդ խաղաղապահները և որը կլինի նրանց առաքելությունը: Հայկական տեսանկյունից հայկական կողմը հաղթել է Ղարաբաղի պատերազմն ի հեճուկս Ռուսաստանի և ոչ թե Ռուսաստանի շնորհիվ և 1994թ. զինադադարը դա սեփական ուժերի շնորհիվ է եղել և ոչ մի երաշխավոր չի եղել այս զինադադարում: Այլ կերպ ասած, խաղաղապահները չեն կարող պահպանել այդ խաղաղությունը, չեն կարող երաշխավորել այն անվտանգությունը, որ պետք է: Անվտանգության ավելի էֆեկտիվ երաշխիքը կլինի Հայաստանի և Ղարաբաղի ուժեղ զինված ուժերը: Եվ անվտանգության ավելի էֆեկտիվ երաշխիքը կլինի Ադրբեջանի ռազմական սպառնալիքի դադարեցումը:

-Առաջիկայում նախատեսված է Կազանի հանդիպումը, և Դուք արդեն հասցրել եք հոռետեսություն հայտնել` նշելով, որ որևէ բեկում չի լինի: Ինչո՞վ եք պայմանավորում նման գնահատականը:

-Խնդիրն այն է, որ ես շատ անգամներ եմ լսել առաջընթացների վերաբերյալ խոստումներ: Երկու կողմերը շատ հեռու են միմյանցից: Ես Ադրբեջանի կողմից ոչ մի համաձայնություն կամ զիջում չեմ ակնկալում: Ես աջակցում եմ խաղաղության գործընթացին: Եվ կարևոր է, որ Հայաստանը պատրաստ է Ադրբեջանի հետ հանդիպել ցանկացած վայրում և ցանկացած պահի: Ես թերահավատորեն եմ մոտենում այն հարցին, որ Ղարաբաղը չի մասնակցում այս գործընթացին:

-Անընդհատ նշվում է, որ հակամարտության լուծման համար նախադրյալներ չկան: Ըստ Ձեզ, որո՞նք են այդ նախադրյալները, որոնց առկայության դեպքում արդեն կարելի կլինի խոսել հնարավոր լուծման մասին:

-Իրականում, ամենակարևոր նախադրյալը դա վերջին նախապայմանն է, որը լավ նախադրյալ է: Մինչև երկու տարի առաջ, մենք ունեցել ենք Մինսկի խմբի նախապայմանները և ամբողջ ուշադրությունը դարձվում էր ազգային ինքնորոշման և տարածքային ինտեգրման սկզբունքների հավասարակշռման վրա: Եվ առաջ է եկել երրորդ սկզբունքը, որը դարձել է նախապայման և վերջին երկու տարիներին Մինսկի խմբի լեզուն փոխվել է. այս նոր երրորդ սկզբունքը դա նախապայման է, որ չկա ռազմական լուծում այս կոնֆլիկտի համար: Եվ այս նախապայմանը վերաբերում է Ադրբեջանից եկող սպառնալիքին: Այս առումով Հայաստանի և Ղարաբաղի դիվանագիտությունը ուժեղ է: Մեկ այլ նախապայման, որը բացակայում է` դա, որ բոլոր կողմերը մասնակցեն իրենց ապագայի համար բանակցություններին: Մենք պետք է դասեր քաղենք Հյուսիսային Իռլանդիայից և պաղեստինցիներից. սխալն այս խաղաղ գործընթացում այն է, որ այն մարդիկ, ովքեր ավելի շատ ազդեցություն են ունեցել Ղարաբաղում, ներառված չեն այս գործընթացում: Տրամաբանություն չկա այս ամենում: Եվ իսրայելցիներն էլ ժամանակ առ ժամանակ բանակցում են պաղեստինցիների հետ: Նույնիսկ Հյուսիսային Իռլանդիայի կաթոլիկներն ու բողոքականներն էին սեղանի շուրջ նստում` բանակցելու: Ադրբեջանը, փորձելով մերժել Ղարաբաղի հետ անմիջական բանակցելու գործընթացը, նույնպես ցույց է տալիս, որ Ադրբեջանը անկեղծ չէ և չի ցանկանում, որ այս հակամարտությունը լուծում ստանա:

-Բացառո՞ւմ եք արդյոք ԼՂ հակամարտության դեպքում Դեյթոնյան տարբերակի կիրառումը: Այսինքն` մի իրավիճակ, երբ միջազգային հանրությունն, անկախ կողմերի մոտեցումներից, որոշակի լուծում պարտադրի:

-Բացառում եմ: Դեյթոնը չի կարող կիրառվել այս հակամարտության դեպքում: Քանի որ ի տարբերություն Դեյթոնի, որտեղ ամերիկացիներն էին ճնշում գործադրում կողմերի վրա, Ղարաբաղը շատ ուժեղ է: Հայաստանի և Ղարաբաղի դիվանագիտությունը շատ ճիշտ է, չկա ոչ մի ապացույց, որը թույլ կտա դեյթոնյան ճնշումներ լինեն: Եվ ես չեմ կարծում, որ Ամերիկայի ռազմավարությունը կհետևի այս մոդելին: Մի մոռացեք, որ Դեյթոնը վերաբերում է Սերբիայի և Միլոշեվիչի վրա գործադրվող ճնշումներին: Հայաստանը Սերբիա չէ, իսկ Սարգսյանն էլ Միլոշևիչ չէ:

-Շատերն, այդ թվում նաև` Դուք, առաջիկայում կտրուկ զարգացումներ չեն ակնկալում: Բայցևայնպես այս օրերին կողմերը լավատեսական հայտարարություններ են անում` փորձելով կառուցողականության տպավորություն գործել: Որքանո՞վ են անկեղծ այդ հայտարարությունները և ինչի՞ հետ կարելի է կապել նման հռետորաբանությունը:

-Կրկին խնդիրը կայանում է նրանում, որ ոչինչ հայտնի չէ, քանի որ ամբողջ գործընթացը շատ գաղտնի է: Անկե՞ղծ են, թե՞ ոչ` դա հարցի այլ կողմն է, սակայն դա դրական նշան է: Փաստորեն, Հայաստանը միշտ էլ պատրաստ է խաղաղ գործընթացը պահպանել: Եվ դժվար է հասկանալ Ադրբեջանի ռազմավարությունը, քանի որ ամեն օր տեղի են ունենում փոփոխություններ: Շատ վաղ է խոսելու, թե արդյոք Բաքվում մտածելակերպի առաջընթաց կա՞: Ես իրականում հույս ունեմ, որ ես սխալվում եմ: Բայց եթե նայենք 17-18 տարվա դիվանագիտությանը, մենք շատ անգամներ ենք հիասթափվել և անգամ դրանից առաջ` պատերազմի ընթացքում, երբ հայերն ամեն անգամ հավատում էին Բաքվի խոստումներին: Դրա արդյունքն են եղել հայերի ջարդերը Կիրովաբադում, Սումգաիթում, Բաքվում: Եվ սա վառ ապացույցն է այն բանի, թե ինչու Ղարաբաղը երբեք չի կարող մտնել Ադրբեջանի կազմի մեջ:

-Դովիլյան հայտարարությամբ ոչ միայն լուծման գնալու կոչեր հնչեցին, այլև զգուշացվեց, որ դրա բացակայությունը կասկածի տակ կդնի կողմերի կառուցողականությունը: Ի՞նչ եք կարծում` սա սպառնալի՞ք է, զգուշացո՞ւմ: Եթե այո, ապա` ի՞նչ կհետևի բանակցությունների հնարավոր տապալմանը:

-Այո` դա զգուշացում է: Դա զգուշացում է Մեծ ութնյակի կողմից` ոչ թե Երևանին, Ստեփանակերտին, այլ` Բաքվին: Այլ կերպ ասած` Մեծ Ությանկն ամեն տարի Ղարաբաղի վերաբերյալ հայտարարություններ է անում, բայց այս անգամ այն տարբերվում էր նրանով, որ այն հապճեպ է կատարվել: Բայց այս հաղորդագրությունը ցույց է տալիս, որ նրանք բարկացած էին Ադրբեջանի` պատերազմի սպառնալիքի պատճառով:

-Նույն հայտարարության մեջ նաև նշվում է, որ ուժի կիրառումը կդատապարտվի միջազգային հանրության կողմից: Այս արտահայտության տակ ի՞նչ պետք է հասկանալ: Սա պատժամիջոցների խոստում է, թե՞ ուղղակի խորհուրդ, որ պատերազմը լավ բան չէ:

-Իրականում հնարավորությունը կամ գաղափարը մեկն է, որն առաջարկում է Հայաստանի դիվանագիտությունը` պետք է էմբարգո կիրառվի Ադրբեջանի սպառազինման նկատմամբ, դադարեցվի զենքի արտադրությունը և միջազգային հասարակությունը պետք  էմբարգո կիրառի սպառազինության մատակարարման նկատմամբ` կանխելու համար պատերազմը մինչև դրա սկսվելը:

-Ենթադրենք առաջիկա հանդիպմանը կողմերը համաձայնեցնում են Հիմնարար սկզբունքները, բայց դա ամենևին էլ լուծում չէ: Ակնհայտ է, որ դեռ աշխատանքներ պետք է տարվեն, այսպես կոչված, Խաղաղության մեծ պայմանագրի մշակման շուրջ: Ըստ Ձեզ, եթե այդպես լինի, որքա՞ն կտևի խաղաղության պայմանագրի մշակումը:

-Ազնիվ լինեմ, իրատեսորեն նայելով դիվանագիտության պատմությանը, խաղաղության շուրջ համաձայնությունը հնարավոր է որ հինգ, տասը,  տասնհինգ տարի տևի: Քանի որ մենք չենք տեսնում իրական ապացույց, որ ինչ-որ բան փոխվել է: Այո, սա գաղտնի գործընթաց է և ոչ ոք իրականում չգիտի: Բայց մինչև չլինի հիմնավոր փաստարկ, որ մտքերը կամ իրականությունը փոխվել են, հնարավոր է հինգից տասնհինգ տարի հետո այն տեղի ունենա: Բայց համեմատելով պաղեստինյան հակամարտության հետ` այն ավելի արագ է:

-Եթե ենթադրենք կողմերը քաղաքական կամք դրսևորեն և համաձայնության գան, բոլոր դեպքերում դա դեռ հակամարտության լուծում չէ: Գիտենք, որ հակամարտության լուծումը բավականին թանկարժեք պրոցես է, պահանջում է ռեսուրսներ, որոնց չեն տիրապետում ոչ Հայաստանը, ոչ Ադրբեջանը և ոչ էլ ԼՂՀ-ն: Ըստ Ձեզ, միջազգային հանրությունն այսօր պատրաստ է այս խնդրի կարգավորման դոնոր դառնալ:

-Ես չեմ կարծում, որ դա շատ արժեքավոր է: Հնարավոր է միջազգային հանրությունն այն չի համարում արժեքավոր, և ես անգամ համոզված չեմ, որ իրական գումարներ կներդրվեն խաղաղությունը պահպանելու համար, հատկապես Աֆղանստանից և Իրաքից հետո: Ես չեմ հավատում, որ շատ ադրբեջանիցիներ կուզեն վերադառնալ, ես նաև չեմ հավատում, որ Արևմուտքը կհամաձայնվի ֆինանսական ներդրումներ կատարել: Անշուշտ, Ղարաբաղը շատ կարևոր է, բայց աշխարհի համար դա ոչ այնքան արժեքավոր կամ էլ ռազմավարական մեծ նշանակություն ունեցող խնդիր է: