Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ավարտվեցին շվեդաբնակ հրապարակախոս, ռեժիսոր Սյուզան Խարտալյանի «Տատիկիս դաջվածքները» փաստագրական ֆիլմի նկարահանումները: Ֆիլմը պատմում է Հայոց ցեղասպանության տարիներին «դաջված»  հազարավոր հայ կանանց ճակատագրերի ու այդ դաջվածքների առեղծվածի մասին:
Խոսելով Սյուզան Խարտալյանի մասին` հարկ է նշել, որ այս բացառիկ կինը դեռևս 1988-ին առաջինն էր աշխարհում, որ նկարահանեց Հայոց ցեղասպանության մասին պատմող փաստավավերագրական «Վերադարձ դեպի Արարատ» ֆիլմը: Իսկ այսօր իր նոր` «Տատիկիս դաջվածքները» ֆիլմով նա առաջ է բերում անգնահատելի արժեք ներկայացնող հարցադրումներ ու փաստեր, որոնց մասին մինչև այսօր չի խոսվել:

«Ցեղասպանության թեման կարմիր գծի նման իմ կյանքի,  ֆիլմի և կարիերայի մեջ միշտ ներկա է»,- պատմում է նա «Ermenihaber.am» («Էրմենիհաբեր») լրատվական կայքին տված բացառիկ հարցազրույցում:
Ստորև ներկայացնում ենք հարցազրույցի առաջին մասը.

- Ի ՞նչպես ծնվեց ցեղասպանությունը վերապրած հայուհիներ ճակատագրերի մասին պատմող ֆիլմ ստեղծելու գաղափարը:
-«Ռուանդայի ցեղասպանությունից հետո Դարֆուրի ցեղասպանությանը զուգահեռ, մամուլում սկսեցին անընդհատ խոսել կանանց բռնաբարության մասին: Սկսեցին ուսումնասիրություններ ի հայտ գալ, որտեղ առաջ էր քաշվում այն թեզը, թե ցեղասպանության ընթացքում կանանց բռնաբարելը զինվորական ռազմավարության մի մասն էր կազմում: Այսինքն թշնամուն բացի ֆիզիկապես վերացնելուց նաև գենետիկորեն փչացնելու, վերացնելու, գեներով հաղթելու միտում կար:

-Եվ այս ռազմավարությունը իրականացվում էր նաև Հայոց ցեղասպանության ժամանա ՞կ:
- Այո: Ուսումնասիրություններիս ընթացքում անդրադառնալով Հայոց ցեղասպանությանը` հասկացա, որ այս ռազմավարությունն իրականացվել է նաև Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Ցեղասպանության ընթացքում հայ կանայք, որոնք ուղղակի թիրախ էին, բռնաբարվեցին, առևանգվեցին, օգտագործվեցին: Այսինքն, եթե հայ տղամարդիկ սպանվեցին ապա տասնյակ հազարավոր հայ կանայք, որոնք շարունակում էին ապրել, գիտակցում էին, որ նման ձևով ապրելը նշանակում էր ամեն օր մեռնել:

- Ինչպե ՞ս բացահայտեցիք Հայոց ցեղասպանության ընթացքում դաջված կանանց առեղծվածը:
- Ուսումնասիորւթյուններիս ընթացքում Ազգերի լիգայի արխիվներում գտա հայ կանանց ու աղջիկների տարօրինակ նկարներ: Դրանք մեծ մասամբ երիտասարդ աղջիկների նկարներ էին, որոնք դաջվածքներ ունեին: Ամեն աղջկա համար առանձին փաստաթղթերի փաթեթ կար, որտեղ գրված էր իր անունը (եթե հիշում է) և ծնողների մասին տեղեկություններ: Այնտեղ գրի էին առնված նրանց հիշողություններն ու պատմությունները, թե ինչպես առևանգվեցին, քանի տարի ապրեցին ստրկության մեջ և այլն: Նման պատմություններով լեցուն են այդ արխիվները:

- Իսկ ի ՞նչ տարիքի աղջիկների ու կանանց մասին է խոսքը:
- Ես ցնցված էի այս փաստաթղթերը նայելիս, որովհետև որոշ աղջիկների տարիքը տատանվում էր 8- 12: Սակայն ամենամեծ ցնցումն ապրեցի այն պահին, երբ այս դաջված աղջիկների նկարները նայելիս աչքիս առաջ եկավ տատիկս, ով ձեռքերին ու դեմքին նմանատիպ նշաններ ուներ:

- Այսինք ձեր տատիկը նույնպե ՞ս «դաջված էր»:
Այո: Ես տատիկիս չէի սիրում: Նա նման չէր մյուս տատիկներին: Նա ֆիզիկական կոնտակտ չէր սիրում, չէր գրկում, չէր համբուրում: Մենք կարծես վախենում էինք նրանից, իսկ այդ ձեռքերի նշանները էլ ավելի էին սաստկացնում մեր վախը նրա հանդեպ: Մենք այդ ժամանակ չէինք հասկանում, թե ինչ նշաններ էին դրանք: Ես դա բացահայտեցի այս աղջիկների նկարները տեսնելուց հետո միայն:

- Իսկ ինչի ՞ համար էին արվում այդ դաջվածքները:
- Մենք գիտենք, որ շատ հայ կանայք հափշտակվում էին քուրդ կամ արաբ ցեղախմբերի կողմից: Միաժամանակ շատերին էլ թուրք ընտանիքներ են վերցրել: Այդ տարիներին հայ կինը և հայ երեխան, ինչպես մրգեր, «թափված» էին փողոցում ու ցանկացած մեկը կարող էր գալ ու վերցնել, որից սիրտը կուզի ու ինչքան կուզի, վերցնում և տանում էին: «Քանի հոգու ուզում ես, ում սիրտդ կկամենա, վերցրու և տար» այս սկզբունքն էր գործում: Նույնիսկ վերցնում, հետո ծախում էին ուրիշներին: Սա է իրականությունը: Ես նույնիսկ լսել եմ պատմություններ այն մասին, որ կանայք կախված այն բանից, թե «օգտագործված են» թե ոչ, կամ կախված տարիքից, ունեին տարբեր գներ: Օրինակ` 8 տարեկան երեխան իր գինն ուներ, 12 տարեկանը` իր գինը, հասուն կինը` իրենը: Այսինքն բիզնեսի էին վերածել:
Իսկ դաջվածքը ցեղախմբերի հետ կապված երևույթ է: Դաջվածքն անում էին որ, ցույց տային, թե տվյալ կինն իրենց սեփականությունն է:

- Փաստորեն յուրաքանչյուր ցեղախումբ իրեն հատուկ դաջվա՞ծքն ուներ:
-Այո, յուրաքանչյուր ցեղախումբ ուներ իրեն հատուկ դաջվածք: Այսինքն դաջվածքը սեփականության կնիքն էր: Հետաքրքիր է, որ ուսումնասիրություններիս ընթացքում նկատեցի, որ նկարներից մեկում կար մի աղջիկ, որը ուներ ճիշտ նույն դաջվածքները ինչպես տատիկինս էին: Ենթադրում եմ, որ նույն ցեղախմբի կողմից են առևանգված եղել:
Հետազոտական աշխատանքներս ինձ հասցրեցին մինչև Ֆրեզնո: 1919թ.-ին անապատներից հավաքված մի խումբ հայ կանայք Միջին Արևելքից հասնում են Ֆրեզնո: Այդտեղ այնքան մեծ էր այդ կանանց թիվը, որ նրանց կոչում էին «կապտաշրթունքավորներ» (Blue lips): Մարդիկ ասում էին` այնտեղ այնքան շատ էին դաջված հայ կանայք, որ մեզ համար դա տարօրինակ չէր:
(շարունակելի)
Հարցազրույցը` Աստղիկ Իգիթյանի