Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ի բացառիկ հարցազրույցը հայ փախստականների «Ահազանգ» հասարակական կազմակերպության ներկայացուցիչ Գրիգորի Օգանեզովի հետ 1988-ի Կիրովաբադի կոտորածների ժամանակ հայկական ինքնապաշտպանության մասին:
Ոչ ամբողջական տվյալների համաձայն, 1988 թ-ի նոյեմբերի 21-ից 27-ը Կիրովաբադ քաղաքում սպանվել է 18 մարդ, անհետ կորել՝ 60-ը, ծանր վիրավորվել՝ 74-ը: Գանձակից վտարվել է մոտ 45 հազար մարդ:

- Մենք շատ ենք խոսում Բաքվի և Սումգայիթի ջարդերի մասին, սակայն քիչ բան գիտենք Գանձակի` ինչպես Սովետական Միության ժամանակ էին կոչում` Կիրովոբադի հայերի հերոսական ինքնապաշտպանության մասին:

- 1988 թ-ի հայկական ջարդերի ժամանակ ես եղել եմ Կիրովաբադի ինքնապաշտպանության մասնակիցներից:
Կիրովաբադում իրադարձությունները զարգացել են Սումգայիթի սցենարով: Քաղաքի ադրբեջանական ու հայկական հատվածները բաժանված էին գետով, և ամբոխը, հատելով այն, մուտք գործեց հայկական թաղամաս՝ ամեն ինչ ջարդուփշուր անելով իր ճանապարհին: Հաջորդ օրը տեղի իշխանությունները սկսեցին փոխել կոտրած ապակիները, վերացնել պատճառված վնասը` հետևանքները թաքցնելու նպատակով: Նույնը տեղի էր ունեցել 1959 թ-ին. երբ Լենինական ֆուտբոլային ակումբը հաղթեց Կիրովաբադի դաշտում տեղի ֆուտբոլային թիմին, ադրբեջանցիները նույն կերպ սկսեցին թալանել հայկական թաղամասը, իսկ հաջորդ օրն անմիջապես իշխանությունները սկսեցին վերացնել հետևանքները: Դա էր պատճառը, որ մենք սպասում էինք դեպքերի նման զարգացման: Այնուհետև քաղաքում հայտնվեցին սովետական զինվորականները, երիտասարդ զինծառայողներ, ովքեր պատկերացում անգամ չունեին, թե ինչ էր կատարվում քաղաքում:

- Այսինքն, հակահայկական ելույթները սկսվել էին նոյեմբերի ջարդերից դեռևս շատ առա՞ջ:

- Փետրվարին արդեն սկսվեցին բացահայտ հակահայկական ելույթներ հեռուստատեսությամբ, ձեռնարկություններում, երեխաներին անհրաժեշտ էր ճանապարհել ու դիմավորել դպրոցից: Հայերին սկսել էին հեռացնել աշխատանքից: Այդպիսի լարված իրավիճակը պահպանվում էր մինչ 88-ի նոյեմբերը: Նոյեմբերի կեսերից Կիրովաբադի Լենինի անվան հրապարակում սկսեցին պատրաստվել իբր բնապահպանության լոզունգների ներքո անցկացվող ցույցի, սակայն այդ լոզունգները շատ արագ ձևափոխվեցին կոչերի՝ «Մահ՝ հայերին»: Կիրովաբադում մեծ քանակությամբ զոհերից հաջողվեց խուսափել գործողությունների ճիշտ կազմակերպման ու համակարգման շնորհիվ: Մենք անդադար հետևում էինք ադրբեջանական այլ շրջաններում տիրող իրավիճակին, որտեղ տեղի էին ունենում հայկական ջարդեր:

- Այդպիսով, արդեն նոյեմբերին դուք պատրաստ էիք պատասխան տալ ադրբեջանցի ջարդարարներին: Ինչպե՞ս է ընթացել այդ գործընթացի կազմակերպումը:

- Մենք հավաքվեցինք եկեղեցում, ձևավորեցինք նախաձեռնող խումբ, կապ հաստատեցինք կոմենդանտ Պյոտր Պոլյախի հետ, ով անմիջապես մեզ այցելեց: Քաղաքի ադրբեջանական հատվածից հայերը զանգահարում էին եկեղեցի ու օգնություն խնդրում, քանի որ ադրբեջանցի ջարդարարների ձեռքերում նախօրոք հայտնվել էին տեղաբնակ հայերի հասցեները: Քանի որ քաղաքում պարետային ժամ էր հայտարարվել, մենք Պոլյախին միջնորդեցինք թույլտվություն տալ ադրբեջանակաան թաղամասերից գիշերով հայերին դուրս բերելու համար: Առաջին գիշերը մեզ հաջողվեց դուրս բերել մոտ 70 ընտանիք, որոնց տեղափոխեցինք եկեղեցի: Փախստականներին անհրաժեշտ էր կացարան տրամադրել, վիրավորներին բժշկական օգնություն տրամադրել, քաղցածներին՝ կերակրել: Ընդհանուր ջանքերով հաջողվեց տուժածներին ապահովել հագուստով, դեղորայքով և սննդով:

- Արդյո՞ք փաստագրվել են Կիրովաբադի հայկական ջարդերը:

- Մենք հավաքագրել ենք և սովետական ղեկավարությանն հանձնել Կիրովաբադի հայական ջարդերի հետ կապված բոլոր փաստերը: Դրանցում արձանագրվել են մոտ 1300 ընտանիքների հայտարարություններ՝ մոտ 5 հազար մարդու, այն պարագայում, երբ Կիրովաբադում բնակվել են 50 հազար հայեր: Մենք կազմել ենք ադրբեջանցի ջարդարարների ցուցակները, ովքեր բռնաբարել հայ կանանց, սպանել տղամարդկանց: Այս բոլոր փաստերը արձանագրվել են զինվորական հոսպիտալում բժշկական զննման ժամանակ և ամեն մի գործով ունենք տեղեկանք: Եկեղեցում ունեինք մոտ 70 պառկած վիավոր, ևս 300 տուժածների ցուցաբերել էինք անդամահատման օգնություն: Նրանց չէին ընդունում քաղաքային հիվանդանոցներում, ավելին, հիվանդանոցներից վտարում էին արդեն բուժման տակ գտնվող հայ հիվանդներին: Օրինակ, Պետրոսյանի երեկոյան դպրոցի տնօրենի կինը, ում անդմահատված ոտքով դուրս էին արել հիվանդանոցից:

- Ադրբեջանցիները ներխուժել էին նաև հայկական թաղամա՞ս, թե ջարդեր էին իրականացրել միայն իրենց տարածքներում:

- Նոյեմբեր ամսվա ջարդերի առաջին օրը ադրբեջանցիները հարձակվել էին եկեղեցու վրա, այնուհետև ներթափանցել հայկական թաղամաս, սակայն ստանալով կազմակերպված դիմակայություն` փախուստի էին դիմել դեպի ադրբեջանական կողմ: Մենք անմիջապես բացատրություններ էինք ներկայացրել կոմենդանտներին, թե ինչպես և որտեղ է անհաժեշտ փակել հայկական փողոցներ դուրս բերող կետերը ադրբեջանցիների հարձակումները կանխելու համար: Երբ մեզ զրկեցին հեռախոսային կապից, էլեկտրաէներգիայից և ջրից, մենք ռացիա խնդրեցինք կոմենդատների հետ կապ պահպանելու համար: Նախաձեռնող խումբը ամենօրյա նիստեր էր գումարում գործողությունները համակարգելու համար: Ինքնապաշտպանվում էր հայկական յուրաքնաչյուր թաղամաս և փողոց:

- Կազմակերպվե՞ց արդյոք հայերի տարհանումը քաղաքից:

- Ոչ մեկ չէր մտածում, որ ստիպված ենք լինելու լքել Կիրովաբադը: Սակայն Հայաստանում տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո մենք սկսեցինք գիտակցել, որ օգնություն ստանալու հնարավորություն չունենք այլևս որևիցե տեղից, և սկսեցիքն ինքներս փախչել՝ ով ինչպես կարող էր: 1988 թ-ի դեկտեմբերից մինչ 1989 թ-ի օգոստոսը նախաձեռնողական խումբը ողջ կազմով շարունակում էր մնալ Կիրովաբադում և կազմակերպել հայերի տարհանումը: Հիմնականում բոլոր հեռանում էին կամ Հայաստան, կամ Ռուսաստան: Կիրովաբադում կար ռազմական զորամաս, որտեղ վերանորոգվում էին ինքնաթիռներ և հայերի հետ միասին այնտեղից վտարեցին նաև բոլոր ռուսներին, ովքեր նույնպես միացան մեզ եկեղեցում, այդտեղ կային նաև վրացիներ: Դրանք ոչ միայն հայերի ջարդեր էին, այլ բոլոր ոչ ադրբեջանցիների: Հայաստանից ժամանակ ադրբեջանցիները, ովքեր փոխանակում էին իրենց բնակարանները Կիրովաբադի հայերի ունեցվածքի հետ, ամեն տեսակ խաբեբայությունների էին դիմում, միանգամից մի քանի հայ ընտանիքների Հայաստանում իրենց ունեցվածքների տնօրինության իրավունք տալով` ինչի արդյունքում շատ հայեր փողոցում էին հայտնվել: Հայաստան վերադառնալով, նրանք տեսել էին, որ իրենց հանձնված բնակարաններում արդեն ապրում էին այլ նույնպես օրինական տերեր: Հայերին քաղաքից դուրս էին բերում Վրաստանից ժամանած միջաքաղաքային տրանսպորտային միջոցներով, որոնք հաճախ ադրբեջանցիների կողմից թալանի էին ենթարկվում ճանապարհներին: Եղել է դեպք, երբ Բաքու-Իջևան գնացքի ուղևորներին իջեցրել են Կիրովաբադի կայարանում, և գնացքը հրաժարվել էր շարունակել ընթացքը: Ադրբեջանցիները շրջապատում էին գնացնքները, պահանջելով հայերին իրենց հանձնել:

- Ո՞վ էր համակարգում Կիրովաբադում հայական ջարդերը:

- Տեղի ղեկավարությունը: Ես ինձ մոտ պահել եմ Կիրովաբադ քաղաքի երկրորդ քարտուղար Ջումշուդ Մամեդովի ելույթի ձայնագրությունը ցույցի ժամանակ, որի ժամանակ նա ասում է, թե ընդամենը 500-600 ընտանիքներ են ջարդի ենթարկվել, կարծես թե մեծ թիվ է: Չնայած փաստերի դիտավորյալ խեղաթյուրմանն ու դրանց եռակի կրճատմանը, դա սարսափելի էր հնչում: Տեղի դատախազությունը արձանագրել էր զանգվածային ջարդերը նոյեմբերի 21-ից 27-ը ընկած ժամանակահատվածում, քանի որ հենց այդ տվյալներն էին հնչում Կիրովոբադի ղեկավարության կողմից հակահայկական ցույցերի ժամանակ; Մենք պահպանել ենք մի ձայնագրություն, որտեղ ադրբեջանցին խոստովանում է, թե իրենց աշխատանքից հեռացնելու սպառնալիքի ներքո ստիպում էին հաճախել այդ ցույցերին: Հայատյացության քարոզչությունը վարվում էր ամենաբարձր մակարդակով: Այդ բոլոր փաստերը փոխանցվել են խորհրդային դատախազություն և պահվում են արխիվներում:

- Փաստացի, դա Ադրբեջանում գազազած ամբոխի կազմակերպված դիմակայություն ցուցաբերելու առաջին դե՞պքն էր: Ունեցա՞վ այն ինչ-որ ազդեցություն դեպքերի հետագա ընթացքի վրա:

- Կիրովաբադի ինքնապաշտպանությունը խթան էր Ղարաբաղի համար: Մեզ սննդամթերքով մեքենաներ էին ժամանում նույնիսկ Ստեփանակերտից: Մենք զգում էին այդ աջակցությունը: Երբ հայերս ճգնաժամային իրավիճակներում միասնականություն ենք դրսևորում, միշտ հաղթում ենք: Երբ արդեն վերջում նախաձեռնող խումբը լքում էր Կիրովաբադը, մենք փակեցինք եկեղեցին, իսկ բանալիները բերեցինք Էջմիածին: Եկեղեցական ունեցվածը մեզ չհաջողվեց դուրս բերել: Ներկայումս ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին ուղղված նամակ է պատրաստվում եկեղեցին ու հայկական գերազմանատունը վանդալիզմից զերծ պահելու համար: Բացի այդ, հրատարակման եմ պատրաստվում հանձնել մի գիրք, որտեղ ամփոփված են Կիրովաբադի հայկական ջարդերի բոլոր փաստերը, պաշտոնական փաստաթղթերը, ձայնագրություներն ու ապացույցները:

- Հայտնի է, որ դուք կազմակերպված հավաքվում եք ոգեկոչելու ջարդերի օրերին զոհվածների հիշատակը:

- Այո: Մենք խաչքար ենք տեղադրել Ծիծեռնակաբերդում Կիրովաբադի և մերձակա գյուղերի կոտորված հայ բնակչության հիշատակին: Ամեն տարվա նոյեմբեր ամսվա վերջին կիրակի օրը մենք այցելում ենք այն ու թարմ ծաղիկներ դնում հուշարձանին: Նոյեմբերի 27-ին պատրաստվում ենք հավաքվել Քանաքեռ –Զեյթուն համայնքի Սուրբ Հակոբ եկեղեցում: Մեր քահանան՝ Տեր Սահակը, ով նույնպես եղել է Կիրովաբադի հայերի ինքնապաշտպանության հիմնական մասնակիցներից, պատարագ կմատուցի, որից հետո կուղևորվենք Ծիծեռնակաբերդ մասնակցելու ծաղկեպսակներ դնելու արարողությանը: