Ձեր վստահելի աղբյուրը

Կուզնեցի բնապահպանական կոր. տնտեսական աճի և շրջակա միջավայրի որակի միջև կապի բացահայտիչ: Ըստ այդ կորի երկրի էկոլոգիական վիճակը վատանում է տնտեսական աճի վաղ փուլերում, ապա սկսում է բարելավել բարեկեցիկության որոշակի մա-կարդակի դեպքում (այն Ո -ձև կոր է, որտեղ գրաֆիկի ուղղահայաց առանցքը ցույց է տալիս շրջակա միջավայրի վատթարացման կամ դեգրադացիայի մակարդակը, իսկ հորիզոնական առանցքը մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի մեծությունը): Այսինքն, տնտեսական զարգացման ավելի ուշ շրջանում, շրջադարձային կետի հասնելուց հետո, շրջակա միջավայրի որակը սկսում է բարելավել, քանի որ պետության կողմից բնապահպանական հատկացումները աճում են, արդյունքում մոդեռնիզացիայի, տեխնոլոգիայի և մենեջմենթի բարելավման միջոցով նվազում է շրջակա միջավայրի դեգրադացիան (այստեղ հասկացվում է և շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունը և բնական ռեսուրսների սպա-ռումը):

Նշենք, որ տնտեսագիտության գծով Նոբելյան մրցանակակիր Սայմոն Նոբելը տնտեսական աճի և շրջակա միջավայրի որակի միջև եղած կապերը բացահայտելիս հիմնականում հենվել է տար-բեր երկրների վիճակագրական տվյալների վրա, թեև ինքը երբեք չի զբաղվել բնապահպանական խնդիրներով: Շատ հետազոտողներ են փորձել հակասություններ գտնել նշված վարկածում, սակայն բացառությամբ առանձին շեղումների նրանց ամբողջովին չի հաջողվել հերքել այդ կապերի առկայու-թյունը:

Իհարկե այն փրկարար օղակ է հանդիսացել անցումային փուլում գտնվող շատ երկրների կառավարությունների համար, որոնք հենվելով այդ դրույթների պնդում էին, որ եթե ուզում եք փրկել բնությունը, ապա դրա համար պետք է նախևառաջ բնության հաշվին տնտեսության զարգացում և բարեկեցիկության աճ ապահովել, ապա` որակի բարելավում: Այսինքն Կուզնեցի բնապահպանական կորը կարելի է ասել ոչ թե երկրների էկոլոգիական վիճակի ֆիքսումն է, ինչպես նախկինում է եղել, այլ ավելի շուտ յուրօրինակ ուղեցույց և արդարացում է դարձել բազմաթիվ կառավարությունների իրականացվող տնտեսական և բնապահպանական քաղաքականությունների համար:

Այդ թեզը, որ էկոլոգիական դեգրադացիայի դեմ լավագույն պայքարը դա երկրի հարս-տությունների աճն է, այնքան էլ ճիշտ չէ, դա բոլորն են հասկանում, սակայն ժամանակակից գործընթացները ցավոք սրտի հակառակն են ապացուցում: Համենայն դեպս դա են վկայում միջազգային տարբեր տնտեսական և բնապահպանական ուղղվածության ինդեքսները և դասակարգումները:

Այնուամենայնիվ նշենք, որ այս վարկածը ունի հակափաստարկներ, օրինակ կա տարածված միֆ, որ հիմնականում աղքատ երկրներն են բնապահպանական վնաս հասցնում, որն էլ բերում է բնապահպանական դեգրադացիայի: Սակայն որքան զարգացած է երկիրը տնտեսական առումով, այնքան ուժգին է շահագործում բնական ռեսուրսները: Երբ երկրի եկամուտները աճում են, բարեկեցիկ երկրները չեն ուզում ունենալ շատ թափոններ և այդ արտադրությունները կարող են վերաբաշխվել մեկ այլ տեղ, այսինքն հարուստ երկրները իրենց վնասակար արտադրությունները տեղափոխում են ավելի աղքատ երկրներ: Արդյունաբերական զարգացած հայտնի 7 երկրները սպառում են համաշխարհային բնական ռեսուրսների մոտ 70-80 %-ը, որոնց զգալի մասը կորզվում են զարգացող երկրների տարածքում:

Կա ևս մեկ այլ միֆ, որ աղքատ երկրները չունեն համապատասխան գիտելիքներ և ռեսուրսներ բարելավելու իրենց շրջակա միջավայրը և նրանք չեն հոգում շրջակա միջավայրի մասին: Իրականում այդ երկրները զգուշանում են սոցիալ-տնտեսական բացասական հետևանքներից, քանի որ հաճախ ուղղակիորեն կախված են շրջակա միջավայրից և այդ երկրներում բնապահպանական միջոցառումները չեն ունենում հասարակական աջակցություն: Իրականում աղքատ երկրներն էլ կարող են ներդրումներ անել բնապահպանական նախագծերում և նրանց էկոլոգիական գիտելիքները պետք չէ թերագնահատել:

Յուրաքանչյուր պետության համար կարևոր խնդիր է համալիր հետազոտությունների մակարդակով պարզել իր բնապահպանական համակարգը և նրա բաղադրիչները, որքանով են կապված այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են օրինակ քաղաքացիական և քաղաքական ազատությունները, ժողովրդավարության մակարդակը, կոոուպցիան, մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն, գիտության և տեխնոլոգիայի մակարդակը, բնակչության խտությունը, աղքատության մակարդակը:

Այնուամենայնիվ վերջին տարիներին հետաքրքիր դինամիկա է նկատվում Հայաստանում` մեծանում է էկոլոգիական կրթություն ստացող մասնագետների թիվը, որոնք կրթվում են արտերկրի համալսարաններում կամ տեղի բուհերում, խոշոր բիզնեսում դանդաղորեն ներդրվում են էկոլոգիական մենեջմենթի սկզբունքները, որոնք փոխարինում են էկոլոգիական ադմինիստրատիվ կառավարմանը, մեծանում է քաղաքացիական (բայց ոչ քաղաքական) հետաքրքրությունը շրջակա միջավայրի նկատմամբ, մեծանում են նաև պետության կողմից հատկացվող բնապահպանական հատկացումները: Սակայն դրանց հակառակ ոչ պակաս տեմպերով խորանում են ու ձևավորվում են նոր բնապահպանական խնդիրները` մասնավորապես բնապահպանական սթրեսների և բնապահպանական խոցելիության որակական վատթարացմամբ: Բնապահպանական սթրեսը ցույց է տալիս մարդկային գործունեության հետևանքով բնությանը հասցված սպառնալիքը, որի արդյունքում փոխվում է շրջակա միջավայրի կենսաֆիզիկական վիճակը, իսկ բնապահպանական խոցելիությունը ցույց է տալիս թե որքանով է մարդկային կենսագործունեությունը և առողջությունը իր հերթին ազդվում էկոլոգիական փոփոխություններից: Արդյունքում նշմարվում է կոնֆլիկտային իրավիճակներ` բնապահպանական ուղղվածության հասարակական կազմակերպությունների և արդյունաբերության որոշ ճյուղերի (հատկապես` լեռնամետալուրգիական և հիդրոէներգետիկ) միջև: Կոնֆլիկտներ են նկատվում նաև կանաչ կազմակերպությունների և պետական տարբեր կառույցների (նախարարություններ, մունիցիպալ կառույցներ) միջև տարատեսակ խնդիրների վերաբերյալ:

Թե մեր ազգային տնտեսության համար որքան կարևոր է բնական ռեսուրսների` ջրային, հողային, բուսակենդանական և հատկապես հանքահումքային ռեսուրսների շահագործումից ստացած օգուտները և ֆինանսական հոսքերը, գաղտնիք չէ: Պետության կողմից բյուջեում հատկացվող բնա-պահպանական հատկացումները, ինչպես նշեցինք, վերջին տարիներին աճել են` օրինակ եթե 2009թ.-ին այն կազմել է 3.9 մլրդ. դրամ, ապա 2010 թ.-ին կազմել է 4.9 մլրդ. դրամ, կազմելով ՀՆԱ-ի 0.1%-ը: Նշենք, որ նույն 2010 թ.-ին բնապահպանական և բնօգտագործման վճարները եկամուտների մասով բյուջեում կազմել են 9.1 մլրդ. դրամ (որի գերակշռող մասը հանքարդյունաբերության ոլորտի բնօգտագործման վճարներն են): Այսինքն պետությունը գոնե կարող էր բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների չափով ֆինանսավորել իր բնապահպանական ծախսերը: Իսկ 2011 թ.-ի պետական բյուջեում նախատեսված է եղել 8.8 մլրդ. դրամ բնապահպանական ծախսերի համար, այն դեպքում երբ 2012թ.-ի բյուջեով չգիտես ինչու այն նվազել է կազմելով 5.2 մլրդ. դրամ: Մեկ այլ կարևոր խնդիր է նաև թե դրա որ մասն է նպատակային և արդյունավետ օգտագործվում: Նշենք, որ Եվրամիության անդամ երկրների բնապահպանական ծախսերը միջինացված կազմում են ՀՆԱ-ի 1.5%-ը: Բնապահպանական հատկացումներն ավելի շատ պետք է լինեն, որովհետև Հայաստանում բնական ռեսուրսների շահագործման արդյունքում եկամուտների ընդամենը մի չնչին մասն է հատկացվում բնապահպանական ծախսերին, այն դեպքում երբ Էստոնիայում, որի ազգային տնտեսության մեջ բնական ռեսուրսների շահագործումից ստացված եկամուտների տեսակարար կշիռը թեև ավելի փոքր է, սակայն իր բնապահպանական ծախսերի համար հատկացնում է ՀՆԱ-ի 3.5%-ը: Չմոռանանք, որ ըստ միջազգային բնապահպանական գործունեության ինդեքսի (2012-EPI) Հայաստանը գտնվում է թույլ գործունեություն ունեցող երկրների շարքում, իսկ դա նշանակում է, որ մեր երկրի առաջ կան կուտակված բազմաթիվ բնապահպանական խնդիրներ, որոնք լուծման կարիք ունեն: Պետք է հասկանանք, որ երկրի տնտեսական բարեկեցիկությունը իր հերթին նույնպես կապված է էկոլոգիական անվտանգության վիճակից` աղքատ երկրները ավելի խոցելի են էկոլոգիական շոկերի և սթրեսների նկատմամբ:

Ակնհայտ է, որ Կուզնեցի բնապահպանական կորը բնութագրական է նաև Հայաստանի համար` բնության աղտոտման ծավալները և բնական ռեսուրսների արդյունահանման ծավալները արագ տեմպերով շարունակվում են աճել (սա բնորոշ է ֆրոնտալ տնտեսություններին), թեև միաժամանակ աճում է բնապահպանական հատկացումների մակարդակը, և ամենակարևորը հասարակական ակտիվությունը վերահսկելու բնապահպանական գործընթացները:

Թե Հայաստանում մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ո՞ր ցուցանիշի դեպքում աղտոտվածության մակարդակը կհասնի իր շրջադարձային կետին, որից հետո այն անկում կգրանցի ըստ Կուզնեցի բնապահպանական կորի տրամաբանության, դժվար է ասել (այն տարբեր երկրներում նույնիսկ հաշվարկվել է), սակայն լավ կլիներ, եթե այն լիներ հենց այսօր` այսինքն էկոլոգիայի դեգրադացիայի ընդլայնումը այսօրվանից կանգ առներ և Հայաստանում սկսվեր շրջակա միջավայրի որակի բարելավման փուլը: Հիշենք, որ այն երկրները, որոնք ագրեսիվ դեգրադացիայի են ենթարկում իրենց շրջակա միջավայրը, ռիսկի են ենթարկում նաև ապագայի տնտեսական բարեկեցիկությունը: Իսկ երկիրը կարող է զարգանալ ոչ միայն բնական ռեսուրսների գերշահագործման հաշվին այլ նաև մտավոր ռեսուրսների: Հայաստանի ապագան ոչ թե կովբոյական էկոնոմիկան է` այլ ինովացիոն, ինչու չէ այդ ենթատեքստում նաև կանաչ էկոնոմիկան:

Սարգիս Մանուկյան