Կրթության նպատակի և բովանդակության հիմնահարցը և դրա լուծման հնարավոր ուղիները
Հայտնի է, որ փոքր ազգերն ու պետությունները էլ ավելի մեծ ուշադրություն պետք է դարձնեն այն սակավաթիվ ռեսուրսներին, որ ունեն, որպեսզի կարողանան ապահովել պետության ու հասարակության նորմալ ձևավորումն ու զարգացումը: Այդ ռեսուրսների շարքում մշտապես կարևորագույնն է եղել և մնում ինտելեկտը, որի զարգացման հիմնական միջոցներից է կրությունը: Այդ պատճառով են կրթական հիմնախնդիրները խիստ կարևոր հայ հասարակության համար:
Մինչդեռ ժամանակակից պայմաններում ակնհայտ է կրթական համակարգի ճգնաժամը և կրթության ու գիտության` որպես սոցիալական ինստիտուտների, դերի կտրուկ նվազումը: Կրթական ճգնաժամի պատճառները հասկանալու համար պետք է նախ հասկանալ այն պայմանները, որոնցում հնարավոր դարձավ այդ ճգնաժամը, որից հետո միայն հնարավոր կլինի ցույց տալ կրթական համակարգի բարելավման ուղիները և միջոցները:
Կրթական համակարգի այսօրվա ճգնաժամի հիմնական պատճառներն են`
1. միջնակարգ և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների միջև կապի բացակայությունը, ինչը դրսևորվում է միջնակարգ և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների կրթական ծրագրերի միջև տրամաբանական և բովանդակային կապի բացակայության, կրթական ավանդույթների բացակայության, մասնագիտության ընտրության հարցում դպրոցի անգործության մեջ:
2. միջին մասնագիտական կրթություն տվող ուսումնական հաստատությունների անբավարար քանակը Հայաստանում, այն դեպքում, որ աշխատաշուկայում միջին մասնագիտական կրություն ունեցողի և բարձրագույն կրություն ունեցողի պահանջարկը գերակայում է հօգուտ միջին մասնագիտականի, ինչը նշանակում է, որ միջին մասնագիտական կրթություն ունեցողն ավելի շուտ կգտնի իր մասնագիտական հմտություններին համապատասխան աշխատանք, քան բարձրագույն կրթություն ունեցողը: Մինչդեռ Հայաստանում տարեկան հազարավոր մարդիկ ստանում են բարձրագույն կրթության վկայական, բայց աշխատում ոչ իրենց, այն միջին մասնագիտական կրթություն պահանջող աշխատատեղում, ինչից ստացվում է թյուր կարծիք այն մասին, որ Հայաստանում ԲՈՒՀ ավարտող մարդը մասնագիտական աշխատանք չի կարող գտնի: Իհարկե կարող է, պարզապես բոլոր հասարակություններում ավելի շատ պահանջարկ ունեն միջին մասնագիտական գիտելիքներ ու հմտություններ ունեցող մարդիկ:
3. բարձրագույն կրություն նկատմամբ կարծրատիպային վերաբերմունքը, բարձրագույն կրթություն ոչ ադեկվատ արժևորումը, դիպլոմի ֆետիշացումը, ինչը հասարակության մեջ ստեղծում է գիտության ու կրթության անառողջ ընկալումներ, ինչպիսիք են, օրինակ, մեզանում տարածված հետևյալ արտահայտություններըª ՙիմ երեխան ումի±ց է վատ, որ դիպլոմ չունենա՚, ՙիմ երեխան այսինչ ինստիտուտն է գնում՚ /ոչ թե այսինչ մասնագիտությունն է ստանում, այլ ընդամենը այսինչ ԲՈՒՀ-ն է հաճախում/, ՙթող ավարտի, հետո կմտածենքª ինչով է զբաղվելու՚ և այլն:
4. կրթության բովանդակության ու նպատակի մասին ընդհանուր պատկերացումների, դիրքորոշումների բացակայությունը ինչպես անհատական, այնպես էլ հասարակական ու պետական մակարդակներում: Ժամանակակից հայ հասարակությունը և պետությունը չունեն հստակ դիրքորոշում այն հարցերում, թե ինչ են սովորում աշակերտներն ու ուսանողները /բովանդակային ասպեկտ/ և ինչի համար են սովորում /նպատակային ասպեկտ/: Կրթական համակարգի ամենակարևոր բաղադրիչներն են կրության բովանդակությունն ու նպատակը:
Այս վերջին հանգամանքի վրա հարկ է կանգ առնել առավել մանրամասն, որովհետև այն հայեցակարգային խնդիր է և ֆունդամենտալ նշանակություն ունի կրթական բնագավառի հետագա փոխակերպումների համար: Կրթության էութենական, խորքային նպատակի և բովանդակության իմաստավորումը եղել և մշտապես մնում է կրթական գործընթացների գլխավոր բաղադրիչն ու ժամանակի օբյեկտիվ պահանջը: Ներկայումս Հայաստանի կրթական համակարգը ևս կանգնած է այդ իմաստավորման անհրաժեշտության առջև, բայց միաժամանակ անկախ չէ ներքին ու արտաքին գործոնների ազդեցությունից, որոնց առկույությունը կարծես թե անհնարին է դարձնում ժամանակի հրամայական հանդիսացող այդ իմաստավորումը:
Ահավասիք, ՀՀ կրթական համակարգը այժմ կրում է երկու համակարգերի ազդեցություն` իներցիայով շարունակվող կրթական խորհրդային ավանդույթներ և ժամանակակից արևմտյան կրթական տեխնոլոգիաներ: Անհասկանալի է` ու՞ր մնաց հայ հասարակության ու պետության շահը կրթական բնագավառում ձևավորվող մասնագետների, որոնք պետության ապագա կադրերն են, մարդկանց հետագա զբաղվածության, Հայաստանում գիտության զարգացման և նմանատիպ այլ հարցերում: Քանի դեռ մենք չենք պատասխանել այն հարցին, թե ինչ են սովորում աշակերտներն ու ուսանողները Հայաստանում և ինչի համար են սովորում, կրթական համակարգը չի համապատասխանելու պետության ու հասարակության շահերին ու նպատակներին, իսկ կադրերը չեն ունենալու համապատասխան գիտելիքներ հասարակության առջև ծառացող հարցերը քննարկելու և լուծումներ առաջարկելու համար:
Կրթության նպատակն ու բովանդակությունը, միևնույն ժամանակ, ինքնաբավ երևույթներ չեն և միշտ կապված են տվյալ սոցիումի նյութական և հոգևոր պահանջմունքների բավարարման հետ: Այս տեսակետից անհեռանկար է որևէ երկրի կրթական համակարգի մեխանիկական կրկնօրինակումն առանց համապատասխան սոցիալակ հարաբերությունների հիմքի, քանի որ այդ դեպքում կրթական գործընթացները կտրվում են իրականությունից` մարդկանց իրական պահանջմունքները բավարարելու կարողությունից, և դառնում ինքնանպատակ:
Ահավասիք, կրթության ընդհանուր նպատակներն են`
1. անհատի զարգացումը, նրա անձնային ունակությունների բացահայտումը, որոնք անհրաժեշտ են նրան և հասարակությանը,
2. մասնագետի ձևավորումը` մարդ, որը կարող է տեսնել և ձևակերպել իր բնագավառի հիմնախնդիրներն ու առաջարկել դրանց լուծան իրատեսական տարբերկաներ,
3. կրթական հաստատություններից դուրս արդյունավետ ինքնակրթության ապահովումը:
Ակնհայտ է, որ կրթության նպատակներն իրականանալի կլինեն այն երկրում, որտեղ կա ձևավորված սոցիալական պահանջ վերընշվածի` անհատի զարգացման, մասնագետի ձևավորման և ինքնակրթության նկատմամբ: Այլ դեպքերում կրթական նպատակները մնում են անիրականանալի, ինչը վկայում է կրթության որպես սոցիալական ինստիտուտի ճգնաժամի մասին, երբ սոցիալական ինստիտուտը կա միայն կառուցվածքային իմաստով /դպրոց, ուսումնարան, ԲՈՒՀ, ակադեմիա և այլն/, բայց չկա ֆունկցիոնալ իմաստով: Այս իրավիճակը կոչվում է ինստիտուցիոնալ ճգնաժամ:
Իր հերթին, կրթության բովանդակությունը կազմում եմ`
1. բնության և հասարակության մասին գիտելիքների և ինտելեկտուալ ու պրակտիկ հմտությունների ու կարողությունների համակարգը,
2. հիմնախնդիրների լուծման ուղիների որոնման ստեղծագործական աշխատանքները,
3. մարդու գործունեության տեսակների, օբյեկտների և նպատակների նկատմամբ արժեքային դիրքորոշումը:
Ակնհայտ է, որ կրթությունը մարդուն մասնագիտական գիտելիքներով զինելու հետ միաժամանակ կարող է տալ կարևորագույն` աշխարհայացքային կողմնորոշումներ: Կարող է, բայց միշտ չէ, որ տալիս է: Օրինակ, համաշխարհային ժամանակակից քաղաքակրթությունը կուտակել է հսկայական պաշատ գիտական-տեսական իմացության բնագավառում, ինչը, սակայն, չունի իր համարժեք արտացոլումը հումանիստական-բարոյական և աշխարհայացքային կողմնորոշումներում: Պատահական չէ, որ խոսվում է ներկայի` որպես Նոր Միջնադարի մասին:
Հայաստանի կրթական հիմնախնդիրները, բացի վերընշված նպատակի և բովանդակության չիմաստավորված լինելու հանգամանքից, առնչվում են աշխարհայացքային որոշ յուրահատկությունների հետ, որոնք բնորոշ են հայ հասարակությանը: Բանը նրանումն է, որ, օրինակ, Հայաստանում քաղաքացիական հասարակություն կառուցելու ճանապարհին ուշադրությունից բաց է թողնվել կարևոր մի հանգամանք, այն է` եթե քաղաքացիական հասարակության /և հասարակության առհասարակ/ հիմքը քաղաքացին է` մարդ, որն օժտված է որոշակի իրավունքներով ու պարտականություններով և որի հարաբերությունները հասարակության մյուս անդամների ու պետական կառույցների հետ սահմանված են օրենքով, ապա հայ հասարակության հիմքում ոչ թե քաղաքացին է /մարդու հասարակական-քաղաքական տիպը/, այլ հայը /պատմա-մշակութային տիպը/: Վերջինս այս պահին հետաքրքրում է կրթական գործընթացների հետ իր աշխարհայացքային առանձնահատկությունների առնչությամբ:
Լինելով մշակութային էակ, հայ մարդն ավելի շատ աշխարհայացքի կրող է, քան գիտելիքի: Սրանում հսկայական դեր ունի նաև աշխարհայացքի այն տեսակը, որը տիպական է հայի համար` առօրեական-կենցաղային աշխարհայացքը` աշխարհն ու դրանում տեղի ունեցող երևույթների համապատասխան արժևորմամբ: Կրթությունն ու գիտությունը հիմնվում են տեսական մտածողության /աշխարհայացքի/ վրա, մինչդեռ առօրեական-կենցաղային մտածողությունը սնվում է առօրյայից: Կրթության խնդիր հանդիսացող առօրեական մտածողության հաղթահարումը հօգուտ տեսականի և առօրեական լեզվի հաղթահարումը հօգուտ գիտականի Հայաստանի պայմաններում մնում են չլուծված և, փաստորեն, խնդիրը ոչ այնքան աշակերտների և ուսանողների սովորել չցանկանալու կամ չկարողանալու մեջ է, որքան կյանքում տեսական գիտելիքի տեղի ու դերի մասին պատկերացումների բացակայության, գիտելիքի հումանիստական-բարոյական բովանդակության անտեղյակ լինելու մեջ:
Անշուշտ, սա արդեն աշխարհայացքային խնդիր է, որը լուծումը պահանջում է նույնքան աշխարհայացքային մոտեցում: Միայն կենցաղային մտածողությանը հրաժեշտ տված հասարակությունները կարող են զարգացնել կրթություն և գիտություն` ձևակերպելով տեսական-մեթոդաբանական սկզբունքներ և օգտվելով մարդկության կուտակած տեսական ժառանգությունից:
Այսպիսով, կրթության նպատակի և բովանդակության հիմնախնդիրը կրթական համակարգի ֆունդամենտալ հարցերից է, որի լուծումը պայմանավորված է, մի կողմից, սոցիալական պահանջով /որի բացակայության դեպքում հիմնախնդիրը անտեսվում է, իսկ կրթական գործընթացները, կորցնելով իրենց նպատակն ու բովանդակությունը, սկսում են իրականացնել այլ` որպես կանոն տնտեսական, քաղաքական ու ազգային-մշակութային ոլորտների նպատակներ/, մյուս կողմից` մարդկային տվյալ հանրույթում /ժողովուրդ, ազգ, հասարակություն և այլ/ առավել տարածված աշխարհայացքային կողմնորոշիչներով: Հիմնախնդրի լուծման ընդհանուր-մեթոդաբանական մոտեցումը պետք է ամեն դեպքում չհակասի աշխարհիկ կրթության և տեսական գիտելիքի գերակայության սկզբունքներին:
Կրթական համակարգում վերջին տարիներին ընթացող լայնածավալ «բարեփոխումները» էլ ավելի խորացրին կրթության ինստիտուցիոնալ ճգնաժամը: Պատճառներից մեկն այն է, որ կատարվող փոփոխությունները վերաբերում են միայն կրթական համակարգի ձևին /անվանը, գիտելիքների ստուգման ու գնահատման ձևերին/, այլ ոչ թե ծրագրերի բովանդակային մասին: Մյուս, առավել հիմնարար պատճառն է կրթության նպատակի և բովանդակության վերաբերյալ սկզբունքային մոտեցման բացակայությունը կամ չարտահայտվելը կրթական համակարգում: Որքանով որ ճգնաժամը համակարգային է, նույնքան համակարգային պետք է լինի նաև լուծումը, այն է` կրթական համակարգի քննադատական վերանայում, կրթության նպատակի ու բովանդակության մասին դիրքորոշումների մշակում և գիտելիքների ստուգման ու գնահատման սկզբունքների փոփոխություն:
Լրահոս
Տեսանյութեր
Առնվազն երկու կողմ կա, ովքեր չէին ցանկանա, որ ԵԱՏՄ նիստը Հայաստանում անցկացվեր. Արթուր Խաչատրյան
