Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ինչպես հայտնի է ընտրությունների հանրային վերահսկողության միջկուսակցական միասնական շտաբ կոչվող մարմինը դիմել է Սահմանադրական դատարան: Այդ կապակցությամբ քիչ թե շատ ամբողջական հայտարարություն արել էր ԲՀԿ ներկայացուցիչ Վարդան Օսկանյանը, այն էլ` «Ֆեյսբուք»-ի իր էջում:

«Քիչ առաջ ավարտվեց միասնական շտաբի հանդիպումը: Կարծում եմ շատ կարևոր քայլ ենք անում՝ մտնելով Սահմանադրական դատարան և պահանջելով հրապարակել մայիսի 6-ի ընտրությանը մասնակցածների ամբողջական ցուցակը»,- ապրիլի 27-ին նշել էր նա ու հավելել. «Ցավալի է, որ մեր երկրում քաղաքական ուժերը, փոխանակ միայն ընտրարշավով զբաղվելու, ծրագրերից ու գաղափարներից խոսելու, վիճակի գնահատական տալու, ստիպված են նաև լուրջ ժամանակ և ռեսուրսներ վատնել իշխանություների կողմից նախապատրաստվող ընտակեղծիքների դեմն առնելու համար»:

Երեկ արդեն հայտնի դարձավ, որ Սահմանադրական դատարանը ստացված հայցն արագացված կերպով վարույթ է ընդունել և պատրաստվում է քննել մայիսի 5-ին: Թե ինչ որոշում կկայացնի Սահմանադրական դատարանը և ինչ հիմնավորումներով, ցույց կտա ժամանակը: Բայց բոլոր դեպքերում, թույլ տանք մեզ կանխատեսել, որ դատարանն ըստ ամենայնի, կմերժի հայցում ներկայացվող պահանջը: Այսինքն` ընտրողների ստորագրված ցուցակները (քվեարկությանը մասնակցածների ցուցակները) հրապարակելու արգելքը չի վերացվի:

Ենթադրվում է, որ ստորագրված ընտրացուցակների հարցը դառնալու է ընթացիկ ընտրարշավի և քվեարկության առանցքային թեման. քարոզչության փուլում այն արդեն իսկ առանցքային է, այդպիսին կմնա նաև քվեարկության օրն ու դրանից հետո: Ըստ էության, բոլոր այն ուժերը, ովքեր արդեն իսկ մտադրվել են ընտրությունների արդյունքները կասկածի տակ դնել` խաղադրույք են անելու հենց այդ հանգամանքի վրա, ըստ որում` Սահմանադրական դատարանի նիստն էլ, ըստ ամենայնի, պետք է հետընտրական շոույի համար: Բայց մինչ դրան անցնելը նշենք նաև, որ այս նույն հանգամանքը լավագույն ինդիկատորն է ընտրապայքարի մասնակից ուժերի ադեկվատությունը, ռեսուրսներն ու հնարավորությունները, ինչպես նաև հետընտրական հավանական դժգոհությունների հիմնավորումները հասկանալու համար:

Ստորագրված ընտրացուցակների խնդիրը նոր չէ: Այն մշտապես եղել է ընդդիմության օրակարգում: Օրինակ, նախորդ տարի, երբ Ընտրական օրենսգրքում փոփոխություններ ու լրացումներ էին կատարվում, «Ժառանգություն» խմբակցությունը նման պահանջ դրել էր, և ինչպես պարզվում է` դիմել էր մյուս խմբակցություններին: Սակայն իշխանական կոալիցիան, այդ թվում ԲՀԿ-ն (որն այս փուլում հարցի առնչությամբ ընդգծված առաջատարն է) մերժել էր «Ժառանգությանը»: Նաիրա Զոհրաբյանի բացատրությունն այն է, որ իրենք չէին կարող «պատկերացնել, որ ընտրացուցակներում այսպիսի կատարյալ խառնաշփոթ կլինի: Եվ հիմա իսկապես անհրաժեշտ է, որպեսզի քվեարկությունից հետո ընտրացուցակները հրապարակվեն` տեսնելու, թե իրականում ի՞նչ է կատարվում»: Ենթադրում ենք, որ 2007 թվականին ԲՀԿ-ն քվեարկության մասնակցել է միանգամայն այլ ընտրացուցակներով: Ինչևէ:

Հարցը երկրորդ շնչառություն ստացավ արդեն այս տարի: Հունվարի 19-ին ՀԱԿ-ը տարածեց «Ընտրական գործընթացի բարեփոխման պլատֆորմ» վերտառությամբ մի հայտարարություն, որտեղ առաջարկվում էր. «Վստահված անձանց և դիտորդներին պետք է թույլատրել ծանոթանալ ստորագրված ընտրացուցակներին և ստանալ դրանց պատճենները, կամ քվեարկությունից հետո տեղամասի պատին փակցնել ստորագրված ընտրացուցակները, ինչը թույլ կտա դիտորդների և վստահված անձանց ստուգել դրանց իսկությունը և բացառել Հայաստանից բացակա քաղաքացիների փոխարեն քվեարկությունը»:
Թե ինչո՞ւ այդ ժամանակ ԲՀԿ-ն ու մյուսները չմիացան այս առաջարկին հայտնի չէ: Փոխարենը հայտնի է, թե ինչու և անցած տարի, և այս տարի օրենքի այդ պահանջը չվերանայվեց: Հայտնի են նաև նման որոշման հիմնավորումները:

Դրանցից ամենագլխավորն այն է, որ քվեարկության գաղտնիության ինստիտուտն է: ՀՀ Ընտրական օրենսգրքի 5-րդ հոդվածն այս առնչությամբ ուղղակի ասում է. «Քվեարկողի կամքի ազատ արտահայտման նկատմամբ վերահսկողությունն արգելվում է»: Այս նորմն, իհարկե, յուրաքանչյուր ոք մեկնաբանում է ըստ իր շահերի ու պատկերացումների, սակայն իրականությունն այն է, որ կամարտահայտություն է ինչպես այս կամ այն ուժին ու թեկնածունին ձայն տալը (ընտրություն կատարելը), այնպես էլ քվեարկություն չկատարելը (ընտրությունները բոյկոտելը): Ըստ այդմ` ընտրություններին մասնակցած ընտրողների ստորագրությամբ ցուցակները պետք է գաղտնի պահվեն և չհրապարակվեն: Ինչպես նշված է Ընտրական օրենսգրքի 11-րդ հոդվածում` «Ընտրողների ստորագրած ցուցակները հրապարակման ենթակա չեն, դրանցից լուսապատճեններ չեն հանվում, դրանք չեն լուսանկարվում և տեսանկարահանվում»:

Այս մոտեցումը կիսում են նաև աշխարհում առաջին հերթին Եվրոպայում: Պետք է նշել, որ ընտրողների ստորագրած ցուցակների գաղտնիությունը նաև Վենետիկի հանձնաժողովի պահանջն է եղել: Ինչ վերաբերում է նորմի սահմանադրականությանը, ապա գնահատականը լավագույնս կտա Սահմանադրական դատարանը: Բայց վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այն ոչ թե հակասում է Սահմանադրությանը, այլ ընդհակառակը կոչված է ՀՀ քաղաքացու սահմանադրական իրավունքների իրացմանը, առաջին հերթին` ընտրական իրավունքի:

Բնականաբար, հարց է առաջանում, ինչպես վարվել, եթե ողջամտությունը պահանջում է ստորագրված ցուցակները գաղտնի պահել, իսկ մյուս կողմից էլ իսկապես կա մանիպուլյացիայի մեծ հնարավորություն. ընտրացուցակների ուռճացվածություն, մահացած անձանց փոխարեն քվեարկություն, կրկնակի քվեարկություն, բացակա քաղաքացիների փոխարեն քվեարկություն և այլն: Այսինքն այն խնդիրները, որոնք Վարդան Օսկանյանին և շտաբի մյուս մասնակիցներին ստիպել են «փոխանակ միայն ընտրարշավով զբաղվելու, ծրագրերից ու գաղափարներից խոսելու, վիճակի գնահատական տալու, ստիպված են նաև լուրջ ժամանակ և ռեսուրսներ վատնել իշխանություների կողմից նախապատրաստվող ընտակեղծիքների դեմն առնելու համար»:

Պարզվում է` անկախ Սահմանադրական դատարանի որոշումից և անկախ «միասնական շատբի» կազմից, եթե լինի ցանկություն և հնարավորություն (առաջին հերթին` ռեսուրսներ), կարելի է վերահսկել ընտրական գործընթացի և քվեարկության ողջ ընթացքը ու բացահայտել այն բոլոր խախտումները, որոնք մտահոգում են Վարդան Օսկանյանին և մյուսներին:

Այստեղ ֆորմուլան բավականին պարզունակ է` յուրաքանչյուր տեղամասի կտրվածքով հայտնաբերել ցուցակների անճշտությունները, բացակա քաղաքացիներին, հետևել քվեարկության ընթացքին, սեփական նշումների հիման վրա համեմատել իրական մասնակիցների ու ստորագրված ցուցակները: Ստորև ներկայացնենք այն հնարավորություններն ու գործիքները, որոնք թույլ կտան հասնել նպատակին` անկախ նրանից թե ինչ որոշում կընդունի Սահմանադրական դատարանը:

Եթե պետք է իմանալ, քանի հոգի և ովքեր են մասնակցել քվեարկությանը, ապա Ընտրական օրենսգրքի ընձեռած հնարավորությունների շրջանակներում դրան կարելի է հասնել` առանց ստորագրված ցուցակների: Ինչպե՞ս: Օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի 4-րդ կետի պահանջի համաձայն` «Քվեարկության ծրարը կնքող և քվեատուփի համար պատասխանատու անդամը քվեարկության ծրարը կնքում և քվեարկության ծրարը քվեատուփի մեջ գցելու հնարավորություն է ընձեռում միայն ընտրողի անձը հաստատող փաստաթղթում տվյալ ընտրությանը մասնակցելու վերաբերյալ դրոշմակնիքի բացակայությունը ստուգելուց և դրա բացակայության դեպքում անձը հաստատող փաստաթուղթը դրոշմակնքելուց հետո: …Քվեարկության ծրարը կնքող և քվեատուփի համար պատասխանատու հանձնաժողովի անդամն իր նախաձեռնությամբ կամ հանձնաժողովի այլ անդամի կամ վստահված անձի պահանջով կարող է ստուգել (հանձնաժողովի այլ անդամին կամ վստահված անձին ներկայացնել) ընտրողի անձը հաստատող փաստաթուղթը»:

Այսինքն, վստահված անձը կարող է քվեարկության մասնակցի անձը հաստատող փաստաթուղթը ստուգելու պահանջ ներկայացնել և դրա հիման վրա ինքնուրույն հաշվարկ իրականացնել` տեղամասում քանի՞սը կոնկրետ ովքե՞ր են մասնակցել ընտրությանը (հուշենք, որ կարելի է տեղամասի ընտրողների ցուցակը տպել և դրա վրա պարզապես նշումներ կատարել): Բնականաբար, մեկ մարդը չի կարող սկզբից մինչև վերջ կանգնել քվեատուփի մոտ: Դրա համար էլ յուրաքանչյուր կուսակցության օրենսգրքով իրավունք է վերապահված տեղամասերում ունենալ երկուական վստահված անձ, այսինքն` նրանք կարող են աշխատել փոխնիփոխ:

Ողջ երկրի տարածքում նման հաշվարկ իրականացնելու համար կուսակցություններից կպահանջվի որպես վստահված անձ ներգրավել մոտ 4000 նվիրված, հետևողական ու պատրաստակամ համախոհներ, քանզի ընտրատարածքները երկրում 1915-ն են: Նաիրա Զոհրաբյանը հայտարարել է, որ իրենք 9000-ից ավել վստահված անձ ունեն, ովքեր «պրոֆեսիոնալ ուսուցում են անցել ու զինված են ԸՕ-ի գիտելիքներով և նրանք մինչև վերջին պահը մնալու են ընտրատեղամասերում, որպեսզի ընտրողի քվեն տեղ հասնի»: Ենթադրվում է, որ 4000-ական վստահված անձինք կունենան նա ՀԱԿ-ն ու ՀՅԴ-ն: Այսպիսով, միասնական շտաբը 17000-ից ավելի միայն վստահված անձ է ունենալու (միջինը մեկ տեղամասում` մոտ 9-ը վստահված անձ)` գումարած հանձնաժողովի մոտ 3800 անդամները:

Եթե համարենք, որ «միասնական շտաբի» ներկայացուցիչները քվեարկության օրը յուրաքանչյուր տեղամասում միաժամանակ ունենալու են 3 վստահված անձ, 2 հանձնաժողովի անդամ, կարելի է ասել, որ այդ շտաբը կամ նրա անդամ կուսակցություններից յուրաքանչյուրը միայնակ կարող է լիակատար վերահսկողություն իրականացնել ընտրական գործընթացի նկատմամբ` վերջում ունենալով նաև քվեարկությանը մասնակցած անձանց ողջ ցուցակը:

Առաջ անցնելով նկատենք, որ ստորագրված ցուցակները թեև գաղտնի են և հրապարակման ենթակա չեն, սակայն դրանք նաև անհասանելի չեն: Ընտրական օրենսգրքի 31-րդ հոդվածի 3-րդ կետն լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներին ու դիտորդներին, իսկ 33-րդ հոդվածի 2-րդ կետը վստահված անձանց հնարավորություն է տալիս քվեարկության արդյունքների վերահաշվարկի ժամանակ ինքնուրույն կատարելու քաղվածքներ ընտրողների ստորագրած ցուցակներից: Այսինքն` սեփական նշումները պաշտոնական ցուցակների հետ համեմատելու (բնականաբար` տարբերությունները ֆիքսելու) հնարավորություն կա:

Հետագայում արդեն հնարավոր է ճշտել, թե բացակա կամ մահացած քանի անձ է քվեարկել ու համապատասխան իրավական հնարավորությունն օգտագործելով բողոքարկել ընտրության արդյունքները:

Ամփոփելով` պետք է նշենք, որ թեև ընտրողների ստորագրած ցուցակները գաղտնի են և հրապարակման ենթակա չեն, այնուամենայնիվ դրանց բովանդակությունը մատչելի է և գործընթացում ներգրավված յուրաքանաչյուր ոք հնարավորություն ունի ի վերջո ծանոթանալ դրանց և ավելին` ինքնուրույն կազմել նման ցուցակ:

Ուստի հարց է առաջանում. եթե յուրաքանչյուր կուսակցություն անհրաժեշտ տեղեկատվությունը հավաքելու իրավունք և հնարավորություն ունի, ապա ո՞րն է պատճառը, որ Վարդան Օսկանյանը և մյուսները գալիք ընտրությունների օրինականությունը կախման մեջ են դնում այդ նույն տեղեկությունների պաշտոնական հրապարակումից: Ըստ որում` չնայած շուրջ մեկ տարի խնդրի արծարծմանը Սահմանադրական դատարան դիմելով հնարավորինս ուշ և ենթադրելով, որ դատարանն, այնուամենայնիվ, կմերժի այն: Եզրահանգումը մեկն է` հետընտրական շրջանում աղմուկ բարձրացնել: Ինչպես խոստացել է Հմայակ Հովհաննիսյանը, Սահմանադրական դատարանից մերժում ստանալու դեպքում իրենց «ելույթներն ու գնահատականները կլինեն արդեն մայիսի 7-ին»:

Մնում է հուսալ, որ գոնե մայիսի 6-ին ԲՀԿ-ն ու մյուսները կանեն իրենցից կախված ամեն ինչ` օրինական ու անկեղծ ընտրություններ անցկացնելու համար: Այլապես վտանգ կա, որ մայիսի 7-ին իրենք չհասկացված են մնալու, իսկ աղմուկն էլ` արհեստական: