Ձեր վստահելի աղբյուրը

Երկիրը, որ չես տեսել, քարտեզի վրա ես պատկերացնում։ Ճանապարհը` ոչ միայն կիլոմետրերով, այլև` ինչ գիտես պատմությունից այդ երկրի մասին։ Ու ամենից շատ այդ երկրների մասին լեգենդներն են պտտվում մտքում։ Երբ Երևանում մտնում ես փակ ինքնաթիռ ու ընդամենը տասնմեկ ժամից քեզ ասում են` իջի, Ճապոնիան է, թվում է, թե ինչ-որ բանում խաբել են։ Ու եթե իմացածդ լեգենդներն էլ չեն հաստատվում, մնում է չուտվող բամբակի պես զգացողություն կոկորդիդ, թե` ԱՅՆ ճապոնիան չէր, սուտ էր… Սկսում ես արագ հրաժարվել նախկին պատկերացումներիցդ, նորը տեսնելու համար։ Իսկ Ճապոնիան հասարակ թող ձեզ չթվա…

Պաշտոնական-ճամփորդական փորձեր (էսսե) արել եմ։ Հիմա ուզում եմ մարդկանց անդրադառնալ մի քիչ էլ ու ամփոփել։

Ինչը զարմացրեց միանգամից. դա ճապոնական խոնարհ-հաճոյակատար բարևներն ու խոնարհումներն էին։ Սկզբում ապշեցրեցին, նույնիսկ` պարտքի տակ գցեցին մեզ։ Որտեղ ու ովքեր էլ դիմավորեցին հայկական պատվիրակությանը` լիներ ցունամիից տուժածների վերականգնողական կենտրոնում` մի բուռ բնակիչները, կառավարության շենքում` անվտանգության աշխատակիցները, «Տոշիբա» (Toshiba) գիտությունների թանգարանում` տնօրենը, իր պալատում` կայսր Ակիհիտոն, Խորհրդարան, Համալսարան, օդանավակայան… բոլորը շատ սիրալիր էին։

Սկզբում դա նման էր բարձր հրճվանքի, որ նույնիսկ շփոթեցնում էր։ Փողոցում սառն ու կարծես անպայման նպատակասլաց դեմքերին նայելուց հետո էլ շփոթեցրեց նրանց բարձր խոսելը, ճպպացնելով ու խռթխռթոցով նախաճաշելը, ծիծաղելը, անթաքույց քննարկելը մեզ, թեև` դա առանց մեր դեմքերին նայելու էր, բայց մի հարցրեք, թե ինչպես գլխի ընկա. զգացվում է։

Ոչ միայն արդեն եղած ու կինոյական պատկերացումներին նման չէր այս ամենը` նման չէր սամուրայների, նինձաների ու գեյշաների մասին պատկերացումներին, այլև ժամ-ժամի վրա` փոխվում էր հենց ճապոնացիների վարքի դինամիկան։ Հենց որոշում էինք, որ շատ սիրալիր են ու պատրաստակամ, մեր տեղաշարժն էր սահմանափակվում, հենց մտածում էինք, որ էլի կխոնարհվեն, դադարում էին հանկարծ, զուսպ ու անթափանց էին դառնում։

«Կայսրի աչքերին չի կարելի նայել». Այս լեգենդն էլ ի չիք դարձավ. Կայսրն ինքը խոնարհվեց լրագրողներին, ինչին չպատասխանելն ու պրոտոկոլին հետևելը արդեն անհասկանալի կլիներ։ Ցունամիից տուժածներն ու Սոկա համալսարանի ուսանողները բարձր գոչյուններով ու ծափերով դիմավորեցին ու ուղեկցեցին։ Համալսարանը. ուսանող են, ոգևորվել-բան, բայց Սենդայում օրինակ ես մտածում էի` որքան էլ բարձրաստիճան լինեն հյուրերը, այսպիսի ցնծության համար պիտի սիրտ ունենալ։

Նայում էի շուրջս` դատարկություն, մաքուր ու հարթ տարածությունում խոտի դեզերի պես հավաքած մեքենաների մնացորդներին, տեղ-տեղ` մանկական հեծանիվներին… ու մտածում էի` ինչ ունե՞ն, որ ուրախացնեն մեզ։ Անընդհատ ու տարբեր տեղերում շեշտվեց` շնորհակալ ենք, որ նախ հարգեցիք ցունամիի զոհերի հիշատակը` նրանց հոգիների խաղաղության համար, շնորհակալ ենք Հայաստանի ցուցաբերած դրամական օգնության համար… Բայց հետո, քիչ անց, երբ գալիս է իրենց առօրյան, երբ կացարանի բնակիչները դրսում նստած խոսում էին, կամ համալսարանի ուսանողները ընթերցասրահում պարապում, թե շփվում… Մեզ նույնիսկ սկսում էին ուշադրություն չդարձնել։ Ինչպես և փողոցներում` սառը, ներփակ, լուռ։ Մինչև էլի հյուր դառնաս, էլի խոնարհվեն ու ժպտան։ Անհասկանալի է։ Մեզ համար ու համեմատ` անհասկանալի են։ Կամ ուղղակի քաղաքավարի են։ Այնքան, որքան պետք է քեզ, որ չփորձես ներխուժել իրենց իրական կյանք, չտեսնես իրենց խնդիրները, մտքերը։ Այնպես որ` «Ճապոնիան ճանաչեքը» կարող է երկար ապրելու բարեմաղթանք դառնալ։

Երկու օրվա Ճապոնիան իմ համար խտացավ «Տոշիբայում» և այն դարձավ նոր լեգենդ, որով ես փոխարինեցի իմ իմացած բոլոր լեգենդները Ճապոնիայի մասին։ Սա ամենահարմարն է հիշելու, թե ով է ու ինչ է հասարակ աչքով տեսած այս երկիրը։

«Տոշիբա» գիտությունների թանգարանում մեզ դիմավորեցին ուրախ, առանց չափազանցության` աղաղակներով։ Միատեսակ համազգեստներով բարալիկ աղջիկներն այնպիսի ոգևորությամբ էին ձայնարկում, ասես դիմավորում էին պատերազմից հաղթանակած վերադարձած իրենց հերոսներին։ Հետո թանգարանի տնօրենը բոլորին (բոլորին) հրավիրեց սուրճի։ Նույն սեղանի շուրջ` նախագահ ու լրագրող։ Ուղղամիտ են։ Շրջայցի ժամանակ արևելյան յուրահատուկ սիրալիր ու հաճոյակատար մատուցողուհիները դարձան թանգարանային գիդեր։

Հենց կանգնում էիր մի ցուցանակի առաջ, դիմացդ էր հայտնվում ժպտացող դեմք ու սկսում պատմել, թե դու ինչ ես դիտում, առանց սպասելու, որ բացատրող մարդ փնտրես, կամ հարց տաս նույնիսկ։ Ցուցադրված էր 130 տարվա սարք, տեխնիկա… Դժվար է ընդհանուր անուն գտնել այս ամենին, քանի որ ցուցադրած մագնիսացած գերհաղորդչից, որից պարզ էր, թե գերարագ գնացքները ինչպես են աշխատում մագնիսական բարձիկների վրա, մինչև կոտրված «նոյի թվի» լամպ` իրար կողք են։ Կարծում եմ` սա է Ճապոնիան դարձնում Ճապոնիա. հինն ու ամենանորը` կարևորած իրար չափ։ Բարևն ու հաջողությունը` նույնքան սիրալիր, որ մոռանաս, թե ինչ է եղել արանքում։ Լրագրող ու նախագահ` նույն սեղանի մոտ, ու միևնույն ժամանակ` սեփական պաշտոնյաների խիստ հիերարխիա ու հստակ սահմանազատած պարտականություններ. առանց խախտումների։

Ու հետո, երբ հասնում ես մտքին, որ այստեղ ամեն ինչ աշխատում է ճշգրիտ ժամացույցի պես, խնդրեմ` օրերս մոտ տասը հազար ճապոնացիներ դուրս են եկել ցույցի` ընդդեմ «Օօի» ատոմակայանի ռեակտորների գործարկման դեմ` վախենալով «Ֆուկուսիմայի» աղետի կրկնվելուց։ Որքան էլ իշխանությունները պնդում են, թե` այս ատոմակայանն անցել է բոլոր փորձարկումները, մեկ է` նեղ աչքն էլ է տեսածից վախենում…

Եթե զուգահեռենք մեր հետ, ավելի ակնհայտ կլինեն տարբերությունները.
- պաշտոնական հիերարխիկ կարգապահությունը.
- քաղաքավարության պատնեշը, որից այն կողմ իրենց խիստ անձնականն է` առանց հարցերի ու պատասխանների.
- սիրալիր խոնարհումները, բայց և` ոչինչ չզիջելը.
- սեփական վշտի կրումը` առանց դիմացինից պարտավորություններ պահանջելու.
- մի քաղաք նիհար մարդկանց անընդհատ վազքը` չչաղանալու համար.
- ցերեկվա սև-սպիտակ աշխատավորների ու երեկոյան սակեից ոտքի վրա չմնացողների «մինիների», ու ընդհանրապես` տեղի ու ժամանակի սահմանազատումը.
- հյուրին «չտեսակավորելը». 
- լամպից սկսածը գիտության թանգարանում պահելը.
- արդյունաբերական Տոկիոյի կանաչածածկ լինելը, մաքուր փողոցները, հատուկ ցանցերի տակ անփոշի ու անաղմուկ շինարարությունը .
- աղետի վերականգնման տեմպերն ու ուշադրությունը դրան.
- մուրացիկ… ունեին, սա` չէ, համընկավ.
- կայսրի միհարկանի պապենական հասարակ «դղյակը».

Հա, ու մի բան էլ համընկավ` Տոկիոյի անդեմ ճարտարապետությունը, որ հիացնում է երևի միայն նրանց, ովքեր սիրում են գիշերային անշենք լույսեր։

 
Լավ կադր է։

 
Գիրք է։

 
«Օդերով»։

 
Սպասում են, մինչև հյուրերի մեքենաները հեռանան։

 
Երբ ետ շրջվեցի, լրջագույն կենտոնացվածությամբ ու հոգածությամբ գիտական «ցուցանմուշները» դնում էին իրենց տեղերը... 

Վիտենամ...
Վիետնամն այլ ծայրահեղություն էր. փոշոտ, տոթ ու խոնավ, կիսափուլ, կիսակառույց ու մութ։ Առավոտ վաղ առաջին բանը` միհարկանի տների շարք, ու բնակիչները հանգիստ ուտում են տան առաջ, համարյա փողոցում։ Երևի ներսում միայն քնելու տեղեր են։ Ուտում են, ծիծաղում են, խոսում են, նայում են։ Տպավորություն է, որ այստեղ թաքցնելու բան ու սովորություն չունեն։ Հանոյն այնքան կեղտոտ է, որ դիմակներով մարդկանց տեսնելիս ակամա զարմանում ես. այսքան կեղտի մեջ եք ապրում ու հանդուրժում, էլ ո՞նց էլ հասկացել եք, որ պիտի բերան-քիթ ծածկել կեղտից։

Հանդուրժելը` այդ կեղտ ու փոշու մեջ «բիստրոներ» են` մի-երկու սեղան մայթի վրա, որոնց մի կողմում, հենց մայթի վրա հավ են մորթում, թե մաքրում-եփում, մյուս կողմում, գետնին դրած թասի մեջ արդեն կերած ամաններն են լվանում։ Ու հոսում է «վիետնամական խոհանոցի» լվացքաջուրը փողոցի հունով` մոտոցիկլավորների անիվների տակ։

Տուրիստական էլ երկիր է` աղքատ, առանց քաղաքավարի ձևականությունների սակայն։ Չես հասկանում` թեթև «չտես» են, թե անավարտ հետաքրքրասեր. անցնողին նայում են դիմացից-հետևից, ուզում են` երկար, հայացք փախցնել չկա…

Դրա հետ մեկտեղ` տնավարի չեն. բարձրաստիճան հյուրերի ընդունելության վայրերը լվանում եմ ջրով - կտորով։ Թեպետ` էլի տան նման ստացվեց։ Հետո` գուցե իրենց հերոսների հուշարձանի շուրջը ամեն օր են այդպես լվանում, չգիտեմ։ Հաջորդ օր չեղավ համոզվելու համար։ Մի-երկու նվերների փոքրիկ խանութներում միայն ինչ-որ բան հիշեցրեց Տոկիոն. արևելյան ծառայամիտ թվացող սիրալիրությունը ու կանանց` նեղելու աստիճան բարակ ու նուրբ ձայնը։ Հավանաբար, տուրիստներն ու առևտուրն է այս երկրի` իրենց ու յուրաքանչյուրի զարգացման հույսը։

Դրա համար էլ հետաքրքրությունների շրջանակն այդպիսին էր` հարու՞ստ երկիր է Հայաստանը։ Ասել կուզի` կգաք-կգնա՞ք, կգնե՞ք մեր ապրանքները։

Ասում են Վիետնամում հրաշք տեղեր կան։ Եթե նույնիսկ, ապա դա հաստատ Հանոյը չէ։

Իսկ գալուց հետո ես որոշեցի ինտերնետում նայել, թե ինչ է վիետնամական խոհանոցը։ Առաջին բանը, որ տեսա, օձ մաքրել-լցոնելն էր… Կարծում եմ բարեհաջող եմ խուսափել այս առումով կիրառական հետաքրքրասեր լինելուց։ Ինչևէ` Վիետնամում իրենց ինչպիսին լինելը հանգիստ ընդունում են, ինչը, կարծում եմ ճապոնացիների համար գուցե և ներքին, բայց խնդիր է։

Ավել քաղաքավարությունը երբեմն կասկածելի էլ է։ Ճապոնացիները հրաժեշտ են տալիս այնքան, մինչև… գնաք։

Մի մանրուք էլ` և Վիետնամում, և Ճապոնիայում պլաստմասե «բաջեր» տվեցին։ Ճապոնականը` փոքր, հասարակ, բայց չգիտես ինչու վերջում այն հետ վերցրեցին։
Առանց միջուկի։