Ձեր վստահելի աղբյուրը

ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների տարածաշրջանային վերջին այցի, համատեղ հայտարարության և ԼՂ հիմնահարցի կարգավորման շուրջ ռուսական «Կրասնայա Զվեզդա» թերթին մեկնաբանություններ է տվել ղարաբաղյան կարգավորման առաջին միջնորդական առաքելության ղեկավար Վլադիմիր Կազիմիրովը: Ստորև ներկայացնում ենք դիվանագետի հետ հարցազրույցն ամբողջությամբ:

-Այս տարի Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի կարգավորման բանակցությունների վերականգնումն առայժմ էական արդյունքների չի բերել: Ինչո՞վ եք բացատրում հայ-ադրբեջանական դիմակայության ձգձգվող գործընթացը:

-Ղարաբաղյան հակամարտությունն ամենաառաջինն ու ամենաանողոքն էր ԽՍՀՄ փլուզման տարիներին: Տարածաշրջանային իրավիճակը` Բաքվից մինչև Երևան, տևական ժամանակ բավականին հակասական էր: Մի կողմից հայերի ու ապագա ադրբեջանցիների համատեղ կեցության հարյուրամյակներն են, սերտ միջէթնիկական ու մշակութային կապերը, իսկ մյուս կողմից` ժամանակ առ ժամանակ տեղ գտած անողոք բախումներն ու արյունալի զտումները: 80-ականների վերջին հակամարտության ծագման պատճառներն պատմական կոնտեքստից դուրս անհնար է իմաստավորել: Այստեղ և Թուրքիայիում հայերի ցեղասպանությունն է, և Անդրկովկասում արյունալի բախումներն են 20-րդ դարի սկզբին, նաև հենց նույն Ղարաբաղում, հատկապես Նախիջևանի ճակատագիրը. նախապես այնտեղ չափազանց շատ հայ էր ապրում, բայց նրանց լիովին դուրս մղեցին:
Նման զարգացումներից զգուշանալով` Լեռնային Ղարաբաղի հայերն Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից դուրս գալու ուղիներ էին որոնում: Դեռ մինչև 1991-1994թթ ռազմական գործողությունների սկսվելը բոլոր կողմերի մեղքով Հայաստանն ու Լեռնային Ղարաբաղը լքեցին մոտ 230 հազար ադրբեջանցիներ, իսկ Ադրբեջանը` մոտ 400 հազար հայեր: Ռազմական գործողությունների ընթացքում հայերին հաջողվեց գրավել Լեռնային Ղարաբաղին հարակից ադրբեջանական յոթ շրջաններ, մոտ 700 հազար ադրբեջանցիներ դարձան տեղահանված անձինք: Հարյուրամյակներ շարունակ կողք կողքի ապրած երկու ժողովուրդների միջև սահամանազատում տեղի ունեցավ, որն արագ հաղթահարել չի լինի: Բայց ձգտել տարածաշրջանում իրավիճակի բարելավմանը ծայրահեղ անհրաժեշտություն է:

-Որքան հայտնի է, հակամարտության գոտում ռազմական գործողություններն այն ժամանակ դադարեցվել են և խաղաղ բանակցությունների գործընթաց սկսվել է միայն Ռուսաստանի միջամտության շնորհիվ:

-Բանակցային գործընթացը սկսվել է 1991թ. սեպտեմբերին` Ռուսաստանի առաջին նախագահ Բորիս Ելցինի և նրա ղազախստանցի գործընկեր Նուրսուլթան Նազարբաևի այցելությամբ: Իսկ 1994թ. մայիսին Ռուսաստանը հակամարտության երեք կողմերին օգնել է հասնել անհապաղ հրադադարի: 1992թ. մարտից զուգահեռ, բայց ոչ այդքան արդյունավետ, բանակցություններ էր վարում Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը (այն ժամանակ դեռևս` ԵԱՀԽ-ն): 1997թ. սկսած Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան հակամարտության կողմերի միջև բանակցություններ են վարում որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներ: Բանակցային գործընթացն անցել է մի շարք փուլեր, սակայն սպասելի արդյունքներ դեռ չի տվել: Բայցևայնպես, չնայած հաճախակի ու վտանգավոր միջադեպերին, ընդհանուր առմամբ օգնել է պահպանել հրադադարի ռեժիմը:

-Բանակցային գործընթացի այդ բոլոր հաջողությունները թվագրված են 1990-ականների կեսերին կամ վերջերին: Իսկ ինչո՞վ է բնութագրվում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ներկայիս փուլը:

-2007թ. վերջից լարված ընթանում է հակամարտության կարգավորման հիմնարար սկզբունքների համաձայնեցումը, որոնք խաղաղ համաձայնագրի հիմք են դառնալու: Կողմերի սկզբունքային տարաձայնությունը հակամարտության գլխավոր հարցում է: Բաքուն չի ցանկանում համաձայնել կարգավիճակի սահմանման նպատակով Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության ազատ և իրավաբանական պարտադիր ուժ ունեցող հանրաքվեի անցկացմանը, այն դեպքում, երբ միջնորդներն ու միջազգային հանրությունը հակամարտությունից դուրս գալու ելք տեսնում է հենց դա: Բաքուն, իր հերթին, համաձայն է ԼՂ կարգավիճակի շուրջ հանրաքվեի, սակայն ողջ Ադրբեջանի տարածքում ու բացառապես այնպիսի կարգավիճակի վերաբերյալ, որ կգտնվի երկրի կազմում:
Այդ տհաճ հարցը «գլորելու» համար ադրբեջանական կողմը բանակցություններն ու իր քարոզչությունը սևեռում է ոչ թե պատճառների վերացման վրա, այլ միայն ռազմական բախման իր համար տհաճ հետևանքների. գրավված տարածքներից հայերի դուրս գալու և տեղահանված անձանց այնտեղ վերադառնալու վրա: Նախագահ Իլհամ Ալիևն այդ կոնտեքստում է դիտում նաև Լեռնային Ղարաբաղը: Այդ հարցում նրա հայրն առավել շրջահայաց էր` հասկանալով, որ դա բանակցությունները փակուղի կմտցնի: Միաժամանակ Բաքուն լավ հասկանում է, որ յոթ շրջանների գրավումն անհնար կլիներ, եթե չլինեին հաղթանակի հասնելու իր ակնհայտ սխալ հաշվարկներն ու ռազմական գործողությունները ժամանակին կանգնեցնելու ցանկության բացակայությունը:
Բավականին կարճամիտ է թվում նաև այդ տարածքներն «անհատույց» վերադարձնելու հաշվարկը` հուսալով, թե միջազգային հանրությունն անհանդուրժող է որպես այդպիսին օկուպացիայի նկատմամբ: Միաժամանակ Ադրբեջանը, ինչպես և Վրաստանը Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի դեպքում, կտրականապես չի ցանկանում ուժի չկիրառման համաձայնագիր կնքել: Ընդհակառակը` մշտապես հայտարարում է նոր պատերազմի պատրաստ լինելու մասին: Դա նկատելի է նաև թե հսկայական ռազմական ծախսերից, թե ուժային հռետորաբանությունից, թե շփման գծում տեղ գտնող միջադեպերից: Չնայած որ միջազգային կազմակերպություններն ու շատ երկրների առանցքային պետական գործիչներ ընդգծում են այս հակամարտության լուծման ռազմական տարբերակի անհնարինությունը: Նման պայմաններում հայերը սպառնալիքների ճնշման ներքո չեն շտապում թողնել ներկայիս ամրացված դիրքերը:

-Կողմերի վերջին հայտարարությունները վկայում են տարածաշրջանում լարվածության աճի մասին: Ինչո՞վ է պայմանավորված ռազմական հռետորաբանությունը:

-Ռազմական հռետորաբանության ակտիվացումը վերջին շրջանում մեծմասամբ պայմանավորված է շփման գծում եղած միջադեպերով: Թեև կողմերից մեկի համար թե մեկը, թե մյուսը համակարգային գիծ է, իսկ մյուսի համար` պատասխանի որոշակի ձև: Միջադեպերը պատահականություն չեն, այլ «հանգիստ չթողնել օկուպանտներին» մտածողության հետևանք: Կողմերից մեկի` հրադադարից հետո զորքերը հետքաշելու մերժումը, իսկ հետո նաև դիրքերի մոտեցումը հակառակորդին միայն նպաստեցին միջադեպերի առաջացմանը: Այս գծի մեջ են նաև դիպուկահարներին դիրքերից դուրս բերելուց հրաժարումը, և միջադեպերի հետաքննություն իրականացնելու ցանկության բացակայությունը: Համաձայնեք, որ առհասարակ կառուցողական չի հնչում խոստումը, որ դիպուկահարները դուրս կբերվեն ու հետաքննության հնարավորություն կտրվի միայն հայկական ուժերի հեռանալուց հետո:
Հատուկ ուշադրության է արժանի հենց նույն կողմի մեղքով միջադեպերի կանոնավորման մասին կամ որ հաճախ ասում են «հրադադարի ռեժիմի ամրապնդման մասին» համաձայնագրի տապալումը: Այն հակամարտության երեք կողմերի միջև պաշտոնապես ստորագրվել է դեռևս 1995թ. փետրվարին, սակայն հաստատակամորեն չի իրականացվել: Քաղաքական նման գիծն արժանի է ոչ այնքան ցավակցության, որքան դատապարտման: Ցավալի է, որ միջնորդները բառեր չեն գտնում կամ «ամաչում են» կողմերի նման գործելակերպը գնահատել ու փաստորեն նրանց կամակորությունների առջև տեղի են տալիս:

-Բայց դա Ռուսաստանի վրայից` որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի երեք համանախագահներից մեկը, պատասխանատվությունը չի հանում: Բանակցությունների ժամանակ ռուսական կողմն ի՞նչ շեշտադրումներ է անում:

-Ռուսաստանն սկզբից ևեթ բանակցային գործընթացում ամենաակտիվ միջնորդն է: Նախևառաջ մենք պնդում ենք ագրեսիվության ցանկացած դրսևորման բացառման ու վիճելի հարցերի շուրջ փոխզիջումային հանգուցալուծումների որոնման վրա: Հակամարտությունը մեր շահերին շատ ավելի է առնչվում, քան ԱՄՆ ու Ֆրանսիայի շահերին, քանի որ Անդրկովկասի ժողովուրդներն առավել մոտ են Ռուսաստանին: Սակայն ստիպված ենք արձանագրել, որ կողմերն այս փուլում զիջումների որոնման ակնհայտ կերպով ընդունակ չեն: Իսկ ընտրությունները Հայաստանում և Ադրբեջանում բացառում են առաջիկա երկու տարում նրանց կողմից ճկունության դրսևորումը: Ռուսաստանի նախագահը, հավանաբար, նաև այդ գործոնը հաշվի կառնի, ինչը մեծ մասամբ կպայմանավորի հետագա գործողությունների հերթականությունը: Չնայած երկու երկրներում էլ ընտրությունների հանգամանքին, հնարավոր է թվում շարունակել հանրային կառույցների ու փորձագիտական հանրությունների ջանքերը` հետագայում կողմերի դիրքորոշումները մոտեցնելու համար հող նախապատրաստելու համար:

-Հաշվի առնելով այն, որ կողմերի նկատելի մերձեցում դեռևս չի նշմարվում, հնարավո՞ր է արդյոք կառուցողական երկխոսություն առկա բանակցային ձևաչափի փոփոխության դեպքում:

-Խնդիրն ամենևին ոչ ձևաչափի, ոչ էլ միջնորդների մեջ չէ: Ներկայիս փակուղին հենց հակամարտության կողմերի ձեռքի գործն է, նրանց մեղմ, իրատեսական ու հավասարակաշռված պահանջներ դնելու անընդունակության արդյունքը: Բացի այդ, առկա է այդ նույն կողմի մերժողականությունը բանակցությունների սեղանին երրորդ մասնակցի` Լեռնային Ղարաբաղի վերադարձի հարցում: Չէ՞որ Բաքուն պատերազմի տարիներին ԼՂ հետ տասնյակ փաստաթղթեր է ստորագրել, այդ թվում կրակի դադարեցման և միջադեպերի կանոնավորման մասին համաձայնագրերը: Բանակցությունները խաղաղության համաձայնագրով արագ ավարտելու սցենար առայժմ չկա: Ստեղծված իրավիճակում չափազանց անհրաժեշտ է համբերություն ու համառություն:

-Բոլոր դեպքերում այժմ ի՞նչ կոնկրետ քայլեր են պետք ձեռնարկել հետագայում հակամարտությունը լուծելու համար:

-Վստահ եմ, որ ամենակարճ ճանապարհը պետք է լինի ուժի չկիրառման մասին համաձայնագրի ստորագրումը: Միջազգային կոշտ երաշխիքների դեպքում այն կհեշտացնի թե գրաված տարածքներից հայերի դուրս գալը, թե Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության կամարտահայտության հարցի լուծումը: Վերջին շրջանում համանախագահները սկսել են ընդգծել ստատուս-քվոյի անընդունելիությունը: Բայց դա ամենևին էլ պատերազմի օրհնություն չի: Կողմերից մեկն այստեղ էլ փորձում է դրա տակ մտցնել միայն տարածքներից հայերի դուրս գալը, մինչդեռ իրականում անընդունելի է նաև այլ բան. ռազմատենչ սպառնալիքներն ու պատերազմի եռանդագին պատրաստությունները, միջադեպեր հրահրելու կուրսն ու ռազմատենչ հռետորաբանությունը, ստանձնած պարտավորությունները չկատարելը, ավելի վաղ ձեռք բերված համաձայնությունների հաճախակի մերժումները, թշնամական քարոզչությունը, վստահության քայլերից խուսափելը և այլն: Հակամարտության լուծումը միանշանակ պահանջում է համալիր մոտեցում, այլ ոչ թե այնպիսի քայլեր, որոնք դուր են գալիս այս կամ այն կողմին: