Ձեր վստահելի աղբյուրը

«The New York Times» պարբերականի թղթակից Ռուս Ջուսկալյանը ամերիկյան հեղինակավոր պարբերականում ներկայացրել է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն կատարած իր ճանապարհորդության օրագիրը` «Քարտեզից դուրս գտվող սև այգում» վերատառությամբ հոդվածով:

«Լեռնային Ղարաբաղի վերջին ժամակաշրջանի բուռն պատմությունն ազդեցություն կթողնի ցանկացած այցելուի վրա, ինձ վրա առավել ևս, հաշվի առնելով անձնական գործոններով պայմանավորված այցի նշանակությունը: Տատս լքել էր Անատոլիան փախչելով փլուզվող Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացրած ցեղասպնությունից: Ճանապարհորդությունս դեպի Լեռնային Ղարաբաղ, որտեղ հայերն ազատ ապրելու իրենց իրավունքն են կերտել նույնիսկ իրենց հարևան ադրբեջանցիներին  հեռացնելու գնով, առաջացրել էր առնվազն խառը զգացողություններ», - գրում է հեղինակը:

Հոդվածում Լեռնային Ղարաբաղի պատմությունը ներկայացվում է որպես հայկական թագավորության մաս կազմող հինավուրց տարածք, վկայակոչվում է Ստալինյան վարչակազմի կողմից հայկական բնակչությամբ տարածքը Ադրբեջանի ԽՍՀՄ-ի կազմում ներառելու փաստն ու 90-ականներին Խորհրդային միության փլուզմանն հաջորդած պատեարզմը:
Նշվում է, թե 1994 թ-ի պատերազմում Լեռնային Ղարաբաղը հաղթանակ է տարել և անկախություն հռչակել, որը թերևս չի ճանաչվել որևէ պետութան կողմից:

Հեղինակի խոսքերով, չնայած այն հանգամանքին, որ հետաքրքրությունը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ նախապես պայմանավորված է եղել իր էթնիկ ծագումով, այնուհանդերձ ուսումնասիրելով տարածաշրջանի պատմությունը, խորապես կլանվել է երկրամասի զարմանահրաշ բնաշխարհով, հարուստ հինավուրց հուշարձաններով, հիասքանչ լեռնաշխարհով ու վերակագնման ու վերակառուցմանը ձգտող աշխատասեր ժողովրդով:

Նկարագրելով իր նախորդ տարվա այցելությունը, Ջուսկալյանը գրում է, թե տեղակ է եղել, որ Լեռնային Ղարաբաղում չի հայտանբերի շքեղ հյուրանոցներ կամ օդորակիչներով հագեցած ավտոբուսներ: Փոխարենը, լրագրողն ու իր ընկերուհին մնացել են տեղաբնակներից մեկի տանը, որտեղ «ջրամատակարարումը երաշխավորված չի եղել, իրենք էլ սնվել են հասարակ ուտելիքներով» և ճանապարհորդել սովետական արտադրության Ֆիաթ մեքենայով: «Գիտակցաբար զոհաբերելով հարմարավետությունս, ես ձգտում էի ընդամենը ուսումնասիրել այդ անհայտ տարածքը, դրա հետ մեկտեղ բացահայտելով արմատներս, անցյալս, որտեղից սերվում եմ», - գրում է հեղինակը:

Մասրամասն նկարագրվում է Երևանից Ստեփանակերտ ուղևորությունը տեղական միկրոավտոբուսով, թե ինչպես են հատելով Լաչինի միջացքը անցնում Լեռնային Ղարաաղի սահմանը, որտեղ էլ ԱԳ նախարարությունում տրվում է ճանապարհորդության համար նախատեսված համապատասխան փաստաթղթերը: Հեղինակը կիսվում է Ստեփանակերտի իր տպավորություններով, մասնավորապես քաղաքային շուկայում իր շրջայցն ու ժինգյալով հացի համտեսումը: Շուշիում այցելուները հյուընկալվում են տեղաբնակ Սարո Սարյանի տանը, վերջինիս ուղեկցությամբ այցելում Շուշիի Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց Եկեղեցի:

«Ժամանակին սա կրթօջախ է եղել», - հույս ունեմ, որ ձեր հաջորդ այցելությանը դուք ուսանողների կտեսնեք այստեղ», - զրույցի ընթացքում ասել է Սարյանը: Հեղինակը ակնարկի տեսքով ներկայացնում է Շուշի քաղաքի պատմությունը, որը պատերազմի տարիներին ծառայել է որպես մայրաքաղաք Ստեփանակերտի ռմբակոծություն իրականացնելու կենտրանտեղի և որի գրավումը հայկական զորքերի կողմից ներկայացվում է որպես սկզբունքային նշանակության իրադարձություն ԼՂ ողջ պատերազմի ժամանակ:

Սարյանի տանը հանգրվանելու ընթացքում լրագրողը հիշում է հայկական լավաշով, թարմ պանրով և դոլմայով ընթրիքները հայ ընտանիքի անդամների հետ, նչանց զրույցները ապրած պատերազմական օրերի մասին, Սարյանի հիշողությունները Բաքվից, որը լքել էր դեռևս 1988 թ-ի սումգայիթյան ջարդերի օրերին:

Հաջոդ օրերին լրագրողը վարձու մեքենայով ուղևորություններ է կատարաում Լեռնային Ղարաբաղի պատմական հուշարձաններ, դրանց թվում «սպիտակ քարից կերտված ու վայրի կակաչների, մինչև ծունկ ձգվող բուսականության մեջ թաղված Ամարաս վանք», «13-րդ տարի Գանձասարի եկեղեցի, որի պետերի և հատակի մեջ, ինչպես շատերն են հավատում, թաղված է Սուրբ Հովհաննէս Մկրտչի գլուխ, Գրիգոր Լուսավորիչի ծնոտը և Սուրբ Զաքարի ձեռքը»: Հեղինակը ներկայացնում է նաև 1000 ամյա պատմություն ունեցող խաչքարերով պաշարված Դադիվանքը:

Հայազգի լրագրողը ճանապարհորդության ընթացքում անցնելով Աղդամի ավերակների կողքից մտորում է նաև բնակավայրերից հեռացած ադրբեջանական բնակչության մասին, մտովի ցանկություն հայտնելով նայել նրանց աչքերին ևս:

«Գիտակցելով, որ իմ ազգությամբ պատճառով ես երբեք հնարավորություն չեմ ունենա տեսնելու Ադրբեջանը, նույն կերպ էլ նրանց երբեք հնարավորություն չի ընձեռվի տեսնելու այն վայրերը, որտեղ նրանք ծնվել են», - գրում է լրագրողը:

Վերջում Ջուսկալյանը կիսվում է իր վրա աննկարագրելի տպավորություն թողած Քարվաճառի բնաշխարհով, իսկ բուն քաղաքը բնութագրում, որպես «քաղաք ուրվական, բացառությամբ հայկական սփյուռքից եկած և բնակեցված մի քանի տների»:

Հեղինակը նշում է, թե Հայաստան վերադառնալու ողջ ճանապարհին իր մտքերը շարունակում էին պաշարված մնալ Լեռնային Ղարաբաղով: «Հիմնականում մտածում է պատերազմի մասին և Սարյանի որդու, ով իր դպրոցն ավարտելու հաջոդրդ օրն իսկ տարել էր մեզ էր Շուշիի մոտակայքում գտնվող բլուրը ցույց տալու: Ես հարցրեցի նրան, թե հնարավոր է պատկերացնի, որ երբևէ կարո՞ղ է ադրբեջանցի ընկեր ունենալ, իսկ նա մատնելով, թե հարցն ինքնին կարծես շփոթեցրեց իրեն, պատասխանել է՝ «Ինչո՞ւ ոչ»», - մտաբերում է Ջուսկալյանը:

Հոդվածի վերջում հեղինակը ընթերցողներին մանրամասն ներկայացնում է դեպի Լեռնային Ղարաբաղ իր անցած երթուղին և բոլոր այն կազմակերպությունների ու անհատների տվյալները, ովքեր հնարավորություն են ընձեռել իրեն կատարելու իր համար այդքան սպասված ու անմոռանալի ճանապարհորդությունը: