Ձեր վստահելի աղբյուրը

Գերմանական «Պոտսդամեր նոյեսթե նախրիխթեն» (Potsdamer neueste Nachrichten` «Պոտսդամի ամենաթարմ նորություններ») պարբերականը «Քաղաքացիական արիության ակտ» վերնագրով ծավալուն հարցազրույց է հրապարակել Յոհաննես Լեփսիուսի տուն-թանգարանի (Լեփսիուսհաուզ) տնօրեն, լրագրող, ռեժիսոր Ռոլֆ Հոզֆելդի հետ: Հարցազրույցում անդրադարձ է կատարվել Հայոց ցեղասպանությանը, դրա դատապարտման գործում գերմանացի ականավոր գիտնական ու հասարակական գործիչ Լեփսիուսի ներդրմանը:
Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք Լեփսիուսհաուզի ղեկավարի հետ հարցազրույցը:

Ռոլֆ Հոզֆելդը հայերին ու ցեղասպանության դեմ պայքարին Յոհաննես Լեփսիսուսի նվիրվածության մասին:

-Պարոն Հոզֆելդ, Ձեր կարծիքով ո՞րն է Յոհաննես Լեփսիուսի բացառիկությունը` որպես գերմանացի գործիչ:

-Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Գերմանիայում հայերի նկատմամբ ցեղասպանության մասին բացահայտ խոսելու հնարավորություն չկար: Այն իրականացվում էր Օսմանյան կայսրությունում` Գերմանիայի այդ տարիների դաշնակից երկրում: Դա մարդկության դեմ մեծագույն հանցագործություններից մեկն էր: Չնայած գերմանական կառավարությունն ու ազդեցիկ շրջանակները հաստատապես տեղեկացված էին եղելությանը, սակայն որևէ հրապարակային հայտարարություն չկար: Յոհաննես Լեփսիուսը մասնավոր նախաձեռնությամբ Պոտսդամում 20 000 տպաքանակով Թուրքիայում իրականացվող ցեղասպանության մասին զեկույց է հրապարակում, և պատերազմի տարիներին թարգմանում է տարբեր լեզուներով: Սա քաղաքացիական արիության մի ակտ էր` նման նահատակության: Լեփսիուսն իր քրիստոնեական բարոյական սկզբունքները վեր դասեց պատերազմող Գերմանական Ռայխի ազգային շահերից: Սա մի մեծ բացառիկ իրողություն է:

-Լեփսիուսը ստիպված էր իր գրառումները գաղտնի անել, քանի որ այդ ժամանակ նաև գրաքննություն կար:

-Միաժամանակ, սակայն, պետք է նշել, որ գրաքննությունը դեռ այնպես արդյունավետ չէր գործում, ինչպես նացիոնալ-սոցիալիզմի տարիներին էր: Որոշակի քայլեր ձեռնարկվեցին միայն այն բանից հետո, երբ Լեփսիուսն արդեն տարածել էր իր զեկույցը: Այնուհետև, նա հանդիպեց անախորժությունների ու դժվարությունների և այդ պատճառով 1917 թվականին տեղափոխվեց Հոլանդիա: Պատերազմի մնացած հատվածը նա արտերկրում անցկացրեց:

-Իր նվիրվածության հարցում ինչպիսի՞ դեր է ունեցել Լեփսիուսի աստվածաբան լինելը:

-Լեփսիուսի համար շատ կարևոր էր, որ նա որպես երիտասարդ մարդ ու քահանա (պաստոր) Երուսաղեմում կապ էր հաստատել ԱՄՆ-ից ու Մեծ Բրիտանիայից ժամանած միսիոներների հետ, ովքեր լիբերալ-ինտերնացիոնալիստական մոտեցումներ էին դավանում: Սա մեծ ազդեցություն է թողել նրա վրա, ձևավորել է նրա աստվածաբանական եսը: Այս ուղղության համար միջազգային օրինապաշտ կարգ էր «Աստծո երկրային թագավորությունը»:

-Իսկ ինչո՞ւ է Լեփսիուսն այդքան մեծ հետաքրքրություն դրսևորում հայերի ճակատագրի հանդեպ:

-Նրա հայրը հայտնի արևելագետ էր, ով Արևելքում հրաշալի կապեր ուներ: Նրա ընտանիքում Արևելքի ու արևելյան քրիստոնյաների թեման միշտ էլ շոշափվել է: Երուսաղեմում, որն այն ժամանակ պատկանում էր Օսմանյան կայսրությանը, նա նաև հանդիպել է հայերի, որոնց հետ անձնական կապեր է հաստատել: Այնպես որ զարմանալի չէ, որ նա հետաքրքրված էր 1895 թվականի մեծ ջարդերով, որոնք 100 000-ավոր մարդկանց կյանք էին խլել: Նա այնուհետև շրջել է Թուրքիայում, զրուցել վերապրածների հետ ու հետագայում գրել «Հայաստան և Եվրոպա. մեղադրական եզրակացություն» գիրքը, որն իր շեշտադրմամբ նման է Էմիլ Զոլի «Ես մեղադրում եմ»-ին: Նա համաշխարհային ճանաչում ձեռք բերեց: Դժվար թե այդ ջարդերի պարզաբանման համար Եվրոպայում որևէ մեկն ավելի շատ բան արած լինի, քան արել է Յոհաննես Լեփսիուսը:

-Գրող Ֆրանց Վերֆելը նրան անվանել է «հայերի պահապան հրեշտակ»:

-Դրանով Վերֆելը նկատի է ունեցել Լեփսիուսի հսակայական անձնական նվիրվածությունը հայերին: Դա վերաբերում է նաև լայնածավալ օգնության կազմակերպմանը, որն իրականացվեց 1896 թվականից մինչև պատերազմը: Վերֆելը Լեփսիուսին հիշատակում է իր «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպում: Գլուխներից մեկը նվիրված է 1915 թվականին Ստամբուլում Լեփսիուսի շրջագայությանը:

-Քաղաքական դասը, սակայն, Լեփսիուսի զեկույցն ուշադրության չարժանացրեց:

-Չի կարելի ասել, թե զեկույցն առհասարակ ուշադրության չարժանացավ: 1890-ական թվականներին Հայաստանը քննարկման թեմա էր, հատկապես Գերմանիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության դեպքում: Համաշխարհային պատերազմի ընթացքում իրավիճակը փոխվեց, բոլոր քաղաքական կուսակցությունները համեմամատաբար լուռ էին, մերոնք ցանկանում էին համերաշխություն դրսևորել: Բացի սոցիալ-դեմոկրատ պատգամավոր Կարլ Լիբկնեխտից, ով Լեփսիուսից տեղեկություններ ստանալուց հետո 1915 թվականին Ռայխստագին փոքրիկ հարցում էր արել:

-Ցեղասպանության չափերն այնպիսինն էին, որ մինչ այդ երբևէ չէ՞ր եղել:

-Գերմանիայի կառավարությունը առնվազն 1915 թվականի հուլիսի 7-ից սկսած իմացել է, թե այնտեղ ինչ է տեղի ունենում: Նաև այն, որ տեղի ունեցողը բնաջնջման հետևողական քաղաքականություն է:

-Կարելի՞ է արդյոք Հայոց ցեղասպանությունը դիտարկել որպես Հոլոքոստի նախերգանք:

-Մարդկության դեմ ուղղված նման ոճրագործությունները դժվար է համեմատության մեջ դնել: Սակայն կարելի է ասել, որ Հայոց ցեղասպանությունը նույնպես նման պարանոիկ մտքերի հետևանք է: Օսմանյան կայսրությունում տեղ գտած իրադարձությունները ծայրահեղ ազգայնամոլության ու էթնիկ զտումներ իրականացնելու ցանկության հետևանք էին: Միատարր թուրքական ազգ կերտելու փորձը ի ցույց է դնում նացիստների հետ որոշ զուգահեռներ: Ցեղասպանությունները միշտ էլ հիմնված են էթնիկական միատարրության մասին երևակայությունների և ենթադրյալ ներքին թշնամիների մոգոնման վրա, երջանիկ ապագա ունենալու համար որոնցից պետք է ազատվել:

-Հայոց ցեղասպանության ծավալներն ինքնին խոսուն են:

-Այստեղ, ըստ էության, առաջին անգամ երևում է, թե ինչի է ընդունակ ազգայնամոլությունը: Մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ ի ցույց դրվեց հիմնական սկզբունքը: Սա համադրելի է այն բանի հետ, ինչ հետագայում արեցին նացիստները:

-Որքանո՞վ է կարևոր Լեփսիուսհաուզը որպես հուշարձան:

-Սա միայն հուշարձան չէ: Լեփսիուսի կյանքի ու գործունեության, Հայոց ցեղասպանության մասին մշտական ցուցադրություններին զուգահեռ այստեղ աշխատում են հետազոտողները, նաև կազմակերպվում է քաղաքական կրթություն: Մենք համագործակցում ենք Պոտսդամի համալսարանի և Մովսես Մենդելսոն կենտրոնի հետ: Մենք հսկայական գիտա-հետազոտական գործունեություն ենք իրականացնում:

-Թուրքիայում պաշտոնատար անձինք ժխտում են Հայոց ցեղասպանությունը: 2001 թվականին Պոտսդամի այն ժամանակվա քաղաքապետ Մաթիաս Պլատցեկը բազմաթիվ բողոքի նամակներ էր ստանում` կապված Լեփսիուսհաուզի վերանորոգման հետ: Այսօր էլ թշնամանք կա՞:

-Անցած տարի Լեփսիուսհաուզի բացման ժամանակ ոչ մի բողոք չի եղել: Իրականում թուրքական դեսպանությունը ոչ մի արձագանք չի տվել: Երևում է` այսօր առավել դիվանագիտական մոտեցում է, քան նախկինում էր:

-Ցեղասպանության ընկալման առումով Թուրքիայում ինչ-որ փոփոխություն եղե՞լ է:

-Թուրքական կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը չի փոխվել: Բայց Թուրքիան ոչ թե միասեռ դաշինք է, այլ` բազմազանություն ունեցող հասարակություն: Թուրքական մի քանի համալսարաններում սովորում են ցեղասպանության մասին ու քննարկում այն: Կան նաև թեման շոշափող հրապարակումներ: Բեռլինի արտգործնախարարության քաղաքական արխիվից փաստաթղթերի թուրքերեն թարգմանությունը թերթերում էական լրագրողական արձագանքների հանգեցրեց, ի տարբերություն 1919 թվականին Գերմանիայում եղած արձագանքի, երբ Լեփսիուսն իր զեկույցով ու փաստաթղթեր հավաքելով շատ գերմանացիների աչքերը բացեց:

-Միևնույն ժամանակ համարվում է, որ Լեփսիուսը անորոշ է խոսել Գերմանիայի կողմից դեպքերի զարգացմանը հետևելու մասին:

-Առկա են հաճույքով քողարկված շշուկներ, որոնք սակայն նրա զեկույցի վրա չեն ազդել: Խոսքը նրա «Գերմանիա և Հայաստան» հրապարակման մասին է, որը լույս է տեսել Գերմանիայում պատերազմից հետո: Դա արտգործնախարարության դիվանագիտական հաշվետվությունների ընտրանի է: Եթե մեղմ ասենք, ապա այնտեղ գործ ունենք կանխակալ ընտրության հետ: Որևէ հիմք չկա կարծելու, թե Լեփսիուսը ցանկացել է հիմնովին թաքցնել ինչ-որ բան: Վերջին հաշվով կազմվել է Օսմանյան կայսրությունից դիվանագիտական գրագրության մի բանաքաղություն (կոմպիլյացիա), որտեղ ակնհայտորեն փորձ է արվել թաքցնել գերմանական մասնակցությունը:

-Կան նաև որոշ կողմեր, ովքեր Լեփսիուսին հակասեմականության մեջ են մեղադրում:

-Մենք 2011 թվականին Պոտսդամի Մովսես Մենդելսոն կենտրոնի հետ համատեղ ուսումնասիրեցինք Լեփսիուսի ենթադրյալ հակասեմականությունը: Արդյունքում ակնհայտ դարձավ, որ Լեփսիուսը հետևողական հակասեմական չէր: Դա առավել ակնհայտ երևում է այն հանգամանքից, որ անգամ իր աստվածաբանության մեջ նա իր ժամանակներին բնորոշ հակահուդդայականություն չէր դրսևորում: Լեփսիուսը մեկն էր նրանցից, ով Թեոդոր Գերցլին հրավիրեց Բազելում կայանալիք սիոնիստների առաջին կոնգրեսին:

-Միշտ հարց է ծագում նաև հակաժողովրդավարական հայացքների առումով:

-Թեմայի շուրջ Լեփսիուսն առաջին անգամ իր տեսակետն արտահայտել է Մաքսիմիլան Հարդենսի «Ապագա» թերթում: Դա Գերմանիայում աճող ազգայնամոլության մասին էր, որն այն ժամանակ տեղափոխվեց նաև համաշխարհային քաղաքականության հարթություն: Իր ժամանակին նա բավականին հստակ դեմ է եղել գերազգայնականությանը` ի հաշիվ բարոյաքաղաքական սկզբունքների: 1900 թվականին այս հարցի շուրջ մեծ վեճ է եղել Լեփսիուսի ու Ֆրիդրիխ Նաումանի միջև: Լեփսիուսը ներկայացնում էր բարոյական ինտերնացիոնալիստական դիրքերը, Նաումանը` գերմանական աշխարհի ու ուժային քաղաքականության տեսակետը: Լեփսիուսը նաև բացահայտ կերպով ողջունել է 1918 թվականի նոյեմբերյան հեղափոխությունը: Բայցևայնպես հետագա ճգնաժամի ու գնաճի տարիներին նա Վայմարյան հանրապետության կայուն համակարգ լինելու առնչությամբ կասկած է հայտնել:

Պատրաստեց` Արմեն Մինասյանը