Ձեր վստահելի աղբյուրը

Երկու հարևան շիական երկրների՝ Իրանի և Ադրբեջանի, միջև վերջին մեկ տարվա ընթացքում տեղի ունեցած գործընթացների համապատկերում այդ երկու երկրների հարաբերությունները, մեղմ ասած, դժվար կլինի անվանել բարիդրացիական:
Թեև պաշտոնական հանդիպումների ընթացքում երկու երկրների պաշտոնյաները հայտարարում են, թե հակված են կառուցելու բարիդրացիական հարաբերություններ, այնուամենայնիվ իրական քաղաքականության մեջ գոյություն ունեն մի շարք գործոններ, որոնց առկայությունը գրեթե անհնար է դարձնում կայուն հարաբերություններ հաստատելու ձգտումները:

Ադրբեջանաիսրայելական հարաբերություններ
Իրանաադրբեջանական հարաբերություններում լարվածություն առաջացնող պատճառներից թերևս ամենագլխավորը՝ դա Ադրբեջանի և Իսրայելի ռազմավարական հարաբերություններն են: Ըստ իրանցի փորձագետների՝ վերջին երկու տարվա ընթացքում Ադրբեջանը շուրջ 3,6 միլիարդ դոլարի ռազմական տեխնիկա է գնել, որի մեծ մասը բաժին է ընկնում իսրայելական արտադրանքին: Միայն 2012թ. Իսրայելի և Ադրբեջանի միջև ռազմական տեխնիկա ձեռք բերելու մասին ստորագրված պայմանագրի արժեքը կազմել է շուրջ 1,9 միլիարդ դոլար: Թեև պաշտոնական Բաքուն հայտարարում է, թե Իսրայելից գնված ռազմական տեխնիկան (անօդաչու ինքնաթիռներ, հականավային «Gabriel» հրթիռներ, հակատանկային «Spike» հրթիռային համակարգեր, հակաօդային պաշտպանության, հակաբալիստիկ «Barak» հրթիռային համակարգեր, ռադարային համակարգեր) ուղղված է Հայաստանի դեմ, սակայն Իրանը գտնում է, որ դրանք հարկ եղած դեպքում օգտագործվելու են Իրանի դեմ:
Սրա մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ ս.թ. դեկտեմբերի 10-ին իրանական «փրեսսթիվի.իռ» կայքը հաղորդեց, որ Ադրբեջանի թալիշաբնակ Ասթարա շրջանում ամերիկյան ռադարային համակարգերի գործարկումից հետո Ադրբեջանն իսրայելցի ռազմական խորհրդատուների աջակցությամբ մոնտաժված անօդաչու ինքնաթիռների միջոցով հեռախուզական գործողություններ է իրականացնում Իրանի սահմանին: Այդ առնչությամբ՝ առանձին հայտարարությամբ հանդես եկան թե՛ Իրանի ԱԳՆ-ն և թե՛ Մեջլիսը, որոնք նշեցին, որ եթե Ադրբեջանը շարունակի իր գործողությունները, ապա ադրբեջանական անօդաչու ինքնաթիռները նույն ճակատագրին կարժանան, ինչպես ԻԻՀ ԶՈւ կողմից Պարսից ծոցում վնասազերծվեց ամերիկյան անօդաչու ինքնաթիռը:

Իրանցի թյուրքալեզու բնակչության էթնիկական խնդիրների շահարկում
Իրանաադրբեջանական հարաբերությունների լարվածության առաջացմանը նպաստող հանգամանք է դիտվում նաև Ադրբեջանի կողմից Իրանի թյուրքախոս բնակչության (ազարիներ) էթնիկական հարցերի շահարկումը, որի միջոցով Ադրբեջանը ջանում է անջատողական տրամադրություններ ստեղծել Իրանի Արևելյան և Արևմտյան Ազարբայջան նահանգներում: Վերջին տարիներին Ադրբեջանի իշխանությունների հովանավորությամբ ստեղծվել են մի շարք կառույցներ («Ադրբեջանցիների համաշխարհային կոնգրես», «Ազարիների ազգային խորհուրդ»), որոնք թե՛ Ադրբեջանում, թե՛ Թուրքիայում և թե՛ Իրանի հյուսիսային նահանգներում հաճախակի կազմակերպում են հակաիրանական ուղղվածությամբ տարատեսակ միջոցառումներ:
Դեկտեմբերին Բաքվում հրավիրված «Ադրբեջանցիների համաշխարհային կոնգրեսի» հերթական նիստի ընթացքում ԱՀԿ նախագահ, Մեջլիսի պատգամավոր Սաբիր Ռուսթամխանլին, խոսելով թյուրքախոս իրանցիների մասին, մասնավորապես նշել էր. «Ցավոք Հարավային Ադրբեջանում, այսինքն՝ Իրանական Ադրբեջանում բնակվող մեր հայրենակիցների ազգային, մշակութային, սոցիալական և քաղաքական իրավունքների վերաբերյալ Հյուսիսային Ադրբեջանում, այսինքն` Ադրբեջանի Հանրապետությունում, գրքեր չեն հրապարակվում: Պաշտոնական Բաքուն խուճապային վախ ունի Թեհրանի ռեժիմի հանդեպ, այդ իսկ պատճառով է, որ մեր հայրենակիցների իրավունքների ոտնահարման հարցը միջազգային ատյաններում չի բարձրաձայնում»:
Այդ առնչությամբ՝ Ադրբեջանում ԻԻՀ դեսպանությունը հանդես եկավ քննադատական հայտարարությամբ, որտեղ մասնավորապես նշվում էր. «Ադրբեջանում հերթական անգամ գումարվում է հակաիրանական, անջատողական քաղաքականություն որդեգրած, այսպես կոչված, «Ադրբեջանցիների համաշխարհային կոնգրեսի (ԱՀԿ)» նիստը, որը ևս մեկ անգամ կասկածի տակ է դնում Իրանի Իսլամական Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը: Իրանի դեսպանությունը, դատապարտելով ԱՀԿ-ի հակաիրանական խմբավորման ազատ գործունեությունը, սպասում է, որպեսզի Ադրբեջանի կառավարությունը ևս զգայնություն ցուցաբերի այդ գործընթացների նկատմամբ»:

Պատմական և մշակութային արժեքների շուրջ տարաձայնություններ
Պատմական հարցերի շուրջ ևս լուրջ տարաձայնություններ գոյություն ունեն Թեհրանի և Բաքվի հարաբերություններում: Ադրբեջանի դպրոցական դասագրքերում, քարտեզներում Իրանի հյուսիսային մի շարք նահանգներ (շուրջ 400 հազար քառակուսի կմ) ներկայացվում են որպես Ադրբեջանի մաս, իսկ վերջերս Ադրբեջանի Մեջլիսի պատգամավորները հանդես եկան մի նախաձեռնությամբ, որով առաջարկվում էր երկիրը վերանվանել Հյուսիսային Ադրբեջան:
Ինչ վերաբերում է ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետության ստեղծմանը, ապա Իրանի թե՛ պաշտոնական և թե՛ գիտական շրջանակաները համարում են, որ մինչև 1918թ. Ադրբեջան անունով պետություն գոյություն չի ունեցել և որ այդ երկիրը ստեղծվել է իրանական պատմական Արան և Շիրվան տարածքների վրա: (Այդ մասին 2012թ. փետրվարի 24-ին ԵՊՀ արևելագիտության ֆակուլտետում տեղի ունեցած հանդիպման ընթացքում հայտարարեց ՀՀ-ում ԻԻՀ արդեն նախկին դեսպան Սեյյեդ Ալի Սաղայիանը:)
Բացի տարածքային պահանջներ ներկայացնելուց՝ Ադրբեջանը սեփականացնում է նաև իրանցի մեծանուն բանաստեղծներին, պատմական դեմքերին և Իրանի մշակութային արժեքները: Ադրբեջանն Իրանի գրականության մեծագույն դասականներից մեկին՝ Նիզամի Գյանջավիին, ներկայացնում է որպես ադրբեջանական: Չինաստանում Ադրբեջանի դեսպանության ջանքերով Գյանջավիի արձանն առաջիկայում կկանգնեցվի Պեկինի այգիներից մեկում, իսկ ավելի վաղ պարսկալեզու բանաստեղծի արձանը կանգնեցվել էր Հռոմում: Իրանի մշակույթի և իսլամական կողմնորոշման փոխնախարար Բահման, անդրադառնալով Ադրբեջանի կողմից իրանցի մեծանուն բանաստեղծ Նիզամի Գյանջևիի արձանը Հռոմին նվիրելու փաստին, նշել էր. «Ադրբեջանը, չունենալով մշակութային արժեքներ, ստիպված բռնագրավում է այլ երկրների մշակութային արժեքները: Ադրբեջանի նման քայլը բացի մշակութային գողությունից, ուրիշ այլ կերպ հնարավոր չէ որակել»:
Բացի այդ, վերջերս իրանական թառը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում գրանցվել է որպես ադրբեջանական երաժշտական գործիք: Այդ առնչությամբ՝ իրանցի երաժշտագետ Բեհրուզ Վեջդանին, վկայակոչելով թառի վերաբերյալ դեռևս Աքեմենյան Կյուրոս Մեծ թագավորի ժամանակաշրջանից պահպանված արձանագրությունները, նշել էր, որ Ադրբեջանի կողմից թառի վերաբերյալ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին այն պարագայում է հայտ ներկայացվում, որ մինչև Ադրբեջանի Հանրապետության ի հայտ գալը, Իրանը թառ ուներ:

Պատմական, մշակութային, ինչպես նաև իրանցի թյուրքախոս բնակչության էթնիկական խնդիրների շուրջ Ադրբեջանի և Իրանի միջև առկա փոխադարձ մեղադրանքներից զատ, գոյություն ունեն նաև մի շարք այլ գործոններ, որոնք երկու երկրների հարաբերությունների լարվածության առիթ են հանդիսանում:
Մասնավորապես` իրանական կողմն Ադրբեջանին մեղադրում է հակաիրանական գործունեություն ծավալող «Մոնաֆեղին» և «Փեժակ» ահաբեկչական խմբավորումներին պետական մակարդակով աջակցություն ցուցաբերելու համար. Ըստ իրանական մամուլի` Ադրբեջանի ազգային անվտանգության նախարարությունը համագործակցում է «Մոնաֆեղին» ահաբեկչական խմբավորման և «Մոսադի» գործակալների հետ: Իրանական «ՄԵՀՐ» լրատվական գործակալությանը հաղորդմամբ՝ Ադրբեջանի իշխանությունների համաձայնությամբ այդ երկրում կտեղակայվեն հակաիրանական գործունեություն ծավալող «Մոնաֆեղին» ահաբեկչական խմբավորման շուրջ 2000 անդամ, որոնք Ադրբեջանում ռազմական պատրաստվածության դասընթացներ (հետախուզական և ահաբեկչական գործողություններ) անցնելուց հետո հարկ եղած դեպքում պետք է անցնեն իրանական տարածք:

Սահմանային միջադեպեր
Իրանի և Ադրբեջանի սահմանում հաճախակի տեղի ունեցող զինված միջադեպերը ևս երկկողմ հարաբերությունների լարվածության առիթ են հանդիսանում: 2010-2012թթ. իրանաադրբեջանական սահմանին տեղի են ունեցել հետևյալ զինված միջադեպերը:
2010թ. մայիսի 31-ին ադրբեջանցի սահմանապահները սպանել էին 52-ամյա Իրանի քաղաքացու, ով փորձել էր ձկնորսություն կատարելու նպատակով անցնել Ադրբեջանի Հանրապետության և Իրանի միջև գտնվող սահմանային գետը:
2011թ. ապրիլին Ադրբեջանի սահմանապահ ծառայության աշխատակիցների արձակած կրակից սպանվել է Ադրբեջանի Յարդիմլի շրջանի բնակիչ Ջաաֆար Ջաաֆարովը, ով փորձել էր անցնել Իրանի տարածք:
2011թ. հոկտեմբերի 19-ին սահմանային Արանլի գյուղի շրջակայքում Ադրբեջանա-իրանական սահմանն անցնելու ժամանակ Ադրբեջանի սահմանապահ ծառայության աշխատակիցների հետ տեղի ունեցած զինված բախման արդյունքում զոհվել էր Իրանի սահմանապահ ծառայության 20-ամյա զինծառայող Աքբար Հասանփուրը:
2012թ. օգոստոսի 17-ին Ադրբեջանի սահմանապահների և Իրանի տարածքից ներթափանցած զինված խմբավորման միջև ևս տեղի էր ունեցել փոխհրաձգություն, ինչի հետևանքով մեկ հոգի վիրավորվել էր:
2012թ.հոկտեմբերի 28-ին իրանաադրբեջանական սահմանին ադրբեջանցի սահմանապահների և Իրանից Ադրբեջան մուտք գործած անձանց միջև տեղի ունեցած փոխհրաձգության արդյունքում 1989թ. ծնված ԻԻՀ Արդեբիլ նահանգի Փարսաբադ շրջանի բնակիչ Ալի Ղորբանվանդը սպանվեց:

Անդրադառնալով սահմանային խնդիրներին՝ նշենք, որ դեկտեմբերի 6-ին Բաքվում ԻԻՀ դեսպան Մոհսեն Փաք Այինը Ադրբեջանի միգրացիոն կազմակերպության նախագահ Ֆերեյդուն Նաբիևի հետ հանդիպման ժամանակ, մատնանշելով Իրանի կողմից Ադրբեջանի քաղաքացիների համար վիզային ռեժիմի միակողմանի վերացման փաստը, պահանջել էր, որպեսզի Ադրբեջանում ապրող իրանցի ուսանողների, զբոսաշրջիկների և գործարարների՝ ելումուտի հետ կապված խնդիրները վերացվեն:
Իրանի դեսպանի՝ Ադրբեջանի միգրացիոն կազմակերպության նախագահի հետ հանդիպումից օրեր անց Ադրբեջանում Իրանի դեսպանության մշակույթի կենտրոնի աշխատակցին արտաքսեցին երկրից, իսկ արդեն դեկտեմբերի 11-ին Ադրբեջանի Մեջլիսը չեղյալ հայտարարեց 2006թ. Իրանի և Ադրբեջանի միջև ստորագրված հեշտացրած կարգով երկու երկրների քաղաքացիների տեղաշարժի մասին համաձայնագիրը, համաձայն որի՝ երկու երկրների սահմանամերձ բնակավայրերում ապրող քաղաքացիները (մինչև 45 կմ շառավիղով տարածքներում) կարող են ազատորեն տեղաշարժվել:
Ադրբեջանցի քաղաքագետ Զարդուշթ Ալիզադեն, անդրադառնալով վերոնշյալ համաձայնագրին, նշել է. «Ադրբեջանն այդ քայլով ցույց տվեց, որ Իրանից վախենում է: Այնպիսի տպավորություն է, որ Ադրբեջանը նպատակ ունի Իսրայելի և Պաղեստինի պես, Իրանի հետ սահմանին ևս պատ կառուցել»:

Հարկ է նշել, որ Իրանը 2010թ-ին Ադրբեջանի քաղաքացիների համար միակողմանիորեն վերացրել է վիզային ռեժիմը, ինչը ևս անկնկալում է Ադրբեջանից: Սակայն պաշտոնական Բաքուն առայժմ խուսափում է վիզային ռեժիմի վերացման առնչությամբ Իրանի հետ բանակցություններ վարել: Այդ առնչությամբ՝ Թեհրանը բազմիցս հայտարարել է, որ եթե Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ վերացնի վիզային ռեժիմը, իսկ Իրանի հետ ոչ, ապա վերջինս Ադրբեջանին կարգելի իր տարածով կապ հաստատել Նախիջևանի հետ: (Ավելի քան 20 տարի է, ինչ Ադրբեջանը Նախիջևանի հետ ցամաքային կապ է հաստատում Իրանի տարածքով):

Ադրբեջանում գործող Իրանի ներկայացուցչությունների գործունեության հետ կապված խնդիրները ևս իրենց բացասական ազդեցությունն են թողնում երկկողմ հարաբերությունների վրա: Ըստ իրանական «արաննյուզ.իռ» կայքի՝ Ադրբեջանի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարությունը պաշտոնապես հայտարարել է, որ այդ երկրում գործող Իրանի մշակույթի կենտրոնի աշխատակիցներից ոչ մեկին մուտքի արտոնագիր չի տրամադրելու: Այդ տրամաբանությամբ՝ դեկտեմբերի 10-ին Ադրբեջանում Իրանի դեսպանության մշակույթի կենտրոնի աշխատակիցը արտաքսվեց Ադրբեջանից: Նշենք, որ մեկ տարվա ընթացքում նա թվով վեցերորդ իրանցի դիվանագետն էր, որ վտարվեց Ադրբեջանից:
Շարունակելով Ադրբեջանի տարածքում հակաիրանական գործունեություն ծավալող ահաբեկչական խմբավորումների գործունեության թեման` նկատենք, որ Իրանը գտնում է, որ վերջին շրջանում իրանցի գիտնականներին նկատմամբ տեղի ունեցած ահաբեկչական գործողությունները համաձայնեցվել են Ադրբեջանի հետ:

Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի շուրջ տարաձայնություններ
Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի, ինչպես նաև բնապահպանական խնդիրների առնչությամբ ևս որոշակի անհամաձայնություններ գոյություն ունեն Թեհրանի և Բաքվի դիրքորոշումներում: Իրանն առաջարկում է Կասպից ծովը բաժանել 5 հավասար մասի՝ պնդելով, որ մինչև իր շահերը ծովի իրավական կարգավիճակի որոշման հարցում առավելագույնս ապահովված չլինեն, Իրանը ծովի բաժանման ոչ մի տարբերակի հետ չի համաձայնվի: Բացի այդ, Թեհրանն Ադրբեջանին մեղադրում է նավթի արդյունահանման հետևանքով Կասպից ծովն աղտոտելու և շրջակա միջավայրի պահպանության խնդիրներն անուշադրության մատնելու մեջ:
Նկատենք, որ Ադրբեջանը, Մեղրիի ՀԷԿ-ի կառուցմանը հարցը շահարկելուց բացի, իր անհամաձայնությունն է հայտնում Իրանի՝ Արաքսից դեպի Ուրմիա լիճ ջուր տեղափոխելու նախագծի առնչությամբ: Այդ առթիվ, վերջերս ԻԻՀ Արևմտյան Ազարբայջանի նահանգի նահանգապետ Վահիդ Ջալալզադեն, անդրադառնալով ազարիների կողմից Ուրմիա լճի չորացման հարցը շահարկելու փաստին, մասնավորապես նշել էր. «Ադրբեջանի բնակչության մի հատված վերջին տարիներին Ուրմիա լճի չորացման առնչությամբ իր բողոքն է հայտնել, սակայն այժմ, երբ որ լճի փրկության համար պետք է Արաքս գետից ջուր վերցնել, Ադրբեջանի Հանրապետությունը ընդդիմանում է այդ նախագծին: Արաքս գետից դեպի Ուրմիա լիճ ջուր բաց թողնելու ծրագրի առնչությամբ Ադրբեջանի ունեցած բացասական դիրքորոշումը լճի փրկության ծրագրի իրականացման հիմնական խոչընդոտներից է հանդիսանում»:

Տեղեկատվական ոլորտի խնդիրներ
Թեհրանի և Բաքվի միջև լուրջ տարաձայնություններ գոյություն ունեն նաև տեղեկատավական ոլորտում: Երկու երկրները հաճախ են միմյանց երկրների ԶԼՄ-ներին մեղադրում երկրների ներքին գործերին միջամտելու գործում: Գրեթե ամեն օր Ադրբեջանի պետական և մասնավոր լրատվամիջոցների կողմից հակաիրանական հաղորդումներ են հրապարակվում:
Հաջորդ գործոնը, որը զայրացնում է Իրանին, դա այն է, որ Ադրբեջանի անվտանգության ուժերը երկրում գործող կրոնական գործիչների գործունեությունը սահմանափակելու նպատակով վերջիններիս մեղադրում են Իրանի հետ համագործակցության մեջ, և որոնցից շատերը ներկայում իրենց պատիժը կրում են բանտերում: Ավելին, Ադրբեջանը կրոնական ոլորտում Իրանի ունեցած ազդեցությունը թուլացնելու նպատակով Իրանում հոգևոր կրթություն ստացած ադրբեջանցի հոգևորականներին արգելվում է մզկիթներում քարոզել:

Քաղաքական հարաբերություններ
Ինչ վերաբերում է Իրանի և Ադրբեջանի քաղաքական հարաբերություններին, ապա նշենք, որ այդ ոլորտում երկկողմ շփումները պասիվ են: Ս.թ. նոյեմբերին հերթական անգամ անորոշ ժամանակով հետաձգվեց Իրանի, Ադրբեջանի և Թուրքիայի ԱԳ նախարարների եռակողմ հանդիպումը, որը նախատեսվում էր անցկացնել Էրզրումում: Նշենք, որ 2011թ. ապրիլին Ուրմիայում և 2012թ. մարտին Նախիջևանում Իրան-Թուրքիա-Ադրբեջան առաջին և երկրորդ եռակողմ հանդիպումները ևս տեղի էին ունեցել մի քանի անգամ հետաձգվելուց հետո:

Թեև Ադրբեջանում Իրանի նորանշանակ դեսպան Մոհսեն Փաք Այինը (2012թ. հոկտեմբերի 10) պաշտոնավարման առաջին իսկ օրվանից ջանքեր է գործադրում իրանաադրբեջանական հարաբերություններում առկա լարվածությունը թուլացնելու գործում, սակայն պաշտոնական Բաքվի՝ Իրանի հետ «բարիդրացիական» հարաբերություններ կերտելու հայտարարություններն ու գործողությունները միանգամայն տարբերվում են: Ուստի, դատելով 2011 և 2012թթ. երկու երկրների՝ միմյանց նկատմամբ ունեցած փոխադարձ անվստահությունից, կարելի է ենթադրել, որ 2013թ. ևս Թեհրանի և Բաքվի հարաբերություններում առկալ լարվածությունը կպահպանվի:

Հեղինակ՝ Արմեն Իսրայելյան, իրանագետ