Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ռուսական ազդեցիկ «Օգոնյոկ» հանդեսի գլխավոր խմբագիր Վիկտոր Լոշակը հարցազրույց է վարել ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ, որն այսօր հրապարակվել է միանգամից երկու պարբերականներում` «Կոմերսանտ» և «Օգոնյոկ»: Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք Վիկտոր Լոշակի հարցազրույցի տեքստը Սերժ Սարգսյանի հետ:

-Սերժ Ազատի, եկեք սկսենք այն բանից, թե ո՞րն է Ձեզ համար օրինակելի քաղաքական գործիչը: Անցյալի կամ ներկայի պետության ղեկավարների մեջ Դուք տեսնո՞ւմ եք Ձեր իդեալին:

-Բարդ է պատասխանելը: Թերևս, կոնկրետ գործիչ չկա: Բայց կա ընկալումն այն բանի, թե այդ պաշտոնին ընտրված մարդն ինչպես պետք է ծառայի սեփական ժողովրդին: Ծառայել սեփական ժողովրդին` նշանակում է պատրաստ լինել միշտ աշխատել, միշտ հանդուրժել, եթե անհրաժեշտ է, կյանքը տալ: Նախագահը պետք է պատրաստ լինի կյանքը տալ: Ինձ համար օրինակելին մարդը չէ, այլ այդ որակները:

-Փետրվարի 18-ին Հայաստանում նախագահական ընտրություններ են: Դուք երկրորդ անգամ եք հավակնում բարձրագույն պաշտոնին: Ինչը կառանձնացնեիք որպես Ձեր կառավարման առաջին շրջանի գլխավոր ձեռքբերում:

-Հինգ տարի առաջ քաղաքական դիմակայությունն ու ատելությունն ըստ էության թունավորել էին երկրի կյանքը: Անհրաժեշտ է այդ բարդ հանգույցը քանդել, քանի որ կտրել չէր կարելի: Մեզ հաջողվեց կայունացնել ու բացել քաղաքական համակարգը, անհրաժեշտ մակարդակով խորհրդարանական ընտրություններ անցկացնել, ազատականացնել լրատվական դաշտը: Մենք վերականգնեցինք հասարակական-քաղաքական երկխոսության արդյունավետ մեխանիզմները:
Համաշխարհային ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամը Հայաստանին շատ ցավալի հարված հասցրեց: Մենք տնտեսության լուրջ անկում ունեցանք: Փաստացի մենք ստիպված էինք անդունդից դուրս գալ: Ստիպված էինք փոխել մեր տնտեսության կառուցվածքն ու բովանդակությունը: Այդ ծանր պահին մեզ շատ օգնեց ռուսական վարկը: Նախորդ տարի մենք ունեցանք տնտեսության 7 տոկոսի աճ: Այժմ կարևորը տեմպը պահելն է:
Այդ երկու ճգնաժամերից բացի, 2008-ին սանձազերծվեց Հարավային Օսիայի հակամարտությունը, որը նույնպես ծանր հարված հասցրեց Հայաստանին: Չէ՞որ Հայաստանի համար նախատեսված բեռների մեծ մասը գալիս և շարունակում է գալ Վրաստանի տարածքով: Ըստ այդմ` արտաքին աշխարհի հետ կապը կտրվել էր: Ես չեմ էլ հիշատակում ղարաբաղյան հիմնախնդիրն ու տարածաշրջանում ընդհանուր բարդ իրավիճակը: Այստեղ մենք մեծ ճեղքումների չենք հասել, սակայն պահպանել ենք խաղաղությունը, ինչն իմ կարծիքով, թանկ արժե: Սրանով հանդերձ մեր միջազգային գործընկերները հասկացան, որ Հայաստանը կանգնած է հիմնախնդրի խաղաղ ու արդարացի լուծման որոնումների դիրքերում:
Ընդհանուր առմամբ, ճգնաժամերը կհերիքեին մի քանի նախագահների: Սակայն մենք դրանցից դուրս եկանք ամրացած, և այսօր ավելի վստահ ենք ընթանում առաջ:

-Ի դեպ, գնալով ավելի իրատեսական է դառնում երկաթուղային ապաշրջափակումը` Աբխազիայի ուղու բացումը:

-Շրջափակման ճեղքումը մեզ համար մեծ գործ կլիներ: Առաջին հերթին` տնտեսության համար: Տեղափոխությունների անհնարինության կամ փոխադրումների թանկարժեքության պատճառով մեր որոշ ապրանքներ պարզապես անմրցունակ են: Իհարկե, անհրաժեշտ է չորս կողմերի համաձայնությունը, սակայն վերջերս Վրաստանի վարչապետ Իվանիշվիլին մեզ մոտ էր և ինձ հավաստիացրեց, որ Վրաստանի համար բացումը նույնպես ձեռնտու է:

-Ինչպե՞ս եք գնահատում քաղաքական իրավիճակն ընտրություններից առաջ: Վերջերս ձեր իրավանախորդ Ռոբերտ Քոչարյանն հարցազրույցում, պարզաբանելով, թե ինչու ինքը չի առաջադրվել նախագահական պայքարում, ասել էր, որ «քաղաքական կոմպրոմիսի փնտրտուքը Հայաստանում փոխակերպվել է մանրածախ քաղաքական առևտրի», իսկ «ընտրությունների ընթացքում քաղաքական մրցակցությունը տիկնիկային է դարձել»: Ձեր կարծիքով` նա ի՞նչ նկատի ուներ:

-Բնականաբար, ես չեմ մեկնաբանի այս օրերին հնչած տարատեսակ քաղաքական հայտարարությունները, քանի որ դրանք բոլորն էլ արվում են սեփական շահերը հաշվի առնելով: Ինչ վերաբերում է իրավիճակին, ապա այն ճիշտ այնպիսին է, ինչպիսին կարելի է ակնկալել քաղաքակիրթ երկրներում ընտրություններից առաջ: Մարդիկ ուշադիր հետևում են պայքարին, որին մասնակցում են արժանի գործիչներ: Նրանցից որևէ մեկին ես թշնամի չեմ համարում: Մրցակից` այո, բայց` ոչ թշնամի:
Ես ինքս էլ` որպես նախագահի թեկնածու, օգտվում եմ օրինական բոլոր հնարավորություններից` արդյունավետ նախընտրական արշավ անցկացնելու համար: Բոլոր թեկնածուների համար առկա են նախընտրական միջոցառումների, քարոզարշավի իրականացման հավասար պայմաններ: Որևէ մեկը նրանց համար խոչընդոտներ չի հարուցում: Երկրում արդեն իսկ միջազգային դիտորդների մի քանի խմբեր են աշխատում: Նրանք էլ ունեն ընտրությունների ընթացքն օբյեկտիվ գնահատելու բոլոր հնարավորությունները: Մամուլը բոլոր տեսակետների համար բաց է, թեկնածուների գրանցումը տեղի ունեցավ թափանցիկ ձևով:

-Ռուսական մամուլում, նաև քաղաքական դասի մասնակցությամբ բոլոր հնարավոր ֆորումների ու կլոր սեղանների ընթացքում, հաճախ քննարկվում է Ռուսաստանի եղբայրական երկու ժողովուրդների համար ցավոտ այնպիսի խնդիր, ինչպիսին Լեռնային Ղարաբաղն է: Ահա մի կարծիք, որ կարելի է բավականին հաճախ լսել` Հայաստանը չի սկսում տարածքների փոխանցումն Ադրբեջանին (խոսքն առաջին հերթին պահածոյացված տարածքների մասին է), քանի որ ոչժողովրդականության հետևանքով այն կարող է արժենալ պաշտոնն այն անձի համար, ով նման պատասխանատվություն կվերցնի:

-Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի պայքարը ազգային-ազատագրական պայքար է: Ժողովուրդը, որին Ստալինը հրամայել էր դառնալ Ադրբեջանի մաս, չընդունեց այդ հրամանը: Հազարամյակներով Ղարաբաղում ապրած հայերն անգամ ամենածանր ռեպրեսիաների տարիներին բացահայտ բողոքում էին այդ ապօրինության դեմ: Իսկ արդեն «պերեստրոյկայի ու գլաստնոստի» տարիներին հարցն ուղղակի դրեցին:
Ղարաբաղցիներն իրենք պետք է որոշեն` ապագայում քաղաքական ինչ կարգավիճակով ապրել: Դա ինքնորոշման պայքարի դասական օրինակ է, և չկա որևէ փաստարկ, որ կարող է բացատրել, թե ինչու պետք է մերժվի Արցախի ժողովրդի այդ իրավունքը: Մնացած բոլոր հարցերն ածանցյալ են:
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախությունը հռչակվել է այդ ժամանակ փլուզվող ԽՍՀՄ սահմանադրական նորմերին խիստ համապատասխան` մասնավորապես և միջազգային իրավունքի նորմերին` ընդհանրապես: Ղարաբաղցիների ինքնորոշման խաղաղ կոչերին Ադրբեջանի պատասխանը բռնությունն էր, կոտորածները, պատերազմը:
Եվ այսօր էլ Ադրբեջանի ղեկավարությունը մշտապես սպառնում է պատերազմով: Այսօր էլ նրանք ազատ են արձակում մարդասպանին, վճարում են հունգարական բանտում նրա անցկացրած տարիների սպայական աշխատավարձը: Իսկ այնտեղ նա նստած էր, քանի որ բուդապեշտյան հանրակացարանում կացնով քնած հայ էր սպանել: Հերոսացնում են ու ասում` ահա օրինակելին, մեզանում դրանք հազարավորներ են: Հայաստանի ու ողջ հայության նկատմամբ ատելությունը պաշտոնական Բաքվի արտաքին քաղաքականության լեյտմոտիվն է դարձել: Նրանք ազգային ատելության, պատերազմի, ուժի կիրառման մասին այնպիսի եռանդով են խոսում, որ տպավորություն է ստեղծվում, թե հենց այդ արժեքներն են ընկած ՄԱԿ Կանոնադրության հիմքում:
Էական կարևորություն ունի մեր տարածաշրջանում սպառազինությունների նկատմամբ արդյունավետ վերահսկողության միջազգային մեխանիզմների ամրապնդումը: Ադրբեջանը, հանդիսանալով ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի ոչ մշտական անդամ, գործնականում սպառազինությունների մրցավազք է հրահրել և բացահայտ խախտում է Եվրոպայում սովորական սպառազինությունների մասին պայմանագրով ստանձնած իր պարտավորությունները:
Մենք շարունակում ենք բանակցություններն Ադրբեջանի հետ: Սակայն այս պայմաններում ակնկալել որևէ ճեղքում, իրատեսական չէ: Բոլոր նրանք, ովքեր զբաղվում են այս հակամարտությամբ թե Մոսկվայում, թե Վաշինգտոնում և թե Փարիզում, իսկ սրանք Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների մայրաքաղաքներն են, շատ լավ գիտեն, թե ում մեղքով մինչ օրս լուծում չի գտնվել: Նրանք շատ լավ հիշում են, ով տապալեց բանակցությունները Քի Վեսթում և Կազանում: Նրանք նաև գիտեն, որ խնդրի էությունը Լեռնային Ղարաբաղի կողմից հարակից տարածքների հսկողությունը չէ, հետևաբար` լուծումն էլ դրանց վերադարձման հետ կապ չունի:

-Իսկ Ձեր կարծիքով, Ռուսաստանն էլ ինչ կարող է անել, որպեսզի գոնե ղարաբաղյան հիմնախնդրի պայթյունավտանգությունը նվազի:

-Ռուսաստանի Դաշնությունը` Ֆրանսիայի ու ԱՄՆ-ի հետ համատեղ, այս հակամարտության մեջ միջազգային հանրության անունից հանդես եկող կարևորագույն միջնորդ է: Միայն ռուսական միջնորդության շնորհիվ հնարավոր եղավ 1994 թվականին հրադադար հաստատել:
Լուրջ հույսեր կային վերջերս ռուսական բարձր մակարդակով միջնորդության առնչությամբ: Սակայն, ցավոք, Ադրբեջանը տորպեդահարեց այդ գործընթացը` մշտապես նոր լրացումներ ու փոփոխություններ առաջարկելով արդեն գործնականում համաձայնեցված փաստաթղթի վերաբերյալ:
Ես շնորհակալ եմ Ռուսաստանի բարձրագույն ղեկավարությանը` հակամարտության լուծման ուղիների որոնմանը հետևողական ու անձնական մասնակցության համար: Վստահ եմ, որ բանակցային ձևաչափերում նրա միայն մասնակցությունը նշանակալից ձևով սառեցնում է տաքգլուխներին:

-Իրանն այսօր Հայաստանի գլխավոր առևտրային գործընկերներից մեկն է, որի հետ ապրանքաշրջանառությունը վերջին հինգ տարիների ընթացքում, եթե չեմ սխալվում, աճել է չորս անգամ: Ասում են` իրանցիները Ձեր երկրում քիչ բնակարաններ չեն գնել: Ինչպե՞ս եք կառուցում Ձեր հարաբերությունները մի երկրի հետ, որին փաստացի շրջափակում է հայտարարել ողջ աշխարհը:

-Դուք նկատի ունեք ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի կողմից հաստատված պատժամիջոցնե՞րը: Հազիվ թե դրանք կարելի լինի անվանել համատարած շրջափակում: Հայաստանը գործում է միջազգային իրավունքին խիստ համահունչ: Պատժամիջոցներն, իհարկե, կան: Դրանք հարվածում են իրանական տնտեսությանը, իսկ անդրադարձով (բնօրինակում օգտագործված է «ռիկոշետ» տերմինը – Panorama.am)` մեր տնտեսությանը: Սակայն մենք շարունակում ենք համատեղ հետաքրքիր նախագծերի մշակումը, մասնավորապես հիդրոէներգետիկայի բնագավառում: Այժմ ինտենսիվ ընթանում են միջազգային նոր մայրուղու կառուցման աշխատանքները, որը կապում է Հայաստանն Իրանի հետ: Հերթի մեջ է երկաթուղին:
Իրանում մեծ ու շատ հետաքրքիր հայկական համայնք է ապրում: Հայ-իրանական բարեկամությունը դարավոր պատմություն ունի: Եվ այսօր էլ մեր հարաբերությունները հաջողությամբ զարգանում են: Մենք այդ հարաբերությունները կառուցում ենք փոխշահավետության և փոխադարձ հարգանքի հիմքի վրա: Տարօրինակ կլիներ, եթե մեր հարևանները չձգտեին դրան: Իմ կարծիքով` դա բնական է, այդպիսին պետք է լինեն հարաբերությունները բոլոր հարևանների միջև:
Մենք շատ կցանկանայինք, որ կողմերը վերջնականապես համաձայնեցնեին իրենց դիրքորոշումներն ու իրանական միջուկային թղթապանակը մեկընդմիշտ փակվեր:

-Ինչ-որ պահի, երբ ես թղթակից էի, սարսափելի երկրաշարժից հետո առաջիններից մեկը ժամանեցի Լենինական, այժմ` Գյումրի: Ցավի ու փոխօգնության այդ պատկերը ես կհիշեմ ողջ կյանքում: Կարելի է համարել, որ այդ վերքը երկիրը բուժել է, առավել ևս հիմա, երբ Գյումրին հռչակվել է ԱՊՀ երեք մշակութային մայրաքաղաքներից մեկը:

-Վերքերը երբեք անհետ չեն վերանում, հատկապես` այդպիսիք: Երբ վերքերն աստիճանաբար լավանում են, միևնույն է` սպիները մնում են: Անգամ մեկ մարդու կորուստը մեծ ցավ է: Իսկ այնտեղ մենք տասնյակ հազարավոր մարդիկ կորցրեցինք: Ամենակարևորը, որ մեզ հաջողվեց, ժամանակավոր տնակների վերացումն էր, որոնցում ամբողջ սերունդներ էին մեծացել: Մինչդեռ այդ պայմաններում ապրելը ծանր էր մարդկանց համար: Գյումրիում և տուժած մյուս բնակավայրերում ակտիվ պետական ֆինանասավորմամբ շինարարական աշխատանքներ են ընթանում: Հերթագրվածներին տրամադրվում են նոր հարմարավետ բնակարաններ:
Գյումրիի ու ողջ տարածաշրջանի տնտեսական ներուժն անհրաժեշտ է աստիճանաբար կուտակել: Տեղում արտադրական հզորությունների մեծ մասը տարերքի հարվածից շարքից դուրս է եկել, մնացած մասը տուժել է ԽՍՀՄ փլուզման ու տնտեսական կապերի ընդհատման հետևանքով: Այսօր այնտեղ հիմնական խնդիրը տնտեսությունն է: Եթե ապահովենք ներդրումների հոսք, նոր աշխատատեղեր ու մեծացնենք բնակչության զբաղվածությունը, ապա կլուծենք նաև մնացած խնդիրները: Բացի այդ, Գյումրին միշտ էլ եղել է Հայաստանի մշակութային կենտրոնը: Մենք ծրագրում ենք այնտեղ տեղափոխել մշակույթի նախարարությունը և մի շարք մշակութային հիմնարկներ: Վստահ եմ, որ տարածաշրջանի ու քաղաքի ապագայի տեսանկյունից դա կարևոր է:
Իմիջիայլոց, Գյումրիում է տեղակայված ռուսական ռազմական բազան: Այնտեղ է գտնվում Պատվո բլուրը` ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ զոհված ռուս սպաների պանթեոնը: 2010 թվականին Ռուսաստանի նախագահի հետ մենք բացեցինք վերականգնված հուշահամալիրն ու մատուռը:

-Ինչպե՞ս են կառուցվում երկրի հարաբերությունները Սփյուռքի հետ, մասնավորապես ամենամեծ` ռուսաստանյան համայնքի հետ:

-Սփյուռքը միատարր չէ: Հայերի պարագայում դա հատկապես ճշմարիտ է, քանի որ մեր ժողովուրդը հեշտորեն ինտեգրվում է, ընդունում է տեղի ավանդույթները, բարեկամություն է հաստատում, սովորում է լեզուն: Ինձ համար դա հատկապես ակնհայտ դարձավ 2009 թվականին համահայկական շրջագայության ժամանակ, երբ ես մեկ շաբաթվա ընթացքում եղա Փարիզում, Նյու Յորքում, Լոս Անջելեսում, Բեյրութում և Դոնի Ռոստովում: Ես այդ ժամանակ Սփյուռքի ներկայացուցիչների հետ քննարկում էի Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու մեր նախաձեռնությունը:
Սփյուռքի ներկայացուցիչների հետ շփումները և հեշտ են, և դժվար: Հեշտ են, որովհետև նրանք մարդիկ են, ովքեր նվիրված են իրենց պատմական հայրենիքին, մարդիք են, ովքեր ցանկանում են օգտակար լինել: Բարդ է, որովհետև հարցերը պետք է քննարկել միլիոնավոր անհատականությունների հետ, որոնցից շատերը համաշխարհային ճանաչում ունեն ու հաջողակ գործիչներ են:
Հատուկ այն բանի համար, որպեսզի մեր կյանքում Սփյուռքի ներկայացուցիչներին էլ ավելի ակտիվ ներգրավենք, մենք ստեղծեցինք մի քանի հատուկ մեխանիզմներ և ինստիտուտներ: Առաջինը` երկքաղաքացիության մեխանիզմն է, որը լիարժեք հավասարեցնում է Սփյուռքի մեր քույրերի ու եղբայրների իրավունքները: Հայկական ծագում ունեցող յուրաքանչյուր ոք Հայաստանի քաղաքացիություն կամ Հայաստանում կեցության ու աշխատանքի կարգավիճակ ստանալու իրավունք ունի: երկրորդ` մենք ստեղծեցինք Սփյուռքի նախարարությունը, որը ուսումնասիրում է տարբեր երկրներում իրավիճակը, կապեր է հաստատում ու նպաստում է Հայաստանի կյանքում տարբեր երկրների հայերի ներգրավմանը:
Այո, Դուք ճիշտ եք. Ռուսաստանի հայերը աշխարհի ամենաբազմամարդ հայկական համայնքն է: Դա բնական կամուրջ է, որ կապում է մեր երկրները: Ռուսաստանի հայերը շատ ակտիվ մասնակցություն ունեն մեր երկրի կյանքում: Մասնավորապես, մի շարք ներդրումային նախագծեր իրականացվում են հենց հայկական ծագում ունեցող ռուսաստանյան գործարարների կողմից:
Մենք ուրախ չենք Հայաստանից արտագաղթով, սակայն չենք էլ պատրաստվում արհեստական խոչընդոտներ ու դժվարություններ ստեղծել: Ինչպես ցույց է տալիս շատ երկրների փորձը, նման խոչընդոտների հարուցումն ու ինքնամեկուսացումն անիմաստ են: Հայրենիքը չի կարող բանտ դառնալ երկրում ապրողների համար: Ես համարում եմ, որ մարդիկ, ովքեր մեկնել են Հայաստանից, կորսված չեն մեզ համար: Ընդհակառակը, նրանք բոլորն էլ ամուր կապված են հայրենիքի հետ և առաջին իսկ հնարավորության դեպքում անպայման կվերադառնան Հայաստան:
Այդ մարտահրավերի լավագույն լուծումն ու պատասխանը Հայաստանի զարգացումն է: Եթե մարդիկ մեկնում են աշխատանք փնտրելու, ապա այդ հարցը լուծելու համար անհրաժեշտ է նոր աշխատատեղեր ստեղծել երկրում: Դրա համար առանցքային բառը «ավելին» է. ավելի շատ տնտեսական զարգացում, ավելի շատ սոցիալական պաշտպանվածություն, ավելի շատ ազատություն ու հավասար հնարավորություններ բոլորի համար: Ես վստահ եմ, որ հեռու չէ այն օրը, երբ մեր հայրենակիցների մեծ մասը, ովքեր սոցիալ-տնտեսական դժվարությունների հետևանքով մեկնել են, կվերադառնան Հայաստան:

-Հայաստանում, նաև Ռուսաստանում, գործող իշխանություններին ներկայացվող հիմնական մեղադրանքներից մեկը կոռուպցիայի բարձր մակարդակն է:

-Այդ խնդիրը, ցավոք, ամենուր կա: Բայ այն, որ խնդիրն ամենուր է, թույլ սփոփանք է: Մարդը կոռուպցիայի հետ բախվում է ոստիկանություն դիմելիս, դատարանում, տեղեկանք վերցնելիս… Այդ հիմնախնդիրն առաջին հերթին հանրության վիճակ է: Եվ պայքարել դրա դեմ, առանց հանրային աջակցության, անհնար է: Միայն համալիր աշխատանքով կարելի է արդյունքի հասնել. Իրավական դաշտի բարելավում, մարդկանց գիտակցություն փոփոխություն: Տեսեք, Հայաստանը առանձնահատուկ խնդիրներ ունի: Օրինակ, վկայի ցուցմունքներ տալը մի իրավիճակում, երբ երեքմիլիոնանոց բնակչության պայմաններում բոլորը բոլորին ծանոթ են կամ բարեկամ: Իրավիճակի վրա վատ է ազդում նաև մարդկանց սոցիալական վիճակը: Երբ ծառայողական սանդուղքի ներքևի աստիճանին գտնվող պաշտոնյայի աշխատավարձը կազմում է 150 դոլար, ապա շատ գայթակղություններ են առաջ գալիս: Եվ թեև Հայաստանում միջին աշխատավարձը տարվա ընթացքում ավելացել է 5 տոկոսով, իսկ գնաճը ցածր է, մենք հասկանում ենք, որ երկրում 300 դոլար միջին աշխատավարձը շատ ցածր է:

-Նախագահական ընտրությունների կանխատեսումները Ձեզ համար ամենաբարենպաստն են: Բայց ուշ թե շուտ Դուք թողնելու եք բարձր պաշտոնը: Դրանից հետո ի՞նչ կյանքի մասին եք երազում:

-Կանխատեսումները թեև բարենպաստ են, բայց դեռ պետք է հաղթել: Ես երբեք չեմ կառչել որևէ պաշտոնից և երբեք չեմ պլանավորել իմ կարիերայի աճը: Ամենուր, որտեղ ես աշխատել եմ, անհրաժեշտ էր լուծում տալ շատ լուրջ խնդիրների: Եվ խնդիրների լուծմանը համապատասխան ինձ առաջ են տարել:
Երբ պաշտոնից հեռանում ես, ցանկանում ես, որպեսզի անցած ճանապարհը նշանավորվի ձեռքբերումներով ու առաջընթացով: Հատկապես այն ժամանակ, երբ հեռանում ես պետական բարձրագույն պաշտոնից: Նախագահների, ինչպես ռեզիդենտների, նախկինը չի լինում: Անգամ պաշտոնաթողությունից հետո պետության ղեկավարը շարունակում է հասարակական ու պետական մեծ պատասխանատվություն կրել: Կարծում եմ, ես դեռ ժամանակ ունեմ, որպեսզի որոշեմ այդ պատասխանատվության իրացման ճիշտ ձևը: