Ձեր վստահելի աղբյուրը

Վերջին տարիների ընթացքում ՀՀ Աշխատանքի պետական տեսչությունում նկատվում է քաղաքացիների դիմումների թվի կտրուկ աճ. նախորդ տարիների համեմատ նրանց բողոքների ու պահանջների բավարարման ցուցանիշն անհամեմատ բարձր է: Նկատելի է, որ Հայաստանում հասարակությունն աշխատանքային իրավունքների պաշտպանության հարցում առավել ուշադիր է դարձել: Սակայն պետք է նշել, որ ոլորտում առկա են դեռևս չլուծված մի շարք խնդիրներ: Մասնավորապես` ստվերային աշխատուժի խնդիրը, որից տուժում է թե աշխատողը, թե պետությունը: Այս և այլ խնդիրների շուրջ Panorama.am-ի թղթակիցը զրուցել է ՀՀ Աշխատանքի պետական տեսչության պետ Հակոբ Մանուկյանի հետ:

-Կներկայացնեք, թե աշխատանքային իրավունքների պաշտպանության և խախտումները կանխարգելելու նպատակով տեսչությունը քանի՞ ընկերությունում է ստուգում իրականացրել և քանի՞ դիմում-բողոք է ստացել:

-2012 թվականի տարեկան հաշվետվությունը դեռ պատրաստ չէ, այն գտնվում է ամփոփման փուլում: Սակայն որոշ տվյալներ արդեն կարող ենք հրապարակել:

Նախորդ տարիների համեմատ, 2012թ-ին Աշխատանքի պետական տեսչությունը իրականացրել է աննախադեպ թվով քիչ ստուգումներ: Դա ոչ միայն պայմանավորված է ՀՀ կառավարության այն որոշման հետ, որի համաձայն՝ տեսչությունը պետք է ստուգումներ անցկացնի տարեկան 70 մլն դրամ և դրանից ավելի շրջանառություն ունեցող ընկերություններում, այլև վերջին երեք տարիներին մեր որդեգրած քաղաքականությամբ: Մենք հետևողական ենք, եթե գործատուն դիտավորյալ աշխատողին չի վարձատրում, օրենքի շրջանակներում բոլոր վարչական լծակները տեսչությունն օգտագործում է, որպեսզի գործատուն նման մտածելակերպից դուրս գա: Մեր առաջնահերթ նպատակն է օգտակար լինել այն քաղաքացիներին, որոնց իրավունքները ոտնահարվել են:

Հասարակությունը տեսչության գործառույթն առաջին հերթին ընկալում է որպես ստուգող և պատժող մարմին: Մինչդեռ, Աշխատանքի պետական տեսչությունը առաջնահերթ պետք է ստանձնի իրազեկողի և կանխարգելողի դերակատարում: Իսկ եթե գործատուները չեն ենթարկվում օրենքին, ապա դրանից հետո կիրառում ենք օրենքով սահմանված տույժ-տուգանքները:

Ընդհանուր առմամբ, տեսչությունը նախորդ տարվա ընթացքում իրականացրել է 395 ստուգում և ուսումնասիրություն՝ 2011թ-ի 735-ի դիմաց: Նկատենք, որ 2008թ-ին ստուգումների թիվը հասել է 4000-ի:

Ինչ վերաբերում է դիմում-բողոքներին, ապա անցյալ տարի տեսչությունը ստացել է 543 դիմում-բողոք՝ սպասարկման, արտադրության, առևտրի, կրթության և առողջապահության ոլորտներից: Դրանք վերաբերում էին աշխատավարձի չվճարմանը, այդ թվում՝ արտաժամյա աշխատանքի համար, ինչպես նաև աշխատանքից ազատելու դեպքերին:

Մենք մեր աշխատանքը համարում ենք կատարված միայն այն դեպքում, երբ աշխատողը տեսչություն երկրորդ անգամ է դիմում գրում՝ նշելով, որ իր դիմումը բավարարվել է, որ իր աշխատանքային իրավունքը վերականգնվել է: Կարծում եմ, որ դիմում-բողոքների ավելացման պատճառը աշխատողների իրազեկվածության մակարդակի բարձրացման հետ է նաև կապված:

-Ինչպե՞ս է իրավիճակը ստվերային աշխատուժի առումով: Դրանց բացահայտման ուղղությամբ ի՞նչ քայլեր են ձեռնարկվում:

-Վերջին 2-3 տարիներին անօրինական աշխատուժի ավելացման միտումներ չեն նկատվում, սակայն բացահայտման դեպքերն աճել են: Իրականում այս ուղղությամբ մեծածավալ աշխատանք է տարվում, չնայած այդ մասով դեռ անելիքներ շատ կան: Կարծում եմ, որ շուտով անօրինական աշխատուժի նվազմանն ականատես կլինենք:

-Ստվերային աշխատուժի առումով ո՞ր ոլորտներ են առավել ռիսկային:

-Ռիսկային են համարվում տրանսպորտի, սպասարկման, առևտրի և շինարարության ոլորտներ:

- Խոշո՞ր, միջի՞ն, թե՞ փոքր բիզնեսի մոտ է ստվերային աշխատուժը գերակշռում:

-Կարծիք կա, որ խոշոր բիզնեսն է ստվերային աշխատուժի հիմնական սպասարկողը, սակայն պետք է նշել, որ խոշոր բիզնեսն այս տեսանկյունից ավելի օրինապահ է, քան միջինն ու փոքրը:

Իրականում աշխատանքի իրավունքի ոտնահարման դեպքեր ավելի հաճախ գրանցվում են փոքր և միջին բիզնեսում: Օրինակ՝ տրանսպորտի ոլորտում: Կառավարություն դիմեցինք, որպեսզի մեզ թույլատրեն ստուգումներ իրականացրել տաքսի ծառայություններում: Մոտ 100 տաքսի-ծառայությունում կատարած ուսումնասիրության արդյունքում յուրաքաանչյուրում միջինը 7 չգրանցված աշխատողի հայտնաբերեցինք, ինչպես նաև՝ արտաժամյա աշխատանքի տասնյակ միլիոնների չվճարում աշխատակիցներին:

Ինչ վերաբերում է տուգանքներին, ապա, եթե ուսումնասիրությունների արդյունքում գործատուն ուղղում է առկա թերացումներն, ապա տուգանքներ չեն կիրառվում: Հակառակ պարագայում կիրառվում են օրենքով նախատեսված տույժերն ու տուգանքները: Մենք մտածում ենք նաև գործատուների մասին, նրանց ժամանակ ենք տրամադրում, որպեսզի կարողանան վճարել աշխատակիցների աշխատավարձերը:

Նշեմ նաև, որ մենք անձնավորված ստուգումներ չենք իրականացնում, դրանք անցկացվում են ամենուր՝ անկախ նրանից, թե ում է պատկանում այդ ընկերությունը:

Օրինակ՝ վերջին երկու տարիներին տեսչության կողմից տուգանված խոշոր ընկերություններից է «Բորոդինո» պահածոների գործարանը, որտեղ տուգանքի չափը կազմել է 4 մլն 174 հազար դրամ, ուղևարափոխադրում իրականացնող «Քինգ Դելյուքս» ընկերությունը, որն ունեցել է ոչ միայն արտաժամյա աշխատանքի դիմաց աշխատավարձի չվճարման պարտք, այլև անօրինական աշխատակիցներ: Այստեղ 6 մլն դրամի տուգանքի որոշում է կայացվել:

Տուգանվել է նաև Կարեն Դեմիրճանի անվան մարզահամերգային համալիրը՝ 19,5 մլն դրամով, «Կամազավտոկենտրոն» հայ-ռուսական համատեղ ձեռնարկությունը՝ 2 մլն 424 հազար դրամով, «Մաքուր երկաթ» գործարանը՝ 3 մլն դրամով, «Հիդրոէներգաշին» ընկերությունը՝ 10 մլն 886 հազար դրամով, «Սիգարոն» ՍՊԸ-ն՝ 12 մլն դրամով: Ընկերությունները հիմնականում տուգանվել են աշխատավարձերի չվճարման համար:

-Երբ խախտվում է աշխատողի իրավունքը, ինչպե՞ս նա կարող է դիմել Աշխատանքի պետական տեսչությանը:

-Իրականում մենք մենթալիտետի խնդիր ունենք: Հասարակությունը այն կարծիքին է, որ ավելի լավ է աշխատանք ունենա, քան առանց աշխատանքի մնամ: Իհարկե, դա գալիս է սոցիալական խնդիրներից, բայց հետագայում այդ մարդիկ ավելի լուրջ խնդիրների առաջ կկանգնեն: Ի վերջո և՛ գործատուները, և՛ աշխատողները պետք է հիշեն կենսաթոշակային տարիներին ապրելու մասին:

Պետք է փոխել այս մտածելակերպը և հասնել նրան, որ խախտված իրավունքին չհամակերպվեն: Սովորաբար այն դեպքերում են դիմում Աշխատանքի պետական տեսչություն, երբ արդեն դրված է աշխատանքից ազատման հարցը, կամ խնդիրներ կան աշխատավարձի վճարման հետ: Այսպիսի իրավիճակներից խուսափելու համար աշխատողը չպետք է համակերպվի ստեղծված իրավիճակի հետ: Կարևոր է, որպեսզի աշխատակիցը գիտակցի, որ անհրաժեշտ է ունենալ աշխատանքային պայմանագիր: Եթե չեն գրանցում, ապա աշխատողը պետք է որոշի` մնա՞ տվյալ գործատուի մոտ, թե՞ այլ աշխատանք որոնի: Այլապես հետագայում շատ դժվար է նրանց խախտված իրավունքներն իրավական տեսանկյունից պաշտպանել:

Այս առումով տեսչությունը պարբերաբար, իր գործընկերների՝ Գործատուների միության, Արհմիությունների կոնֆեդերացիայի, գործատուների հետ հանդիպումներ է անցկացնում, որպեսզի գտնվեն այն օպտիմալ տարբերակները, որոնց արդյունքում աշխատողն ավելի պաշտպանված կլինի: Օրինակ, արհմիություններին և ՀԿ-ներին առաջարկել ենք ավելի ակտիվ լինել աշխատողների իրավունքների պաշտպանության հարցում:

Մենք միտված ենք առաջնահերթ օգտակար լինել այն քաղաքացիներին, որոնց իրավունքները ոտնահարվել են: Ի վերջո պետք է հասականալ, որ միայն տեսչության աշխատանքը բավարար չէ, այստեղ համախմբված աշխատանք է պետք, ուստի համագործակցության կոչ ենք անում բոլորին: Աշխատանքի իրավունքի ինստիտուտը դեռ կայացման փուլում է մեր հանրապետությունում, միայն համատեղ ջանքերի շնորհիվ կհասնենք ռեալ նվաճումների: Բոլորը խոսքից պետք է անցնեն գործի:

- 2013 թվականի հունվարի մեկից գործողության մեջ է մտել «Եկամտահարկի մասին» օրենքը, եթե հարկման նոր համակարգի միջոցով աշխատող քաղաքացիները եկամտի կորուստ կունենան, ապա կարո՞ղ են դիմել Աշխատանքի պետական տեսչությանը:

-Իհարկե: Եթե օրենքը ճիշտ չի կիրառվում, ապա աշխատողը կարող է դիմել տեսչություն: Աշխատանքի պետական տեսչության աշխատակիցներն անցյալ տարի սեմինարներ են անցկացրել, որպեսզի գործատուներին տեղեկացնեն օրենքի կիրառման ճիշտ մեթոդիկան: Եթե աշխատողի աշխատավարձը նվազի, ապա նա պետք է դիմի տեսչություն: Տեսչությունը դիմում-բողոքի հիման վրա կատարում է ստուգումներ: Եթե պարզվի, որ գործատուն իջեցրել է աշխատողի աշխատավարձը, ապա տալիս ենք պարտադիր կատարման հանձնարարական` գումարները վերականգնելու պահանջով: