Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Լավ օդաչու-գրոհային` մարդկային ֆիզիկական և հոգևոր բարձրագույն որակների համադրությունն է, կատարելության հասցված թռիչքային վարպետությունն է»: Այսպես են բնութագրել «բալթյան մրրկահավին»` ԽՍՀՄ կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյանին 1942 թ. «Կարմիր նավատորմ» թերթում լույս տեսած մի հոդվածում:

Այսօր Նելսեն Ստեփանյանի ծննդյան օրն է: Ուղիղ 100 տարի առաջ հենց այս օրն է Շուշիում ծնվել հայ հերոսը: Ծնողների հետ տեղափոխվել է Երևան, որտեղ սովորել է Գորկու անվան դպրոցում: Հինգերորդ դասարանից սկսած հետաքրքրվել է ավիացիայով և ավիամոդելավորմամբ: 1932 թվականին ավարտել է Ս. Օրջոնիկիձեի անվան Բաքվի ռազմական ուսումնարանը: 1935 թվականին ավարտել է Բատեյսկի քաղավիացիայի օդաչուական դպրոցը, որտեղ էլ աշխատել է մինչև 1938 թվականը որպես հրահանգավորող օդաչու: 1938-1941 թվականներին ծառայությունը շարունակել է Միներալնիե վոդի քաղաքում:
Հայրենական պատերազմի երկրորդ օրը զորակոչվել է ռազմաճակատ (1941 թ. հունիսի 23)` Սևծովյան նավատորմի գրոհային ավիացիա: Ռազմաճակատ մեկնելուց առաջ նա հարազատներին գրել է. «Քանի դեռ կրծքիս տակ բաբախում է սիրտս, իմ սուրբ պարտքն եմ համարում մինչև արյան վերջին կաթիլը պաշտպանել սիրելի Հայրենիքը, մեր երջանիկ խորհրդային ժողովրդին, մեր ծաղկող քաղաքները և գյուղերը: Իմ տեղը Հայրենիքի պաշտպանների առաջին շարքերում է»: Խոր ատելություն թշնամու նկատմամբ, անսահման նվիրվածություն և սեր դեպի հայրենիքը, արիություն և խիզախություն մարտերում՝ ահա հայ օդաչուի բնորոշ գծերը:

Նա 46-րդ գրոհային էսկադրիլիայի կազմում սովորել է Ил-2 կործանիչի հետ աշխատանքը և մասնակցել է Պոլտավայի, Զապորոժիեյի, Օդեսայի մատույցներում տեղի ունեցող պաշտպանական մարտերին: 20-րդ թռիչքի ժամանակ Ստեփանյանը վիրավորվել է զենիթային արկի բեկորից: Նա վիրավորվել էր ոտիքց և ստիպված էր որոշ ժամանակ հեռանալ մարտի դաշտից ու իր ընկերներից:

Առողջանալուց հետո նրան ուղարկում են Լենինգրադ: Լենինգրադի մատույցներում հերոսն իրականացրել է մոտ 60 մարտական թռիչք, իր օղակի հետ միասին ոչնչացրել և շարքից հանել է 8 տանկ, մոտ 90 ավտոմեքենա, ավելի քան 60 զենիթային հրանոթ և գնդացիր:
1944 թվականի ապրիլին Ստեփանյանը նշանակվում է 47-րդ գրոհային ավիագնդի հրամանատար: Այդ ավիագունդը մարտեր էր մղում Ղրիմի և Կուբանի երկնքում: Ղրիմի օպերացիայի ընթացքում Նելսոն Ստեփանյանը ոչնչացրել է 8 տրանսպորտային նավ, 12 արագընթաց դեսանտային բարժա, 9 պահակային կատեր, ավելի քան 3000 թշնամական զինվոր և սպա:
Ղրիմի ազատագրումից հետո, 1944 թվականի մայիսին, Ստեփանյանն իր 47-րդ գրոհային ավիագնդի հետ վերադառնում է Բալթյան ռազմաճակատ, մասնակցում է Ֆիննական ծոցի մարտերին: 1944 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Ստեփանյանը ուղևորվում է Լեպահայի նավահանգստի ռմբակոծմանը: Գրոհային խումբը հարձակման է ենթարկվում 30 գերմանական կործանիչների կողմից: Ստեփանյանն անցնում է հակահարձակման, սակայն նրա ինքնաթիռին հարվածում են է, և նա վնասված ինքնաթիռն ուղղում է դեպի թշնամական նավը:
Պատերազմի դաշտում նա կատարել է 239 մարտական թռիչք, անձամբ և խմբի կազմում խորտակել է թշնամական 53 նավ (անձամբ` 13), ոչնչացրել է 80 տանկ, 600 ավտոմեքենա, 27 ինքնաթիռ (2 Ju-88 ռմբակոծիչ օդային մարտում, 25 տարբեր տեսակի ինքնաթիռներ իրենց օդանավակայաններում), 105 թշնամական հրանոթ, 130 գնդացրային կետ, 5000 զինվոր: Ահա Հայրենական Մեծ Պատերազմում Նելսոն Ստեփանյանի մարտական հաշվի ոչ լրիվ ցանկը:

Բանակում Նելսոն Ստեփանյանն իր ամբողջ ներուժն ու գիտելիքները, կամքն ու էներգիան է գործի դրել: Նա երբեք, նույնիսկ մահվան ճիրաններում, չի մոռացել իր ընտանիքին ու հարազատ քաղաք Երևանը: «Ես կատարում եմ իմ պարտքը Հայրենիքի առաջ և համոզված եմ, որ մեր ամբողջ ընտանիքը նույնպես կկատարի իր պարտքը»,- հորն ուղղված նամակներից մեկում գրել է Նելսոն Ստեփանյանը: Իր բոլոր նամակներում նա խորհուրդ է տալիս հարազատներին չհուսահատվել, վստահ լինել, որ հաղթելու են: Իսկ իր մասին ընդամենը գրում էր. «Ես զգում եմ ինձ հիանալի»: Թերթերը հաճախ են գրել Նելսոնի թռիչքների, սխրանքների մասին՝ արտահայտելով իրենց հիացմունքը, նրան անվանել են սովետական ավիացիայի «խիզախ բազե»: Նա երբեք չի ունեցել աննպատակ որևէ օդային հարձակում, նա միշտ գտնում էր նշանակետը և հստակ դրանք վերացնում: Թռիչքների ժամանակ կատարած սխրանքերի համար նրան դիպուկահար-օդաչու որակումն են տվել:

Ստեփանյանի խառնվածքը կործանիչի միաձուլումն է ռմբակոծիչի հաշվենկատ վերլուծական մտքի հետ: Նա խիզախ էր, բայց ոչ երբեք ցուցադրական, սառնասիրտ, բայց ոչ ոք նրա սառնասրտությունը չէր համեմատում անտարբերության հետ: Նա տիրապետում էր ավիացիայի բոլոր հմտություններին, բայց հազվադեպ էր գոհ լինում իրենից. թեև հաջողությամբ ավարտում էր մարտը, բայց միշտ ինքն իրեն քննադատում էր, իր գործողություններում սխալներ էր գտնում և հաջորդ անգամ այդ սխալն այլևս չէր կրկնում: Նա սիրում էր դիմել ռիսկի: Ն. Ստեփանյանը դաժան անձնավորություն չի եղել: Ուրախ, հավատարիմ ընկեր է եղել: Նրան բնորոշ է եղել՝ կարգուկանոնին հետևող, պահանջկոտ ինչպես իր, այնպես էլ իր ենթակաների նկատմամբ: Իր գիտելիքներն ու ռազմական փորձը կարողանում էր փոխանցել ենթականերին:

Նելսոն Ստեփանյանն իր խիզախությամբ նոր, փայլուն էջ է գրել Հայրենական Մեծ Պատերազմի տարեգրության մեջ: ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության 1942 թվականի հոկտեմբերի 23-ի որոշմամբ արժանացել է Խորհրդային Միության հերոսի կոչման: 1944 թ. օգոստոի 20-ին նա արժանանում է Սովետական Միության կրկնակի հերոսի կոչման, որը շնորհվում է 1945 թ.՝ հետմահու:
Նելսոն Ստեփանյանը զոհվել է 1944 թ. դեկտեմբերի 14-ին մարտի ժամանակ: Պատերազմի ամբողջ ընթացքում նա հավատացել է, որ հաղթելու են ու հենց այդ հաղթանակին հասնելու համար նա կռվել է անձնուրաց, ու հենց այդ հաղթանակին հասնելու համար է նա նվիրել իր երիտասարդ կյանքը: Ցավոք… Նա չտեսավ այդ հաղթանակը:
Խորհրդային Միության կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյանն ապրել է ընդամենը 31 տարի: Կյանքի վեջին չորս տարիների ընթացքում՝ ռազմի դաշտում եղած ժամանակաշրջանում, նա այնքան անձնազոհ, քաջարի և շշմեցուցիչ գործեր է կատարել, որ շատերին է թվացել, թե նա մի գեղեցիկ լեգենդ է: Գրող Նարիա Զարյանը նրան անվանել է՝ հայ ազգի հպարտություն:

Նելսոն Ստեփանյանի մասին նյութեր ու լուսանկարներ մեզ տրամադրեցին նրա եղբոր թոռնուհիները: Նյութում օգտագործվել են Խորհրդային շրջանում լույս տեսած ռուսական տարբեր թերթերում ԽՍՀՄ կրկնակի հերոսի մասին լույս տեսած հոդվածներից մեջբերումներ, «Սովետական Հայաստան» թերթից: