Ձեր վստահելի աղբյուրը

 Մինչև վերջերս ես կարծում էի, որ Հայաստանում տնտեսական զարգացման հիմնական խոչընդոտը ռեսուրսների սղությունը, շուկայի փոքրությունն ու կոմունիկացիոն խնդիրներն են, իսկ հասարակական առաջընթացի արգելակողը` արխայիկ վարքականոնները, որ մեզանում դեռևս դոմինանտ են: Սակայն ՀԱԿԿ առաջնորդ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը փորձեց դարձի բերել մոլորյալիս` հուշելով, որ Հայաստանում բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն իրականացնելու անհրաժեշտություն կա:
Չնայած անվերապահ ճշմարտություններ արտաբերողի համբավին, այնուամենայնիվ, շաբաթ և կիրակի օրերին կասկածամտությամբ էի վերաբերվում առաջին նախագահի մատնանշած օրակարգին, և ահա` ինչու:

Բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություններն, ինչպես հայտնի է, բնորոշ էին 17-18-րդ դարերին, առաջին հերթին` Անգլիայի ու Ֆրանսիայի օրինակով: Որքան հայտնի է, այլ երկրների` փափուկ գործիքներով արդիականացվելու ցանկությունը հանգեցրեց նրան, որ կուտակված փորձը լայն տարածում գտավ աշխարհում և առոչինչ դարձրեց արյունոտ հեղափոխությունների անհրաժեշտությունը:

Արդյունքում` 19-րդ դարի երկրորդ կեսին առաջադեմ մարդկությունը կանգնեց միանգամայն նոր` ֆիզիկական աշխատանք կատարող զանգվածների իրավունքները շահագործող բուրժուաներից պաշտպանվելու խնդրի առաջ: Արդյունքում ծնվեց սոցիալիզմը, և առաջադեմ երկրները (փաստացի` եվրոպական երկրները)` մի մասը սոցիալ-դեմոկրատական, մյուսները կոմունիստական հեղափոխությունների միջոցով փորձեցին լուծել խնդիրը` բնականաբար ձևակերպելով ու առաջ մղելով նոր արժեքներ ու նորմեր: Այստեղ ևս կարևոր է նշել, որ հեղափոխությունները միօրինակ չէին` դրանք տատանվում էին Անգլիայում ձևավորված չարտիստական շարժումից մինչև ռուսական կարմիր հեղափոխությունը:

Իր պատմական նշանակությամբ մեկ այլ խնդիր էլ ծագեց 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի առաջին կեսին: Այն մեկ բառով կոչվում էր օլիգարխիա: Խնդիրը հետևյալն էր. արտադրողական կապիտալը միավորվել էր ֆինանսական կապիտալին և ձևավորված խոշոր սինդիկատները լուրջ քաղաքական ազդեցություն էին ձեռք բերել` ընդհուպ մինչև ստանձնելով քաղաքական որոշումներ ընդունողների դերը: Այս փուլում առաջադեմ մարդկությունն ի դեմս ԱՄՆ-ի և եվրոպական երկրների, սկսեց հաջողությամբ ներդնել ու կիրառել հակամոնոպոլիստական գործիքներ:

Այստեղ կարելի է հիշատակել բոլոր ժամանակների ամենահարուստ մարդուն` Ջոն Դեվիսոն Ռոքֆելլերին, ում «Սթանդարտ օյլ» նավթային ընկերությունը 20-րդ դարի սկզբին տնօրինում էր ԱՄՆ-ի նավթարդյունաբերության 95 տոկոսը: Այս իրավիճակը լավագույնս բնութագրում էր` ինչ ասել է օլիգարխիա (Ռոքֆելլերը նաև խոշորագույն բանկիր էր): ԱՄՆ կառավարությունը ստիպված էր պատմական քայլի դիմել. 1911թ-ին կառավարության որոշմամբ «Սթանդարտ օյլ»-ը վերակազմավորվում է` մասնատվում է 7 տարբեր ընկերությունների. «Էքսոն», «Շևրոն», «Ամոկո», «Մոբիլ գազ», «Օհայո», «Սոհայո», «ԿոնոկոՖիլիպս»: Մեր ժամանակներում նավթային բիզնեսին քիչ թե շատ տիրապետողները լավ են պատկերացում, թե ովքեր են սրանք: Իսկ պատկերացնո՞ւմ եք, որ նշված յոթն այսօր լինեին մեկ ընկերություն ու պատկանեին մեկ մարդու:

Ինչպես տեսնում եք, արդի շրջանում մարդկությունը բավականին երկար ճանապարհ է անցել` այդ ուղու ընթացքում ձևակերպելով կոնկրետ արժեքներ, նորմեր, հասարակական հարաբերություններ ու դրանց կանոնակարգումներ: Այդ ամենն այսօր հայտնի է եվրոպական արժեքներ հավաքական անունով, որն իր մեջ ներառում է մարդու իրավունքները` այդ թվում սեփականության ու դրա պաշտպանվածության, աշխատանքի ու դրա պաշտպանվածության իրավունքը, շուկայական տնտեսությունն ու ազատ մրցակցությունը, նաև` համընդհանուր ընտրական իրավունքը և այլն:

Մի խոսքով` Արևմուտքը իր վերջին երկու հարյուրամյա պատմության ընթացքում կուտակել է փորձ, որը հասու չէր արխայիզմի և գաղութատիրության տակ ապրող մյուս երկրներին:

20-րդ դարի երկրորդ կեսին ապագաղութացման արդյունքում հարյուրավոր պետություններ առաջ եկան, որոնք բոլորն էլ խնդիր դրեցին նմանվել սոցիալ-տնտեսական զարգացման բարձր մակարդակի հասած արևմտյան երկրներին: Բայց քանի որ անիմաստ էր վազել պատմության հետևից և կուտակել սեփական փորձը, ծագեց այլոց` արևմտյան երկրների արդյունավետ փորձը յուրացնելու ու տեղայնացնելու անհրաժեշտություն: Արդյունքում` առանձին երկրներ, ինչպիսիք օրինակ Հարավային Կորեան, Իսրայելը կամ Չիլին, լուրջ հաջողություններ գրանցեցին այդ ճանապարհին, և այսօր ոչնչով չեն զիջում արևմտյան հասարակություններին:

Հանուն արդարության, պետք է նշել, որ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին անկախացած երկրների մեծ մասը թեև հռչակել են արդիականացման մասին, սակայն արխայիզմից քայլ առաջ չեն կատարել: Բայց սա ամենևին էլ չի նսեմացնում եվրոպական, գուցե նաև համամարդկային արժեքների ունիվերսալ բնույթը:

Վերադառնալով Տեր-Պետրոսյանի հայտարարությանը, ստիպված եմ արձանագրել, որ ՀՀ առաջին նախագահն, այնուամենայնիվ, ճիշտ չէ: Հայաստանում բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության կարիք չկա: Չկա նաև սոցիալ-դեմոկրատական հեղափոխության կամ օլիգարխիան գլխատելու անհրաժեշտություն (համաձայնեք, որ մեր «օլիգարխները» շատ հեռու են Ռոքֆելլերներից ու Մորգաններից): Միաժամանակ, սակայն, Հայաստանում կան խնդիրներ, որոնք բնորոշ են թե 18-րդ, թե 19-րդ, թե 20-րդ դարի Եվրոպաներին:
Ուստի` առաջարկում եմ նախ ձևակերպել այդ խնդիրները, հետո ձեռնամուխ լինել դրանց լուծմանը` առանց հեղափոխությունների, պարզապես այլոց հաջողված փորձը յուրացնելով: Եթե, իհարկե, խնդիրը հանրային շահն է:

Իսկ, եթե խնդիրը պարզապես անցյալի կարևորագույն իրադարձություններն արդի Հայաստանում կարևորելն է, ՀՀ առաջին նախագահը կարող է հանգիստ խոսել լուսավորականության անհրաժեշտության մասին: Մտավորականին դա ավելի կսազի, քան առանձին բուրժուաների շահերի արտահայտիչի դերը: