Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման և դատապարտման, հայության անելիքների, Թուրքիայի քաղաքականության և թուրքական հասարակության մեջ ցեղասպանության վերաբերյալ ընկալումների շուրջ Panorama.am-ի զրույցը ԵՊՀ արևելագիտության ֆակուլտետի փոխդեկան, թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանի հետ:

-Պարոն Մելքոնյան, ինչպես կգնահատե՞ք Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ներկա գործընթացը և ի՞նչ հաջողություններ կան:
-Չենք կարող ասել, որ թիրախային պետությունների առումով լուրջ հաջողությունների ենք հասել, նկատի ունեմ ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի և Գերմանիայի հարցում, որոնց նկատմամբ մենք ունենք որոշակի պահանջներ և ակնկալիքներ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործում, ինչպես նաև Ֆրանսիայի, որից ակնկալում ենք ցեղասպանության փաստի ժխտման քրեականացում: Դեռևս նոր շոշափելի հաջողությունների չենք հասել պետական ճանաչման մակարդակով, բայց մենք՝ ամբողջ հայությունը, էական հաջողությունների ենք հասել ցեղասպանության հասարակական ճանաչման և ընկալումների առումով: Այսօր նշված եվրոպական պետություններում և աշխարհի տարբեր պետություններում հասարակություններն ավելի շատ են տեղյակ Հայոց ցեղասպանության մասին, ինչը ողջունելի գործընթաց է: Կարծում եմ՝ հասարակական ճանաչումը պակաս կարևոր չէ քաղաքական իշխանությունների ճանաչումից: Այսինքն, եթե անգամ ԱՄՆ-ի նախագահը չի արտասանում ցեղասպանություն բառը, այնուամենայնիվ, ԱՄՆ-ում ամեն օր ավելանում է մարդկանց թիվը, ովքեր իրադարձություններին տալիս են ցեղասպանություն անվանումը: Հասարակական ընկալումները որքան մեծանան, այնքան դա ավելի կստիպի քաղաքական իշխանություններին ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը:

-Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման առումով հաճախ հնչում են քննադատություններ, որ խնդիրը հստակ ձևակերպված չէ, որ պետք է բարձրացնել ցեղասպանության հետևանքների վերացման և փոխհատուցման հարցը: Ի վերջո, միջազգային ճանաչումը ավելի շատ բարոյակա՞ն խնդիր է լուծում, թե՞ ենթադրում է փոխհատուցման գործընթաց և ըստ Ձեզ, ինչպիսի՞ն այն պետք է լինի:
-Այդ բոլոր դրույթները մեր ընդհանուր պահանջների բաղկացուցիչ մասն են կազմում: Իհարկե՝ ճանաչում, իհարկե՝ դատապարտում և իհարկե՝ փոխհատուցում: Այսինքն, Հայոց ցեղասպանության հարցը չի կարող դրվել միայն բարոյական հարթության մեջ: Հայոց ցեղասպանությունը հանցագործություն է, և ցանկացած հանցագործություն ունի իր իրավական պատասխանը: Իրավական առումով Հայոց ցեղասպանությունը պետք է իր գնահատականը ստանա: Ցանկացած հանցագործության ճանաչումից հետո բխում է հանցագործի պատժի սահմանումը և տուժածի փոխհատուցման սահմանումը: Այս պարագայում հանցագործը թուրքական պետությունն է, որը չի հրաժարվում իր օսմանյան անցյալից և չի ճանաչում իր գործած մեղքը, իսկ տուժողը հայությունն է, Հայաստան պետությունը: Ուստի, եթե դիտարկենք քայլերի հերթականությունը, ապա դրանք հետևյալն են: Առաջինը՝ ճանաչում. աշխարհի 20-ից ավելի պետություններ, աշխարհում միլիոնավոր մարդիկ, հազարավոր մտավորականներ և գիտնականներ ճանաչում են Հայոց ցեղասպանությունը, այսինքն՝ կարող ենք ասել, որ ճանաչման փուլը էական արդյունքներ տվել է: Երկրորդը՝ դատապարտում. իհարկե, այս առումով էլ ունենք առաջընթաց, տարբեր պետություններ, պետական գործիչներ դատապարտող հայտարարություններով են հանդես եկել, նույն մտավորականներն ու գիտնականները և այլն: Սակայն մենք թերանում ենք և կարելի է ասել՝ որևէ արդյունք չունենք հենց երրորդ՝ փոխհատուցման հարցում: Եթե ցեղասպանությունը ճանաչվում է որպես հանցագործություն, ապա դրանից բխում է կոնկրետ նեղ իրավական հարցը, ինչպես եղել է Հոլոքոստի պարագայում: Ինչո՞ւ է Գերմանիան մինչև հիմա վճարում հրեաներին: Այսինքն՝ կան սկզբունքներ: Այդ սկզբունքներից են հայրենազրկումը, տարածքային, մարդկային, տնտեսական, գույքային կորուստները և այլն: Սա արդեն զուտ իրավական հարց է, և պետք է իրավաբանները, համագործակցելով պատմաբանների և ցեղասպանագետների հետ, պատրաստեն այդ փաթեթը: Ընդունում եմ, որ մենք թերացել ենք, որ այդ փաթեթը դեռ պատրաստ չէ, այսինքն՝ դեռ հստակ սահմանված չեն իրավական մեր բոլոր պահանջները: Կարծում եմ՝ վաղուց ժամանակն է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և դատապարտման փուլից անցնել իրավական փոխհատուցման փուլի: Պետք է մեր ուշադրությունը ավելի շատ կենտրոնացնել փոխհատուցման խնդրի վրա: Մեր ռեսուրսները պետք է ուղղենք զուտ իրավական հարթություն և օգտագործելով տեղեկատվական պատերազմի մեթոդները՝ էլ ավելի մեծ ճեղքեր առաջացնենք թուրքական հասարակության ընկալումներում, որպեսզի Թուրքիայի նկատմամբ ճնշումը լինի և՛ դրսից, և՛ ներսից:

-Հայտնի է, որ Հայոց ցեղասպանության հարցի լուծման բանալին, ի վերջո, գտնվում է Թուրքիայում: Այս առումով, վերլուծելով նախընթաց տարիներին Թուրքիայում տեղի ունեցող գործընթացները և իրականացվող քաղաքականությունը, ի՞նչ միտումներ և փոփոխություններ եք տեսնում: Արդյոք, նաև միջազգային ճանաչման արդյունքում, թուրքական պետությունն ու հասարակությունը ավելի մոտ են պատմական իրողություններն ընդունելուն և փաստերի հետ հաշվի նստելուն:
- Թուրքիան այն պետությունն է, որը տասնամյակներով շարունակում է կոծկել հանցագործությունը, մերժել և դրանով նաև հանցակից դարձել: Երբ ասում ենք, որ թուրքական պետությունը ցեղասպանության համար պատասխանատու պետություն է, մենք ոչ միայն նկատի ունենք, որ Թուրքիան Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդն է, այլև այն, որ Թուրքիան շարունակում է մերժել Հայոց ցեղասպանությունը՝ դրանով դառնալով հանցակից: Օրինակ, եթե մարդը գիտի հանցագործության մասին, բայց չի հայտնում, ավելին՝ ժխտում է դա, ապա դա ևս համարվում է հանցագործություն: Այդ սկզբունքով էլ Թուրքիան, ըստ էության, հանցագործ է: Չեմ կարող ասել, որ վերջին տարիներին էական փոփոխություններ են նկատվում թուրքական քաղաքականության մեջ: Նույն հնաոճ քաղաքականությունը շարունակվում է, և Թուրքիան դարձել է պատանդ իր իսկ հռչակած ժխտման քաղաքականության: Այսօր Թուրքիայի քայլերը բխում են ոչ թե նորմալ քաղաքական տրամաբանությունից և շահերից, այլ ուղղակի հանցագործությունը կոծկելու, պարտակելու միտումից: Կարող եմ ասել, որ այդ քայլերը քաղաքական առումով Թուրքիային մեծ վնասներ են հասցնում, ժխտելով ցեղասպանությունը՝ իրեն ավելի շատ վնաս է հասցնում, քան օգուտ: Հետաքրքիր է, որ Թուրքիայի քաղաքական օրակարգում երբեմն այս հարցը ի հայտ է եկել, օրինակ որոշ փաստաթղթեր բացահայտվեցին, որ 1980-ականների վերջին Թուրքիայի նախկին նախագահներից Թուրգութ Օզալը նույնիսկ ազգային անվտանգության խորհրդի քննարկման ժամանակ հարց է դրել, թե միգուցե ավելի ձեռնտու է ճանաչե՞լ ցեղասպանությունը և Թուրքիայի քաղաքականությունն ըստ այդմ ձևավորել, քան թե գնալ ժխտման ուղով: Բայց փաստերը ցույց են տալիս, որ նրանք ընտրել են ժխտման ուղին:

-Ի՞նչ կասեք թուրքական հասարակության մասին, արդյոք այս տարիներին թուրքական հասարակական ընկալումներում նկատելի՞ են փոփոխություններ:
-Թուրքական հասարակությունն իր բնույթով ճնշված, պետական քաղաքականության ազդեցությունն իր վրա կրող հասարակություն է, որն ապրում է ինֆորմացիոն սով: Այդ հասարակությունը խորապես գաղափարայնացված է, և սկսկած դպրոցական նստարանից այդ հասարակությանը կրթում են ստի ու կեղծիքի միջոցով: Բնական է, որ նման հասարակությունից մենք շատ բաներ չէինք կարող ակնկալել: Սակայն վերջին տարիներին, պայմանավորված հատկապես Թուրքիայի՝ Եվրամիությանն անդամակցության, Թուրքիայի ներսում քաղաքացիական հասարակության ձևավորման գործընթացով, Հրանտ Դինքի սպանությամբ, գրողների ձերբակալություններով, ազատ խոսքի խիստ սահմանափակումներով և այլն, հետաքրքիր գործընթաց է սկսվել: Տեսնում ենք, որ թուրքական հասարակության մեջ գնալով ավելանում են մարդիկ, ովքեր փորձում են քաղաքական, պետական թեզից տարբերվող թեզ ներկայացնել և դա պաշտպանել: Արդեն որերորդ տարին է, և այս տարի ևս տեսնում ենք, որ Թուրքիայի տարբեր քաղաքներում տեղի են ունենում Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված հիշատակի միջոցառումներ: Էական փոփոխություններ նկատելի է թուրքական մամուլում: Եթե 10 տարի առաջ թուրքական մամուլում ցեղասպանություն բառն անգամ հանդիպել չէր լինի, այսօր ընդդիմադիր թերթերում հանդիպում է ոչ միայն ցեղասպանություն բառն, այլև ցեղասպանության խնդրի մասին քննարկումներ, բացահայտումներ, ուսումնասիրություններ: Թուրքիայում տպագրվում են ցեղասպանությանն ուղղակի կամ անուղղակի վերաբերող գրքեր, հետազոտություններ: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ հասարակության մեջ ձևավորվել է մի փոքր խումբ, որը փաստորեն ընդունում է ցեղասպանությունը կամ եթե նույնիսկ չի ընդունում, ապա ունի հստակ տարբերվող դիրքորոշում թուրքական պաշտոնական տեսակետից: Օբյեկտիվ լինելու համար նաև պետք է փաստեմ, որ այս մարդկանց թիվը գնալով աճում է, և գործընթացները նպաստում են դրան: Որքան աճում են ցեղասպանության մասին գրքերի քանակը, այնքան կարող է աճել պետական տեսակետից տարբերվող տեսակետ ունեցող մարդկանց թիվը, և յուրաքանչյուր տարվա միջոցառումների ակտիվությունը դրա վկայությունն է: Եթե մի քանի տարի առաջ ապրիլի 24-ին միայն Ստամբուլում տեղի ունեցավ հիշատակի միջոցառում, ապա այս տարի մոտ մեկ տասնյակի հասնող քաղաքներում հենց այսօր տեղի են ունենում ապրիլի 24-ին նվիրված հիշատակի միջոցառումներ: Սակայն սրանք, իհարկե, շատ փոքր քայլեր են, և եթե Թուրքիան այս քայլերով առաջ գնա, ապա երևի թե հարյուր տարի հետո միայն Թուրքիան կկարողանա ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը:

-Երկու տարի անց կլրանա Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցը, ինչը հայության երկարատև պայքարի և սպասելիքների խորհրդանշական իմաստ է ձեռք բերում: Ըստ Ձեզ, ի՞նչ պետք է արվի Հայաստան պետության և Սփյուռքի կողմից, որպեսզի արդյունքները լինեն ավելի շոշափելի:
-Այն, ինչ Հայաստանը, Սփյուռքը, Հայ դատի գրասենյակները, գիտնականները, բոլորը արել են 70-ականներից 90-ականներին, հիմա արդեն 2010-ից հետո պետք է արվի դրանցից շատ ավելի նոր, շատ ավելի էական և տարբերվող քայլեր: Ընդհանրապես ողբերգությունների համար, այսպես ասած, կլոր տարելիցների ֆետիշացմանը դեմ եմ: Ցեղասպանությունը հանցագործություն է համայն մարդկության նկատմամբ, և կապ չունի, թե 100 տարի է անցել, 50, թե 67: Հարյուրամյակը զուտ խորհրդանշական թիվ է, բայց դա ոչ մի բանի վերջը չի և ոչ էլ սկիզբն է: Պետք չէ կենտրոնանալ այդ թվի վրա և մտածել, որ այդ թվին էական փոփոխություններ են լինելու, իսկ եթե չլինեն, ապա ուրեմն՝ վերջ, մեր դատը կորսվեց և այլն: Հարյուրամյակին ընդառաջ, իհարկե, պետք է ակտիվացնենք մեր քայլերը, սակայն 99-ամյակին նույն ակտիվ քայլերը պետք է իրականացնենք, այսինքն՝ նոր ոճով, նոր մեթոդներով, ավելի լայնամասշտաբ, ավելի թիրախային: Ընդգրկելով նոր թիրախներ՝ պետք է շարունակենք մեր գործունեությունը և գիտակցենք, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը ոչ միայն մեր, այլև համաշխարհային քաղաքակիրթ հասարակության խնդիրն է, և անկախ տարելիցներից՝ այդ խնդիրը պետք է գտնի իր հանգուցալուծումը: