Ձեր վստահելի աղբյուրը

Երկու տարի հետո, 2015-ին, լրանալու է Մեծ Եղեռնի 100-ամյակը: Ուզենք, թե չուզենք, դա որոշակի ռուբիկոն է, որը դեռ հայկական /ոչ միայն հայաստանյան/ իրականության մեջ մնում է չիմաստավորված, թեպետ դրա անհրաժեշտությունը կա արդեն այսօր: Այդ իմաստավորումը վերաբերում է ռուբիկոնի առաջին հերթին իրավական և բարոյահոգեբանական տեսանկյուններին /բայց ոչ միայն դրանց/ այն առումով, թե փոխվու՞մ է արդյոք հարյուր տարվա վաղեմություն ունեցող ոճրագործության իրավական /առաջին հերթին՝ միջազգային իրավական/ գնահատականը /եթե այո, ապա ի՞նչ պետք է արվի այդ պայմաններում, և ամենակարևորը՝ անողն ո՞վ է /դրա մասին՝ քիչ հետո//, և փոխվու՞մ է արդյոք պատմության նկատմամբ հոգեբանական և առաջին հերթին բարոյահոգեբանական վերաբերմունքը /մեզանում, թուրքերի մոտ և աշխարհում առհասարակ/:

Ուզենք, թե չուզենք, բայց երկու տարի հետո ստիպված ենք լինելու որոշակի ամփոփումներ անել հայոց ցեղասպանությանն առնչվող բազմաթիվ հարցերի և խնդիրների կապակցությամբ արված ու չարված աշխատանքների կապակցությամբ: Եվ այդժամ անխուսափելիորեն առաջանալու են հարցեր, որոնք պետք է քննարկման դրվեն արդեն այսօր, որովհետև պատասխաններ գտնելը կարող է տարիներ տևել:

Հարցերը, որոնք սպասում են իրենց պատասխանին, իրականում բազմազան են. օրինակ, ճի՞շտ է, արդյոք, հայոց ցեղասպանության շուրջ ձևավորված օրակարգը՝ ճանաչում, դատապարտում, փոխհատուցում /սրանով սահմանափակվու՞մ է հարցը, թե՞ կարելի է էլի ինչ-որ բան ավելացնել/, և ինչպիսի՞ փոխհատուցման մասին կարող է խոսք գնալ /դրամական, տարածքային, ռեսուրսների և այլն/:

Բայց մինչ այդ կա ավելի կարևոր հարց. ինչպիսի՞ օրակարգ է այդ օրակարգն առհասարակ. քաղաքակա՞ն, իրավակա՞ն, բարոյահոգեբանակա՞ն, թե՞ մեկ այլ բնույթի: Ինչպե՞ս է իմաստավորվում ցեղասպանություն երևույթը ժամանակակից աշխարհում առհասարակ /որպես վաղեմություն չճանաչող հանցագործությու՞ն, թե՞ որպես պատմական իրողություն, որը չարժե արդիականացնել/ և ինչպիսին է դրա՝ մեր ընկալումը: Որովհետև կարող է ստացվել, որ, օրինակ, ցեղասպանության հարցը միանգամայն տեղավորվում է միջազգային իրավունքի շրջանակներում, սակայն մեզ համար այն ունի նախևառաջ բարոյահոգեբանական կամ քաղաքական նշանակություն՝ կապված շրջափակման, ազգային անվտանգության և Թուրքիայի ու ցեղասպանությունը չճանաչող այլ երկրների հետ հարաբերություններ չհաստատելու հետ:

Սա կարևոր հարցադրում է, որովհետև կախված այն բանից, թե ինչպիսի օրակարգի հետ գործ ունենք, փոխվում է այս սուբյեկտը, ով պետք է իրականում զբաղվի հայոց ցեղասպանությանն առնչվող հարցերով: Այսինքն, եթե ընդունում ենք, որ ցեղասպանության ճանաչումն ու դատապարտումը քաղաքական հարց է, ապա դրանով պետք է զբաղվի պետությունը, տվյալ դեպքում՝ Հայաստանի հանրապետությունը /հարց է առաջանում՝ ԼՂՀ-ն պե՞տք է զբաղվի նույն խնդրով, թե՝ ոչ, քանի որ երկու երկրներում էլ պետականակիր ժողովուրդը նույն հայ ժողովուրդն է՝ ցեղասպանության ենթարկված մարդկանց ժառանգները/: Բայց եթե այս հարցը քաղաքականացվում է, այն դառնում է որոշակի շահարկումների առարկա՝ գերտերությունների և միջազգային միությունների ձեռքերում:

Եթե հարցն իրավական է, ապա դրանով պետք է զբաղվեն միջազգային համապատասխան կազմակերպություններն ու միությունները՝ միջազգային իրավունքի շրջանակներում: Այդ դեպքում Հայաստանի դերը հայոց ցեղասպանության ճանաչման, դատապարտման և փոխհատուցում պահանջելու իրավասության հարցերում ենթակա է վերանայման, հատկապես՝ վերջին տասնամյակների ընթացքում արված աշխատանքները: Քանի որ կարող է ստացվել այնպես, որ, օրինակ, աշխարհասփյուռ հայությունն այդ նույն հարցերի կապակցությամբ ավելի մեծ և արդյունավետ աշխատանքն է տարել, քան Հայաստանը: Կարող է ստացվել նաև, որ ցեղասպանության հետ կապված պապանջատիրական հարցեր բարձրացնելու իրավունք ունի աշխարհասփյուռ հայությունը, բայց ոչ՝ պետությունը, և այլն:

Եթե հարցը բարոյահոգեբանական է, ապա ո՞րն է այն սուբյեկտը /պետությունը, հայությունը, եկեղեցին/, որ պետք է զբաղվի դրանով և ի՞նչ է պետք անել այս պարագայում՝ քարոզել ներսում և դրսում, իրականացնել հայկական լոբբի և ա՞յլն:

Իսկ ի՞նչ անել, եթե հանկարծ պարզվի, որ հարցը զուտ պատմական է և չունի ելքեր դեպի այժմեականություն:
Այս հարցերի պատասխանները կարևոր են, որովհետև 2015 թվականի ապրիլի 25-ին համայն հայությունն արթնանալու է նոր իրականության մեջ, նոր իրավիճակում: Եվ արդեն այսօր պետք է հասկանալ, թե դա ինչպիսի իրավիճակ է՝ նոր քաղաքակա՞ն, նոր իրավակա՞ն, նոր հոգեբանակա՞ն, թե՞ նոր պատմական:

Մովսես Դեմիրճյան