Ձեր վստահելի աղբյուրը

1991-ի հենց այս օրերին էր, երբ ադրբեջանական իշխանության և խորհրդային ղեկավարության գորբաչովյան թևի կողմից սկսեց իրականացվել «Օղակ» գործողությունը:

«Օղակ» գործողությունը հայաբնակ 35 գյուղերի խաղաղ բնակչության դեմ պետական ահաբեկչության գործողություն է։ Իրականացման ժամանակահատվածը՝ 1991 թվականի ապրիլից օգոստոս։ Իրականացման վայրը՝ Լեռնային Ղարաբաղի Շահումյանի, Շուշիի, Մարտակերտի, Հադրութի շրջաններ, Ստեփանակերտ, խորհրդային Հայաստանի Նոյեմբերյանի, Գորիսի, Տաուշի շրջաններ։ Հեղինակներն ու իրագործողները՝ Այազ Մութալիբով, Վիկտոր Պոլյանիչկո, Մահոմեդ Ասադով, Ադրբեջանական ԽՍՀ ոստիկանության հատուկ նշանակության ջոկատ, Ադրբեջանի ազգային ճակատ, Միխայիլ Գորբաչով, Բորիս Գրոմով, ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի և ԽՍՀՄ բանակի ստորաբաժանումներ։

Մեջբերում Քերոլայն Քոքսի և Ջոն Էյբների «Էթնիկ զտումները շարունակվում են. Պատերազմ Լեռնային Ղարաբաղում» գրքից. Գործողությունը սկսվեց ապրիլի 30-ի առավոտյան Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերի դեմ։ Այս անվանումները խաղաղ բնակիչների նկատմամբ դաժանության աստիճանով կմնան հայ ժողովրդի հիշողության մեջ Բաքվի և Սումգայիթի հետ մեկտեղ։ Անպաշտպան գյուղացիների դեմ ձեռնարկված գործողությունն առանձնանում էր հատուկ դաժանությամբ և տմարդությամբ։ Գործողության ընթացքում խաղաղ բնակիչների դեմ իրականացվել են բազմաթիվ անմարդկային գործողություններ. տղամարդկանց բռնում և սպանում էին, կանանց բռնաբարում, երեխաները ենթարկվում էին դաժան վերաբերմունքի, քաղաքացիական անձանց առևանգում և գերեվարում էին։ Ադրբեջանական թուրքերը մոտակա գյուղերից ժամանում էին բեռնատարներով, զբաղվում կողոպուտով և դիակապտությամբ, գողանալ-տանելով ամեն ինչ՝ գույքից մինչև անասուն։

Սա Գետաշենն է՝ 20-րդ դարասկզբին Հայաստանից բռնանջատված հայկական ամենախոշոր գյուղերից մեկը։ Գետաշենի բնակչությունը հասնում էր 5.000-ի։ Հենց այս գյուղը դարձավ «Օղակ» գործողության առաջին թիրախը։

Ռուս գրող և հրապարակախոս Ինեսա Բուրկովան վկայում է։ Փախստականների պատմությունները լսելը մարդկային ուժերից վեր է։ Տանջահարված, խելագար աչքերով, նրանք կրկին վերապրում էին հարազատ գյուղում կրած սարսափը։ Հրետանային ռմբակոծություն, փողոցներում դղրդացող զրահատեխնիկա, դեսուդեն նետվող գյուղացիների բազմություն, ճիչեր, լաց, օգնության աղերսանք։ Արկերով ջախջախված հարազատներ, սպանված եղբոր դիակը, որի վրայով տանկ էր անցել։ Թրթուրահոդերին միս է, կացնով մասնատված հարևանը։ Ավերակների վերածված այրվող տներ և դպրոց։ Ադրբեջանական մեքենաներ՝ բեռնված կողոպտված բարիքով։

Այսպիսին էր բուն «Օղակ» գործողության սկիզբը։ Սակայն էթնիկ զտումները, բռնի տեղահանությունը և հայ բնակչության ցեղասպանությունը սկսվել էին շատ ավելի շուտ։
«Մեմորիալ» ռուսական իրավապաշտպան կենտրոնի զեկույցից։ 1989-1990 թվականների ձմռանը Կուսչի Արմավիր, Ազատ, Կամո գյուղերի բնակիչները չդադարող զինված հարձակումների, շրջանային իշխանության մարմինների և ներքին զորքերի ստորաբաժանումների հրամանատարների ճնշումների պատճառով ստիպված էին լքել իրենց բնակավայրերը։

Karabakhrecords.info-ից նաև տեղեկանում ենք, որ 1990 թվականի հուլիսի 26-ին հրապարակվեց ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովի «ԽՍՀՄ օրենսդրությամբ չնախատեսված զինված խմբավորումների ձևավորման արգելքի և զենքի ապօրինի պահման դեպքում դրա բռնագրավման մասին» հրամանագիրը, որն օրինականացնում էր Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի սահմանամերձ բնակավայերի հայ բնակչության դեմ պետական ապաբեկչության արդեն իսկ իրականացվող գործողությունը։

Վիկտոր Կրիվոպուսկով, 1990-1991 թվականներին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզում ԽՍՀՄ ՆԳՆ օպերատիվ-քննչական խմբի շտաբի պետ։ «Ըմբոստ Ղարաբաղ» գրքից։ Ինչպես ցույց տվեց մեր խմբի գաղտնի արշավը, Ադրբեջանում գործում էր մի քանի տասնյակ ապօրինի, ինքնաձիգներով զինված ոստինկանության հատուկ նշանակության խմբավորումներ։ Ցերեկները դրանք քնում էին հատուկ կայաններում ադրբեջանական բնակավայրերի տարածքում, իսկ գիշերները հարձակվում հայկական գյուղերի, անասնաբուծական ֆերմա վրա, սանձարձակվում ճանապարհներին, սպանում, կողոպտում։ Եղել են դեպքեր, երբ սպանում և կողոպտում էին նաև ադրբեջանցի բնակիչներին։

Ինպես հաղորդում էր «Էխո Մոսկվի» ռադիոն 1991 թվականի մայիսին, գործողության նախագծի համաձայն՝ ադրբեջանբնակ վայրերը ստուգման ենթակա չէին։

1991 թվականի հուլիսին Լեռնային Ղարաբաղ և Հայաստանի սահմանամերձ բնակավայեր այցելած՝ Սախարովի անվան միջազգային առաջին վեհաժողովի պատվիրակության զեկույցից։ Խոջալուի օդանավակայանում հայազգի ուղևորներին պարբերաբար ծաղրում են, ենթարկում ծեծի և նվաստացման։ Երիտասարդ կանանց և աղջիկներին ստիպում են մերկանալ ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի աշխատակիցների ներկայությամբ, խլում են փողը, թանկարժեք իրերը։

Ընդունված է համարել, որ «Օղակ» գործողությունը պատիժ եղավ հայերին ԽՍՀՄ պահպանման մասին հանրաքվեին մասնակցությունից հրաժարվելու դիմաց։ «Օղակ» գործողության պլանի մշակումը տեղի էր ունենում միութենական հանրապետությունների կենտրոնախույս միտումների ուժգնացման ֆոնի վրա։ 1991 թվականի մարտի 17-ին նշանակված էր ԽՍՀՄ պահպանման մասին հանրաքվեն։ Դրանում չեն մասնակցել բալթյան հանրապետությունները, Վրաստանը, Մոլդովան և Հայաստանը։

Վիկտոր Կրիվոպուսկովի «Ըմբոստ Ղարաբաղ» գրքից։ Դեռևս 1990 թվականի նոյեմբերին մեր օպերատիվ-քննչական խմբի տրամադրության տակ հայտնվեցին Ադրբեջանի ղեկավարության գաղտնի նյութեր Խանլարի և նախկին Շահումյանի շրջանի գյուղերից հայազգի բնակչության տեղահանման նախագծով։ 1991 թվականի փետրվարի սկզբին կայացած՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի նիստում հանրապետությունից հայ բնակչության տեղահանման նախագիծը փաստորեն հավանության արժանացավ։

Ֆիլմի մշակման ընթացքում հաջողվեց գտնել այդ նույն փաստաթղթերի լուսանկարչական պատճենները, որոնց մասին գրում է Վիկտոր Կրիվոպուսկովը։ Դրանց տեխնիկական վիճակը հնարավորություն չի տալիս դիտարկել մանրամասները, սակայն հաստատում է ինքնին «Օղակ» գործողության պլանի գոյության փաստն արդեն իսկ 1990 թվականի աշնանը՝ ԽՍՀՄ պահպանման մասին հանրաքվեից շատ առաջ։ Այդ պլանը ոչ միայն հավանության է արժանացել Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի նիստում 1991 թվականի սկզբին, այլև այնուհետև համաձայնեցվել է ԽՍՀՄ անվտանգության խորհրդի հետ։

Այսպիսով, քննադատության չի դիմանում այն հաստատուն կարծիքը, թե Արցախի հայկական գյուղերի բնակչության բռնի տեղահանման գործողությունը Կենտրոնի և անձամբ Գորբաչովի վրեժն էր ԽՍՀՄ պահպանման մասին հանրաքվեին մասնակցելու Հայաստանի մերժման դիմաց։ Մարտի 17-ի հանրաքվեն Գորբաչովի կողմից օգտագործված լոկ հարմար առիթ դարձավ՝ Ադրբեջանի հրեշավոր մտադրությունների սատարումն արդարացնելու համար։

1991 թվականի մայիսի 15-ին «Ազատություն» ռադիոկայանի մեկնաբան Էլիզաբեթ Ֆուլերը գրում է։ Մոսկվան բռնել է Ադրբեջանի կողմը, որի նախագահը հաստատեց, որ իր հանրապետությունը կստորագրի խորհրդային նոր պայմանագիրը։
1991 թվականի մարտի 25-ից ադրբեջանական ոստիկանության հատուկ նշանակության ջոկատը՝ ՕՄՕՆ-ը, սկսել էր Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերի պարբերական գնգակործությունը։ Զոհերի թվում էր նաև 12-ամյա Արամայիս Սահակյանը՝ գնդակահարված դիպուկահարի կողմից դպրոցից տուն ճանապարհին։

«Մեմորիալ» ռուսական իրավապաշտպան կենտրոնի զեկույցից։ «Մեմորիալի» տրամադրության տակ գտնվող փաստաթղթերը ծանրակշիռ հիմքեր են տալիս ենթադրելու, որ ԼՂԻՄ հայաբնակ մի շարք գյուղերի և հարակից շրջանների բնակիչների տեղահանման որոշումներն ընդունվել են Ադրբեջանական Հանրապետության պաշտպանության խորհրդի, Ադրբեջանական Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի նախագահության (1991 թվականի ապրիլի 10-11-ի) նիստերում և Ադրբեջանական Հանրապետության նախագահ Մութալիբովի մոտ հանրապետության պետանվտանգության կոմիտեի, ներքին գործերի նախարարության, դատախազության ղեկավարության հետ (1991 թվականի ապրիլի 16-ի) խորհրդակցության ընթացքում։
1991 թվականի մարտի 14-ին Եվրախորհրդարանն ընդունեց բանաձև, որում կոչ էր անում նախագահ Գորբաչովին «վերջ դնել Ղարաբաղի և հարակից հայաբնակ շրջանների բնակչության անվտանգության նկատմամբ ոտնձգություններին, որին, ըստ ամենայնի, փորձում են ենթարկել զանգվածային գաղթի»։
ԼՂԻՄ արտակարգ դրության Զինվորական պարետատան քաղբաժնի պետ գնդապետ Պոլոզովի 1991 թվականի ապրիլի 28-ի զեկուցագրից։ Ադրբեջանական Հանրապետության պաշտպանության խորհրդի որոշումից հետո, որն ուղղություն էր վերցրել հայերի տեղահանման վրա, կտրուկ սրվեց ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի գործունեությունը։ Ընթանում են մարտական բաց հարձակումներ հայկական բնակավայրերի վրա։ Կազմկոմիտեի անդամների խոսքերով՝ ակտիվ գործողությունների նրանց դրդում են Ադրբեջանի ազգային ճակատի առաջնորդները։

«Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանն այն օրերին հաղորդում էր։ ԽՍՀՄ անվտանգության խորհրդի հետ համաձայնությամբ՝ գործողությանը մասնակցելու է Ադրբեջանի ՕՄՕՆ-ը 1.000 մարդ քանակով։ Զորքի ստորաբաժանումները և ՕՄՕՆ-ը ենթարկվում են Ադրբեջանի ՆԳՆ-ին։ Գործողությունը գլխավորում է Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարարը։ ԼՂԻՄ է ժամանել բարձրաստիճան սպայերի եռյակ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարությունից, ներքին գործերի նախարարությունից և պետանվտանգության կոմիտեից։ Նման եռյակներ կազմվում և գործում են բոլոր շրջաններում։ Այդ պաշտոնատար անձինք հանդես են գալիս կեղծանուններով, պաշտոններն ու զինվորական կոչումները պայմանական են։
«Պաշտոնատար անձանց կոչանունների աղյուսակ» վարնագրով այս փաստաթուղթը ևս մեկ վկայություն է, որ խաղաղ հայ բնակչության բռնի տեղահանման նախագիծը մշակվել է որպես իսկական ռազմական գործողություն, որում ներգրավվել է զգալի ռազմական ուժ, հզոր ռազմական տեխնիկա և օդանավատորմ։

«Ըմբոստ Ղարաբաղ» գրքում Վիկտոր Կրիվոպուսկովը բերում է «Օղակ» գործողության անմիջական նախապատրաստման ժամանակագրությունը։

Ապրիլի 9-ին 1410-ին Ստեփանակերտ են ժամանում ԽՍՀՄ ՆԳՆ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ նախարարի առաջին տեղակալ գեներալ-գնդապետ Բորիս Գրոմովի գլխավորությամբ։ 1420-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ խորհրդակցություն, որից հետո Գրոմովն ու Պոլյանիչկոն առանձնանում են։

Տեղեկանք։ Վիկտոր Պոլյանիչկո։ Ավղանստանում այսպես կոչված ազգային հաշտեցման տապալված քաղաքականության մշակողներից և իրականացնողներից մեկը։ 1990-1992 թվականներին՝ Ադրբեջանի ԽՍՀ կոմկուսի կենտկոմի երկրորդ քարտուղար։ 1991 թվականի փետրվարի սկզբին հայտարարել է. «Ղարաբաղի հողը մեր հողն է, և մենք պետք է զբաղեցնենք այն մեր երեխաների համար»։ 1991 թվականի օգոստոսին նեցուկ եղավ Արտակարգ դրության պետական կոմիտեին։ Բաքվի ռադիոյով ելույթից. «Ես պատրաստ եմ Խորհրդային Միության արտակարգ դրության պետկոմին ներկայացնել իմ ղարաբաղյան փորձը»։
Ինեսա Բուրկովայի խոսքերով՝ գործողությունը փաստորեն ղեկավարում էր Բորիս Գրոմովը, ով ժամանակին փորձարկել էր այդ սխեման Ավղանստանում և նույնությամբ, բաձարձա՛կ ճշգրտությամբ իրականացրեց այն Ղարաբաղում։
1735։ Գրոմովը չեղյալ է հայտարարում Արցախի հայ հասարակայնության ղեկավարության և ներկայացուցիչների հետ նախատեսված բոլոր հանդիպումները և շտապ մեկնում է Բաքու։

Ապրիլի 10։ Առավոտյան 830։ Գրոմովը հանդիպում է Ադրբեջանի նախագահ Մութալիբովի հետ առանձին։
Տեղեկանք։ Այազ Մութալիբով։ 1990 թվականին՝ Ադրբեջանի ԽՍՀ կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար։ 1990-1992 թվականներին՝ Ադրբեջանի առաջին նախագահ։ Բաքվի հակահայկական քաղաքականության գլխավոր գաղափարաբաններից և Արցախից հայերի տեղահանման նախագծի մշակողներից մեկը։

Ապրիլի 10, 1100։ Գրոմովը շտապ մեկնում է Մոսկվա։ Ապրիլի 10, 1600-1900։ Ադրբեջանի պաշտպանության խորհրդի նիստ։ Հիմնական զեկուցող՝ ներքին գործերի նախարար, գեներալ-մայոր Ասադով։

Մանրամասները` այստեղ: