Ձեր վստահելի աղբյուրը

 Երևանի ավագանու ընտրություններն ավարտվեցին` ավարտին հասցնելով նաև 2012-13 ընտրական ցիկլը: Առկա արդյունքներն արդեն իսկ բավարար են մի քանի կարևոր հարցադրումներ անելու և դրանց պատասխանը փնտրելու համար: Ըստ որում` այդ պատասխանները կարևոր են այն առումով, որ հենց դրանցով են պայմանավորված լինելու հաջորդ` 2017-18թթ. ցիկլում քաղաքական ուժերի հարաբերակցության, ինչպես նաև մեր երկրի ու քաղաքական համակարգի բնույթը:

Առաջին հարցը տրիվիալ է` ինչպիսի՞ն էին ընտրությունները: Ոմանց համար հարցի պատասխանը գտնվում է դիտորդների զեկույցներում, ոմանց համար` քաղաքական ուժերի հայտարարություններում, իսկ ոմանք էլ հարցը գնահատում են անձնապես` հիմք ընդունելով իրենց շրջապատում տեղի ունեցածն ու տիրապետած ինֆորմացիան:

Իմ կարծիքով` ընտրությունների կազմակերպման ու անցկացման գործում միանշանակ առաջընթաց է գրանցվել: Այդ գնահատականն, իր հերթին, հիմնված է մի քանի առանցքային իրողությունների վրա, որոնք մեծագույն ցանկության դեպքում անգամ անտեսել չի կարելի:

Թիվ մեկ խնդիրը, ոչ միայն ընտրությունների, այլև հասարակական մյուս բոլոր հարաբերությունների դեպքում բռնության տարրն է: Գաղտնիք չէ, որ տևական ժամանակ մեզանում բռնությունը (ըստ որում` հաճախ անպատիժ) եղել է հարցեր լուծելու հիմնական գործիքներից մեկը: Բացառություն չեն նաև ընտրություններն ու հետընտրական զարգացումները: Անզեն աչքով էլ կարելի է նկատել, որ վերջին երկու տարվա ընթացքում հասարակական-քաղաքական զարգացումները, հատկապես փողոցում, տեղի են ունեցել բռնության բացակայության պայմաններում: Ինչ վերաբերում է ընտրություններին, ապա քվեարկության օրվան հատուկ հաճախակի, կարելի է ասել` համակարգային բռնությունը, վերջին տարում, կարծես թե, չկար: Իսկ մայիսի 5-ին կայացած քվեարկության ընթացքում դա առհասարակ բացակայում էր (իհարկե, մի քանի տեղամասերում միջադեպեր գրանցվեցին, բայց դրանք ավելի շատ աքլորակռիվ էին հիշեցնում, քան բռնության գործադրում):

Երկրորդ կարևորագույն բաղադրիչը ընտրական հարաբերությունների իրավական կանոնակարգումն է: Հայտնի է, որ ընտրական օրենսգրքի բարեփոխման արդյունքում ստացել ենք մի իրավիճակ, որ գործընթացի մասնակից բոլոր սուբյեկտները` քաղաքացի, քաղաքական ուժ, հանձնաժողովի անդամ, վստահված անձ, դիտորդ, լրագրող, տիրապետում են միմյանց և գործընթացը վերահսկելու լուրջ գործիքների (այլ հարց է, թե ինչպես են դրանք օգտագործում): Գործիքակազմում ընդգրկված բազմաթիվ հնարավորություններ նախկինում չկար, և հանուն արդարության պետք է նշել, որ դրանց բացակայությունը առնվազն կասկածներ էր հարուցում ողջ գործընթացի` օրենքին համապատասխանության հարցում:

Երրորդ բաղադրիչը, որ ընտրություններին նոր որակ են հաղորդել, մասնակիցների կազմն ու որակն է: Ակնհայտ է, որ նախորդ մեկ տարվա ընթացքում տեղի ունեցած ընտրական գործընթացները եղել են մրցակցային: Ըստ որում` մրցակցային ասելով պետք է հասկանալ ոչ թե ընտրություններին մասնակցող ուժերի պարզ քանակը, այլ` դրանց ներուժն ու ռեսուրսային բազան: Իդեալական հավասարություն ակնկալել, անշուշտ, չի կարելի (դա չկա աշխարհի և ոչ մի երկրում), բայց համեմատական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հայաստանյան քաղաքական գործընթացների մասնակից ուժերն իրենց վարչական, ֆինանսական, ինտելեկտուալ, լրատվական և մյուս բոլոր ասպեկտներով ունեցել են համադրելի ռեսուրսներ: Կրկին ծագում է հարցը, թե որքանո՞վ են արդյունավետ օգտագործվել այդ ռեսուրսներն ու կապիտալիզացվել, սակայն դա առանձին ուժերի խնդիրն է, այլ ոչ` համակարգի: Կարևորն այն է, որ պատկերը, երբ օրվա իշխանությունը մրցակիցներին գերազանցում էր բոլոր առումներով, այլևս գոյություն չունի, ինչը հավասարակշռում է քաղաքական համակարգը:

Չորրորդ կարևորագույն գործոնը տեղեկատվական դաշտն է: Դժվար է ասել, թե գործընթացներից որ մեկն է ավելի մեծ դեր ունեցել` դաշտի ազատականացումը, տեխնոլոգիական առաջընթացը, ինտերնետի տարածումը և այլն: Սակայն այսօր առկա է մի պատկեր, որ քաղաքական գործընթացի յուրաքանչյուր մասնակից կարող է իր ընտրած թիրախային խմբին հասցնել իր ցանկացած տեղեկատվությունը` առանց մտավախության, որ ճանապարհին կարող է որևէ խոչընդոտ լինել: Հարթակների բազմազանությունը, տեղեկատվության հաղորդման տարբեր ուղիները (լինի դա եթերային, տպագիր, թե էլեկտրոնային), լրատվամիջոցների քանակը և մի շարք այլ պարամետրեր թույլ են տալիս ասել, որ վերջին 2-3 տարվա ընթացքում մեդիադաշտը Հայաստանում իսկապես բացվել է: Այստեղ ևս հարցեր մնում են, առաջին հերթին տեղեկատվության որակի ու բովանդակության առումով, բայց սա այլ հարթության հարց է:

Սրանով հանդերձ ընտրություններն իդեալական չես բնութագրի, և դա ունի իր պատճառները: Դրանցից հիմնականը կարելի է բնութագրել հետևյալ կերպ. ընտրական գործընթացի մասնակիցների վարքը: Խոսքը բոլոր մասնակիցների մասին է: Առաջին հերթին` շարքային քաղաքացիները, ովքեր թեև ազատ են իրենց որոշումներում, այդ թվում` քվեախցիկում քվեաթերթիկի վրա նշում կատարելիս, սակայն ինչ-որ իներցիայով մեծ մասամբ շարունակում են թույլ տալ իրենց ուղղորդել, ավելին` ակնկալում են, որ ինչ-որ մեկը պետք է ուղղորդի իրենց: Բոլորի համար էլ պարզ է, որ հայ ընտրողն իր քվեն առավելապես տալիս է գործատու-բարեկամ-հարևան և նաև այլ կապերի ազդեցության, ինչպես նաև նյութական մոտիվացման արդյունքում: 
Գործընթացի երկրորդ առանցքային մասնակիցների խումբը քաղաքական դասն է` քաղաքական ուժերն ու գործիչները: Վերջիններիս վարքն էլ շարունակում է խնդրահարույց մնալ: Նրանք տակավին գործում են ոչ քաղաքական հարթության մեջ և, անկախ գործընթացի բնույթից ու մակարդակից, հիմնականում հանդես են գալիս փրկչի դիրքերից. կապ չունի` Հրազդանի քաղաքապետի ընտրություննե՞ր են, թե՞ հանրապետության նախագահի, հայրենի քաղաքակն ուժերը բոլոր դեպքերում էլ հանդես են գալիս «ժողովրդի անունից», «փրկում են ժողովրդին» և խոստանում, որ իրենց չընտրվելու դեպքում «ազգը կկործանվի»:
Գործընթացի մասնակից մյուս խումբը միավորում է այն սուբյեկտներին, ովքեր ի պաշտոնե կամ գործառույթների բնույթից կախված, պետք է կառավարեն ու վերահսկեն ընտրությունների ընթացքը: Այստեղ խոսքը ընտրական հանձնաժողովների անդամների, վստահված անձանց, դիտորդների, լրագրողների և քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների մասին է: Վերջիններիս գործունեությունը թե նախկինում, թե հիմա կարելի է բնութագրել մեկ բառով` ոչ պրոֆեսիոնալ կամ ծայրահեղ գնահատական չտալու համար` պրոֆեսիոնալիզմի ցածր մակարդակ: Պատճառների մասին կարելի է երկար քննարկում անել, սակայն իրավիճակն այնպիսին է, որ միևնույն անձը տարբեր ետղամասերում հանդես է գալիս (կամ` ուզում է հանդես գալ) մեկ վստահված անձ, մեկ դիտորդ, մեկ էլ լրագրող: Ակնհայտ է, որ նա ընդամենը ֆիզիկական ներկայություն է ապահովում և չի կարող բարձր որակի գործունեություն իրականացնել ոչ լրագրողի, ոչ վստահված անձի, ոչ էլ դիտորդի կարգավիճակում (փոխարենը նա կարող է «դեբոշ» սարքել կամ դրա ակտիվ մասնակից լինել): Ասվածի վկայությունը թե երեկ, թե դրանից առաջ եղած քվեարկությունների ժամանակ հարյուրավոր ահազանգերն են, որոնց ճնշող մեծամասնությունը որևէ կերպ խախտում չես բնութագրի:

Ամփոփելով` կարելի է ասել, որ ընտրական գործընթացների կազմակերպման, կառավարման ու վերահսկման ոլորտում Հայաստանում լուրջ առաջընթաց է գրանցվել, բայց այդ առաջընթացը վերաբերում է հիմնականում ձևին, կաղապարին: Բովանդակությունը, որը ներառում է քաղաքական մշակույթը, քաղաքացիների իրավագիտակցությունը, քաղաքական ուժերի պատրաստվածությունն ու գործընթացի մասնակից սուբյեկտների պրոֆեսիոնալիզմը, միանշանակ հետ է մնում զարգացումներից:

Ըստ այդմ էլ` առաջ է գալիս քաղաքական ուժերի հիմնական անելիքը. Նրանք առաջիկա չորս-հինգ տարում պետք է գործուն քայլեր ձեռնարկեն թե իրենց կայացման ուղղությամբ, թե համապատասխան ենթակառուցվածքների ստեղծման ու կադրերի պատրաստման, և թե քաղաքացիների սոցիալիզացման ու իրավագիտակցության բարձրացման ուղղությամբ: Հակառակ պարագայում 2017-18-ին կուսակցությունները կամ դրանց մի մասը կրկին ստիպված են լինելու մեկ գիշերվա մեջ 1900 արտահաստիքային լրագրող ընդունել աշխատանքի, այն պայմաններում, երբ երկրում 100 պրոֆեսիոնալ լրագրող չկա:

Արմեն Մինասյան