Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հյուսիսիռլանդական Էնիսկիլենում նախօրեին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների ղեկավարներն ընդունեցին ղարաբաղյան կարգավորման վերաբերյալ հերթական համատեղ հայտարարությունը:

Մինչ այդ նման մակարդակով հայտարարություններ էին ընդունվել 2009 թվականի հուլիսի 10-ին իտալական Աքվիլայում թվականի հունիսի 26-ին կանադական Մուսկոկայում, 2011 թվականի մայիսի 26-ին ֆրանսիական Դովիլում , ինչպես նաև 2012 թվականի հունիսի 19-ին մեքսիկական Լոս Կաբոսում: Փաստորեն՝ Էնիսկիլենի հայտարարությունը պետությունների ղեկավարների մակարդակով արված թվով հինգերորդ համատեղ հայտարարությունն է:

Առաջին դիտարկումը, որ պետք է անել՝ համանախագահ երկրների ղեկավարների հայտարարությունների հստակ բաժանումն է՝ մինչև Դովիլ և Լոս Կաբոսից հետո: Բաժանման հիմքում ամենևին էլ ձևը չէ, որ պայմանավորված է փաստաթղթերը ստորագրող անձանցով (մինչ 2012-ը ստորագրող եռյակը Օբամա-Մեդվեդև-Սարկոզին էր, իսկ դրանից հետո՝ Օբամա-Պուտին-Օլանդ): Թեև ձևն էլ անկարևոր հանգամանք չէ, սակայն բաժանման գլխավոր հիմքը հայտարարությունների տեքստի տրամաբանությունն է. մինչև Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների կազանյան հանդիպումը եղած հայտարարություններում համանախագահները պահպանում էին լավատեսական մոտեցում, անգամ ինչ-որ տեղ քաջալերում և օժանդակություն էին հայտնում մոտալուտ ակնկալվող համաձայնությունների դեպքում, իսկ ահա Կազանում տեղի ունեցած հանդիպումից հետո եղած տեքստերում առկա է մտահոգություն և նախազգուշացում՝ իրավիճակն էսկալացիայի տանելու դեպքում հնարավոր հետևանքների մասով:

Այս առումով նախօրեին Էնիսկիլենում ընդունված հայտարարությունը բացառություն չէ: Այնտեղ, ի տարբերություն լոսկաբոսյան հակիրճ ձևակերպմանը («Ռազմական ուժի կիրառումը չի հանգեցնի հակամարտության լուծմանը, այլ միայն կերկարացնի տարածաշրջանի ժողովուրդների տառապանքը: Միայն խաղաղ բանակցային ճանապարհով է հնարավոր գտնել ելքը այս բարդ իրավիճակից և նպաստել տարածաշրջանի բարգավաճմանը»), մեկ ամբողջ պարբերություն բավականին թափանցիկ ակնարկներ են արվում պատերազմի հետևանքների մասին. «Ռազմական ուժի կիրառումը, ինչի հետևանքով էլ առաջացել է կոնֆլիկտի ներկայիս վիճակն ու անկայունությունը, չի լուծի հակամարտությունը: Ռազմական գործողությունների վերսկումը աղետալի հետևանքներ կունենա տարածաշրջանի բնակչության համար և կբերի մարդկային զոհերի, հետագա ավերածությունների, փախստականների թվի աճի, մեծ ֆինանսական ծախսերի: Վճռականորեն կոչ ենք անում բոլոր կողմերին մեկ անգամ ևս հաստատել իրենց հավատարմությունը հելսինկյան սկզբունքներին, մասնավորապես ուժի և ուժի սպառնալիքի չկիրառման, տարածքային ամբողջականության և ժողովուրդների իրավահավասարության և ինքնորոշման իրավունքի վերաբերյալ: Հորդորում ենք նաև զերծ մնալ գործողություններից կամ հայտարարություններից, որոնք կարող են տարածաշրջանում սրել լարվածությունն ու բերել հակամարտության էսքալացիայի: Ղեկավարները պետք է պատրաստեն իրենց ժողովուրդներին խաղաղության, ոչ թե պատերազմի»:

Անզեն աչքով էլ պարզ է, որ այս հորդորն ավելի շատ հետկազանյան տրամաբանություն ունի, քան Կազանին նախորդած շրջանի: Եվ դա պատահական չէ. Լոս Կաբոսի հայտարարությունից հետո, որ Ռամիլ Սաֆարովի արտահանձնում և հերոսացում, Ադրբեջանի կողմից շանտաժի միջոցով շփման գծում միջադեպերի հետաքննության մեխանիզմների ներդրման գործընթացի խափանում, հայկական կողմից նախահարձակ չլինելու պատրաստակամությունից հրաժարում, սպառազինությունների ահագնացող մրցավազք (այսպես կոչված՝ ծանր սպառազինությունների կուտակում) և այլն: Անցած մեկ տարվա ընթացքում տեղ գտած այս և այլ զարգացումներ, ինչպես նաև նախագահների մակարդակով երկխոսության բացակայությունը (ինչը մի կողմից բացատրվում է խոսակցության նյութի բացակայությամբ, իսկ մյուս կողմից ընտրական գործընթացներով պայմանավորված տեխնիկական ընդմիջմամբ), համանախագահներին այլ բան չի թողնում, քան զգուշացնելը հնարավոր էսկալացիայի հետևանքների մասին: Տեքստից առայժմ կարելի է առանձնացնել այն, որ համանախագահները պարզապես զգուշացնում են, որ որևէ մեկը կայծակնային հաջողության հույս թող չունենա և հնարավոր պատերազմը ծնելու է ճիշտ նույն հետևանքները, ինչն արդեն մեկ անգամ եղել է. կլինեն զոհեր, ավերածություններ, փախստականներ, իսկ հակամարտությունը չի լուծվի:
Երկրորդ կարևորագույն դիտարկումը կապված է հետևյալ պարբերության հետ. «Նախկինի պես համոզված ենք, որ վերջին չորս տարիներին մեր երկրների ընդունած հայտարարություններում ընդգրկված դրույթները պետք է արդար և հաստատուն հիմք հանդիսանան ԼՂ հակամարտության կարգավորման համար: Այդ դրույթներն անհրաժեշտ է դիտարկել որպես մեկ ամբողջականություն, քանի որ ցանկացած փորձ նախապատվությունը տալ դրանցից մեկին, անտեսելով մնացածը, կբացառի հավասարակշռված լուծում գտնելու հնարավորությունը»: Թվում է՝ սա հերթապահ դիտարկում է, որն առկա էր նաև նախորդիվ եղած գրեթե բոլոր համատեղ հայտարարություններում, սակայն գործընթացին հետևած յուրաքանչյուր ոք կարող է արձանագրել, որ այս հատվածն առավել քան արժեքավոր է:

Ինչպես հայտնի է, կազանյան տապալումից հետո շարունակվել են ելքերի որոնման աշխատանքները: Եվ այդ ընթացքում կողմերը բավականին հստակ ներկայացրել են իրենց մոտեցումները. ադրբեջանական կողմը պնդում էր, որ քանի որ չի հաջողվում համաձայնեցնել հիմնարար տարրերը, անհրաժեշտ է դրանք շրջանցել և ձեռնամուխ լինել խաղաղության մեծ պայմանագրի մշակմանը: Հայկական կողմի մոտեցումն այլ է՝ չի կարելի շրջանցել հիմնարար տարրերի համաձայնեցումը, քանզի եթե կողմերից մեկը բավարար ճկունություն չի ցուցաբերում առավել ընդհանրական ձևակերպումներ ունեցող սկզբունքները համաձայնեցնելու գործում, անիմաստ է ակնկալել կառուցողական վերաբերմունք առավել հստակ, կոնկրետ և մասնավոր ձևակերպումների պարագայում: Այլ կերպ՝ հայկական կողմը ակնարկում է, որ եթե անհնար է համաձայնություն գտնել մի քանի կետից բաղկացած փաստաթղթի դեպքում, ապա անմիաստ է դա ակնկալել գուցե հարյուրավոր կետեր պարունակող փաստաթղթի պարագայում, այն էլ այն դեպքում, որ մեծ պայմանագիրը պետք է հիմնված լինի հիմնարար տարրերի վրա:

Եվ ահա համանախագահները Էնիսկիլենում ընդունած հայտարարությամբ նշում են, որ հիմնարար սկզբունքներն ու տարրերն օրակարգում են, դրանք միասնական են և ամբողջական: Այսինքն՝ օրակարգի փոփոխություն այս մասով չի նախատեսվում: Ասել է թե՝ հայկական կողմի մոտեցումն ընկալվել է միջազգային հանրության և մասնավորապես միջնորդների կողմից: Այս ձևակերպումը հավանաբար այնքան էլ ճիշտ չէ, քանի որ միջնորդները երբեք էլ այլ մոտեցում չեն դրսևորել: Հավանաբար ճիշտ կլինի ասել, որ Ադրբեջանին չի հաջողվել հակառակում համոզել միջնորդներին, ինչում անշուշտ չի կարելի թերագնահատել նաև հայկական կողմի փաստարկների դերը:
Անմիջապես սրա հետ է կապված երրորդ կարևոր դիտարկումը: Դրա համար անհրաժեշտ է հղում անել ոչ թե համանախագահների հայտարարությանը, այլ Հայաստանի արտգործնախարարի արձագանքին , որը տարածվեց հայտարարության հրապարակումից րոպեներ հետո: Էդվարդ Նալբանդյանի հայտարարության հիմնական ասելիքն այն է, որ հայկական կողմը լիովին համամիտ է համանախագահների հետ և, ի տարբերություն միջնորդների, որոնք շարունակելով մնալ դիվանագիտական կոռեկտության սահմաններում, չի խորշում հնչեցնել իրավիճակի համար կոնկրետ պատասխանատուի անունը. «Ինչպես և Միացյալ Նահանգները, Ռուսաստանը և Ֆրանսիան, մենք ևս ափսոսում ենք, որ համաձայնության ձեռքբերման փոխարեն, Բաքվի միակողմանի առավելություն կորզելու փորձերի պատճառով հնարավորություն չընձեռնվեց առաջընթաց արձանագրել 2011թ. հունիսին Կազանի, 2011թ. մարտին Սոչիի, 2010թ. հոկտեմբերին Աստրախանի, 2010թ. հունիսին Սանկտ-Պետերբուրգի գագաթաժողովներին։ Հայաստանը կիսում է եռանախագահների մոտեցումը, որ անթույլատրելի է խաղաղ կարգավորման հիմնարար սկզբունքների շուրջ շրջանակային պայմանավորվածության ձեռք բերման ձգձգումը»։

Փաստորեն Էդվարդ Նաբանդյանը հասկացնել է տալիս, որ Հայաստանի ու միջազգային հանրության մոտեցումները համընկնում են: Ի տարբերություն Ադրբեջանի, որտեղից պաշտոնական արձագանքը, բացակայում է կամ՝ լավագույն դեպքում ուշանում: Հարկ է նկատել, որ Էդվարդ Նալբանդյանը նման կերպ արձագաքնել էր նաև լոսկաբոսյան հայտարարությանը: Ասել է թե՝ Հայաստանը ոչ թե համամիտ է միջազգային հանրության հետ, այլ՝ շարունակում է համամիտ մնալ: Այսինքն՝ Ադրբեջանի դիվանագիտական ու լոբբիստական ջանքերն արդյունք չեն տվել, իսկ ռազմատենչության արդյունքները մտահոգիչ պետք է լինեն հենց իր համար: Ստացվում է, որ Բաքուն պետք է մտորի՝ ինչպես համաձայնի Արցախի ժամանակավոր կարգավիճակին, իսկ հետո նաև՝ նրա բնակչության իրավականորեն պարտադիր բնույթ կրող ազատ կամարտահայտության արդյունքում սահմանվելիք վերջնական կարգավիճակին:

Արմեն Մինասյան