Էներգախնայողությունը ամենամեծ «էներգետիկ ռեսուրսն» է. դիտարկումներ խնայողության և կորուստների մասին
«Գերմանիան աղքատ է բնական ռեսուրսներով», «Գերմանիան հարուստ է աղքատ հանքավայրերով» նման բազմաթիվ արտահայտություններ կարելի է գտնել գերմանական տեխնիկական և տնտեսագիտական ուղղվածության դասագրքերում: Դրան հակառակ խորհրդային տարիներին կրթական հաստատություններում սովորեցնում էին` «Խորհրդային Միությունը հարուստ է բնական պաշարներով, դրանք անսպառ են և երբեք չեն վերջանա»: Կարելի է ասել, որ իրար հակադրվող այս հայեցակարգերն էլ հենց ընկած էին այդ երկրների տնտեսական համակարգերի հիմքում: Եթե առաջին դեպքում համակարգը ենթադրում էր ռեսուրսների խնայողական և անթափոն յուրացում տեխնոլոգիաների կատարելագործման արդյունքում, ապա երկրորդ դեպքում համակարգը ենթադրում էր ռեսուրսների էքստենսիվ, անխնա և ոչ ռացիոնալ յուրացում: Բնականաբար, Գերմանիայի տնտեսական զարգացումը պետք է հիմնված լիներ ինովացիաների և տեխնոլոգիական առաջընթացի հաշվին, իսկ Խորհրդային Միության (նաև Ռուսաստանի) զարգացումը բնական ռեսուրսների արդյունահանման և արտահանման հաշվին` դառնալով հումքային մատակարար տեխնոլոգիապես զարգացած երկրների համար:
Եվ այսպես Հայաստանը չունի վառելիքահումքային բնական պաշարներ, կախվածությունը ներկրվող բնական գազից և միջուկային վառելիքից երկար ժամանակ գերիշխող է լինելու, անսպառ բնական ռեսուրսների աղբյուրների (հողմային, արևային, երկրաջերմային) յուրացումը հեռանկարային է, սակայն դրանց կայացմանը խանգարում են օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ բազմաթիվ պատճառներ: Նմանատիպ պատճառներով արգելակվում է նաև այլ «մաքուր» կամ «կանաչ» այլընտրանքային տեխնոլոգիաների զարգացումը, որոնց մասին դեռ չենք խոսել: Էներգախնայողության (կամ ընդհանրապես ռեսուրսախնայողության) ներկա վիճակի և դրա կարևորության մասին նույնիսկ չարժե խոսել: Թվում է, թե ամեն ինչ պարզ է, սակայն այլընտրանքային էներգետիկայի և էներգախնայողության ռեսուրսների ներուժի յուրացումը, կամ այսպես ասած մեր երկրում «էներգետիկ հեղափոխության» տրասֆորմացիան բարդ է լինելու: Սուբյեկտիվ խոչընդոտները իսկապես լուրջ մտահոգությունների տեղիք են տալիս (նորից հիշենք Նուբարաշենի աղբավայրի պատմությունը, այլընտրանքային էներգիայի յուրացման տարբեր նախագծերի մեծ մասի ձգձգումը կամ ձախողումը): Նշենք, որ նաև որոշակի դրական աշխատանքներ էլ են կատարվել, ինչպես օրինակ Պուշկինի լեռնանցքում հողմակայանի կառուցումը, Լուսակերտի թռչնաֆաբրիկայում կենսագազային կայանքի կառուցումը, շոգետուրբինային էներգաբլոկի տեղադրումը Երևանի ՋԷԿ-ում, Հրազդանի շոգեգազատուրբինային 5 էներգաբլոկի կառուցումը, որոնք մի քանի անգամ խնայում են բնական գազի սպառումը: Սակայն իրավիճակը թելադրում է ավելի կտրուկ քայլեր և էներգետիկ քաղաքականության արմատական վերանայում:
Էներգախնայողությունը և էներգաարդյունավետությունը հանդիսանում են բազմաթիվ երկրների էներգետիկ անվտանգության ապահովման ամենաառաջնային խնդիրները: Ինչպիսի՞ն են էներգախնայողության և էներգաարդյունավետության ժամանակակից միտումները, որո՞նք են զարգացման առաջնահերթությունները, ո՞ր միջոցառումներն են ապահովում առավելագույն արդյունք, ինչպես խթանել սեփական հենքի վրա էներգախնա տեխնոլոգիաների զարգացումը, սրանք հարցեր են, որոնք օրակարգային են կառավարությունների համար:
Հայտնի բան է, որ ժամանակակից էներգախնայող տեխնոլոգիաների ներդրումը հավասարազոր է էներգառեսուրսների արտադրությանը: Իսկապես շատ դեպքերում ավելի նպատակահարմար է իրականացնել էներգիայի խնայման միջոցառումներ, քան ստեղծել էներգիայի նոր հզորություններ կամ մեծացնել գործող հզորությունները: Խոսքը վերաբերում է էներգիայի բոլոր տեսակներին՝ ջերմային էներգիա, էլեկտրաէներգիա, տրանսպորտային վառելիք: Ամենուր կիրառելի են էներգախնա տեխնոլոգիաները, էներգախնայողության ներուժը ընդգրկում է տնտեսության բոլոր ոլորտները, արդյունաբերություն, գյուղատնտեսություն, սպասարկման ոլորտներ, շինարարություն, տրանսպորտ, ինչպես նաև կենցաղը:
Հայաստանի էներգաարդյունավետությունը զգալիորեն զիջում է զարգացած երկրների համանման ցուցանիշին: Համեմատության համար նշենք, որ Գերմանիայում էներգիայի ծախսը ջեռուցման համար կազմում է 80 կՎտ.ժ/մ2, Շվեյցարիայում 55 կՎտ.ժ/մ2, այն դեպքում, երբ հետխորհրդային երկրներում, այդ թվում Հայաստանում այն 2-3 անգամ ավելի է: Նշենք, որ էներգախնայողության ներուժը անսահմանափակ է: Օրինակ միայն ջերմամեկուսման ճիշտ նյութերի օգտագործումը կարող է նվազեցնել բնակարանի ջեռուցման ծախսերը 30-40%-ով:
Էներգախնայողության և էներգաարդյունավետության ժամանակակից միջոցառումները և նորագույն տեխնոլոգիաները շատ ընդգրկուն են՝ «passive house», «green building» կամ «smart house» տիպի տների կամ նմանատիպ էներգախնա տեխնոլոգիաներով ավանների, կայանքների, գործարանների կառուցում, «green house» տիպի ջերմոցների, լուսավորության, ջեռուցման, օդափոխման, սառեցման, ջրամատակարարման, ոռոգման, ջրհեռացման էներգախնա համակարգերի կիրառում արտադրական և կենցաղային նպատակներով: Էներգախնա տրանսպորտային միջոցների, սարքավորումների և կենցաղային սարքերի կիրառումը, ռեսուրսախնա տեխնոլոգիաների ներդրումը ցանկացած արտադրության բոլոր փուլերում, տեղական ռեսուրսների և երկրորդային թափոնների օգտագործումը, հին սարքավորումների արդիականացումը, էներգիայի վերականգնվող աղբյուրների, այլընտրանքային էներգիայի տարբեր տեսակների օգտագործումը հնարավորություն կտա ապահովել էներգառեսուրսների զգալի տնտեսում: Էներգախնա լուսավորություն, էներգախնա լամպեր, շինությունների պատերի, առաստաղի, կտուրի, հատակի, պատուհանների, դռների, օդափոխման համակարգի ջերմամեկուսացում, մինի հողմագեներատորների, արևային մարտկոցների և կենսագազային մինի կայանքների տեղադրում, ավտոնոմ կամ հիբրիդային էներգասնուցման միավորների նախագծում և այլ հարյուրավոր միջոցառումներ, սրանք փոքր մասն են այն միջոցառումների ցանկի, որոնք կիրառվում են ամբողջ աշխարհում: Բնականաբար այդ տեխնոլոգիաների մի մասը ֆինանսապես մատչելի են, իսկ մի մաս՝ թանկարժեք, բացի այդ դրանց համար պետք են համապատասխանաբար իրավա-օրենսդրական պայմանների ստեղծում, սակայն կարևորը այստեղ դրանց ճիշտ ներկայացնումն է և առավելությունների մատուցումը հանրությանը:
Որքան էլ խոսենք էներգախնայողության և էներգաարդյունավետության մասին, այն ոչ մի գրոշ չարժե, եթե չկան համապատասխան պայմաններ դրա ինքնակայացման համար և չկա պետության հսկողությունը չարաշահումների նկատմամբ: Պետությունը պետք է լուրջ ուշադրություն դարձնի հատկապես համակարգային կորուստների վրա: Ստվերային եկամուտները հաճախ պայմանավորված են լինում հենց չվերահսկվող և չհիմնավորված կորուստների հաշվին։ Գաղտնիք չէ, որ մեր երկրում կորուստների ցուցանիշը մեծ է, օրինակ էլեկտրաէներգիայի առաքման համակարգում այն կազմում է 12.4% է, իսկ ջրամատակարարման համակարգում՝ 80%: Այս կորուստների անվան տակ զգալի գումարներ են յուրացվում, որոնց համար վճարում են սպառողները։
Բնական գազի փոխադրման համակարգում տեխնոլոգիապես անխուսափելի կորուստները կազմում են 3.15%, ֆիզիկական ծավալով՝ 57.09 մլն. մ3, իսկ բաշխման համակարգում՝ 2.3% կամ 40.2 մլն. մ3: Գումարային կորուստները տարեկան կտրվածքով կազմում են 5.45% կամ 97.3 մլն. մ3, որը մեր պայմաններում գտնվող երկրի համար հսկայական ցուցանիշ է: Հիշենք, որ որքան ժամանակ և քանի հարյուր միլիոն դոլլար է անհրաժեշտ կենսազանգվածի էներգետիկայի զարգացման համար, տարեկան կտրվածքով գոնե նույն ծավալով կենսագազ ստանալու համար: Կամ այդ ծավալի գազից, որքան էլեկտրաէներգիա կարող էր արտադրվել և նման հզորությունների էլեկտրակայան կառուցելու համար որքան ներդրումներ և ժամանակ է հարկավոր: Թեև կորուստների մակարդակը նախկինում ավելի բարձր էր և ներկայումս էլ զիջում է Ռուսաստանի, Ուկրաինայի կամ Ադրբեջանի գազի համակարգում գազի կորուստների մակարդակին, այնուամենայնիվ այն ավելի բարձր է քան Եվրամիության երկրներում, որտեղ կորուստների միջին մակարդակը կազմում 3%, իսկ Իտալիայում և Ֆրանսիայում՝ մոտ 1 %: Բացի կորուստներից, մի կարևոր հանգամանք ևս, Վրաստանը իր տարածքով Հայաստան մտնող բնական գազի տրանզիտի դիմաց ստանում է իրեն հասնող չափաբաժինը, սակայն կասկածներ կան, որ անօրինական յուրացնում է նաև Հայաստան մտնող գազի մի մասը, դրա փոխարեն խողովակաշար մղելով տարբեր նյութեր, հավանաբար ազոտ:
«Հայռուսգազարդը» սահմանին ստանալով արդեն «աղքատացված» գազը, ոչ միայն վճարում է ավելացված «անպետք գազի», այլ նաև դրա տեղափոխման և բաշխման համար է ծախսեր կատարում, ապա վաճառում սպառողին` ստանալով շահույթ նաև «անպետք գազից»: Իսկ սպառողը իր հերթին թանկ վճարելով «աղքատացված գազի» համար, ստանում է ցածր կալորիականությամբ գազ: Այսինքն սպառողը և պետությունը տուժում են «կորուստներ+աղքատացում+ցածրորակ գազ» եռանկյունում, որը միայն 1 մ3 սպառվող գազի գինը արհեստականորեն ավելացնում է մի քանի տասնյակ դրամով: Կարելի է համաձայնել այն առաջարկություններին, որ պետք չէ բնական գազի կորուստները ներառել շահագործման և պահպանման ծախսերի մեջ, այլ այն պետք է դուրս գրվի շահույթից, որն էլ «Հայռուսգազարդին» կստիպի տեխնոլոգիական կորուստները նվազագույնի հասցնել:
Ամփոփենք, որ էներգախնայողությունը ունի հսկայական ներուժ և պետք է լայնորեն օգտվել ժամանակակից ձեռքբերումներից: Այն պետք է դառնա ակտուալ և կիրառելի մեր երկրում: Էներգախնայողության և էներգաարդյունավետության ճիշտ կազմակերպումը, գրագետ մենեջմենթը, տնտեսության բոլոր օղակներում այդ տեխնոլոգիաների ներդրման խրախուսումը հնարավորություններ է ստեղծելու էներգետիկ կախվածության նվազեցման, կենսամակարդակի բարելավման, տեղական ապրանքների ծախսերի նվազեցման և դրանց մրցունակության ավելացման համար:
Հեղինակ` Սարգիս Մանուկյան
Շարունակելի
Նախորդիվ`
Խնդիրը ոչ թե «Գազպրոմն» է, այլ մեր ռազմավարական մտածողության բացակայությունը
Լրահոս
Տեսանյութեր
Հայաստանի ու հայ ժողովրդի շահերը պաշտպանող իշխանություն գոյություն չունի. Բագրատ Սրբազան
