«Էրգենեկոն»-ի գործը կարելի է դիտարկել որպես Թուրքիայում «խորքային պետության» ցանցային մի բաղադրիչի չեզոքացում
Ստամբուլի ծանր հանցագործությունների գործերով դատարանը երկարամյա դատաքննությունից հետո՝ օգոստոսի 5-ին կայացրեց «Էրգենեկոն» խմբավորման գործով դատական վճիռները, որով խմբավորման մի շարք ազդեցիկ անդամներ արժանացան ծանր պատժաչափերի:
Ի թիվս այլ առանցքային դեմքերի՝ Թուրքիայի գլխավոր շտաբի նախկին պետ Իլքեր Բաշբուղը, բանակի գեներալներ Հ. Թոլոնն ու Շ. Էրույգուրը դատապարտվեցին ցմահ, մի քանի տասնյակ զինվորականներ՝ երկարատև ազատազրկման: «Էրգենեկոն»-ի գործը կարելի է դիտարկել որպես Թուրքիայում «խորքային պետության» ցանցային մի բաղադրիչի չեզոքացում, որը, փաստորեն, օգոստոսի 5-ի դատավճռով հանգրվանային փուլ մտավ: «Էրգենեկոն» խմբավորման, «Բալյոզ» ռազմական հեղաշրջման պլանի, անօրինական գործած մի քանի կառույցների ու ստորաբաժանումների բացահայտումը տանում է «խորքային պետության» գաղափարին:
«Էրգենեկոնի բացահայտումն ու հետաքննությունը ակնհայտ դարձրեցին «խորքային պետության» ուղղորդմամբ ու համակարգմամբ գործող ուժերի ու կառույցների միջև սերտ կապերը, որոնք իրենցից ներկայացնում են ցանցային մի համակարգ, որի հետևում կանգնած են եղել «խորքային պետության» ազդեցության խմբերն ու ներկայացուցիչները՝ բարձրաստիճան զինվորականների գլխավորությամբ: «Էրգենեկոն»-ի գործը, «Բալյոզ»-ի դատական գործը, Թուրքիայում ռազմական հեղաշրջումների հետաքննությունը, մի շարք ընդհատակյա ստորաբաժանումների բացահայտումը անհրաժեշտ է դիտարկել մեկ ամբողջության մեջ, քանի որ դրանք միավորվում են ընդհանրական գաղափարախոսությամբ ու միասնական գործողություններով, որոնք կարող են ամբողջացվել խորքային պետության մեջ, ինչն էլ ուղղակի սպառնալիք էր ներկայացնում իսլամիստական «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության (այսուհետ՝ ԱԶԿ) քաղաքական ապագային:
2002 թ. ԱԶԿ-ի հաղթանակն ու իշխանության գալը դեռևս չէր երաշխավորում դրա այդ ուժի կենսունակությունը, և կուսակցության ղեկավարությունը դա լավ էր հասկանում: Էրդողանին պետք էր առաջնային վերահսկողություն սահմանել պետության այնպիսի բնագավառում, որն առնչվում էր անվտանգության համակարգին՝ դրանով իսկ փորձելով հնարավորին չափ չեզոքացնել իր համար հնարավոր բացասական զարգացումները:
Իշխանության գալուց հետո ԱԶԿ-ն որպես իսլամիստական ուժ՝ փորձեց հնարավորին չափ դիմակայության մեջ չմտնել երկրի քեմալիստական ուժերի ու բանակի հրամանատարության հետ: Ակնհայտ էր, որ դեռևս 1997 թ. ռազմական հեղաշրջումից և իսլամիստական «Բարօրրություն» կուսակցությանը քաղաքական թատերաբեմից հեռացնելուց հետո ոչ երկար ժամանակ անց իշխանության եկած իսլամիստական ուժը խիստ կասկածամտությամբ ու անվստահությամբ էր ընկալվելու այդ երկրի բանակի բարձրագույն հրամանատարության ու քեմալիստական շրջանակների կողմից: Այս առումով, սակայն, ԱԶԿ-ի ներկայացուցիչների և հատկապես Ռ. Թ. Էրդողանի քաղաքական հռետորաբանությունն ու գործելաոճը բավական չափավոր էին, և գոնե սկզբնական շրջանում այն հեռու էր պահում հնարավոր առճակատումներից:
ԱԶԿ-ն բավական ճկուն կարողացավ գտնվել իր՝ որպես քաղաքական ուժի հետագա կենսունակությունն ապահովելու հարցում: ԱԶԿ-ի ղեկավարությունը հասկանում էր, որ առանց երկրի կառավարման, օրենսդրական դաշտում բարեփոխումների խիստ դժվար է լինելու հետագայում իշխանությունը պահելը: Աառաջինն անհրաժեշտ էր քաղաքական գործընթացներին միջամտելու հնարավորությունից զրկել բանակին՝ դրանով իսկ վերացնելով ԱԶԿ-ին ուղղված հնարավոր սպառնալիքները: Այն ԱԶԿ կառավարությունը կարողացավ իրականացնել 2 ճանապարհով՝ ֆորմալ և ոչ ֆորմալ:
Առաջինը՝ դա երկրի կառավարման համակարգում իրականացված ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներն էին, որով աստիճսանաբար մեծացվեց կառավարության վերահսկողությունն անվտանգության մարմինների նկատմամբ: Օրենսդրական դաշտի բարեփոխումներով զգալիորեն նվազեցվեց բանակի՝ հասարակական-քաղաքական գործընթացներին միջամտելու հնարավորությունը: Սակայն սրանք արվեցին բավական ճկու և սահուն: Այդ ամենն իրականացվեց ԵՄ-ին Թուրքիայի անդամակցության գործընթացի շրջանակներում: ԱԶԿ-ն իշխանության գալուց հետո հայտարարեց, որ Թուրքիայի արտաքին քաղաքական գերակայությունը մնալու է ԵՄ-ին լիիրավ անդամակցությունը՝ իր գաղափարախոսությունը հայտարարելով պահպանողական-ժողովրդավարությունը:
Փաստորեն, ԵՄ-ի անդամակցության գործընթացն ԱԶԿ-ի` իշխանության սկզբնական շրջանում սեփական միավորի անվտանգության ապահովման հիմնարար երաշխիք էր, ինչը հնարավորություն տվեց բանակին որոշակիորեն քաղաքական գործընթացներից մեկուսացմանը և Թուրքիայի քաղաքական համակարգում կարծրատիպային համարվող քեմալիստական արժեհամակարգի աստիճանական փոխակերպմանը: Կարելի է ասել, որ ԵՄ-ն ԱԶԿ-ի ներքին քաղաքականության մեջ կիրառվող ռազմավարություն էր: ԵՄ անդամակցության արտաքին քաղաքական գերակայությամբ ԱԶԿ-ն չեզոքացրեց զինվորականության հնարավոր դիմակայությունը, քանի որ հենց թուրքական զինվորականությունն է եղել կանգնած Թուրքիայի արևմտականացման ու արդիականացման քեմալական տեսլականի պաշտպանության ու երաշխավորի դիրքերում: Երկրորդը՝ որպես լուրջ հակակշռի արդեն օրենսդրորեն բանակի հնարավորություններն ու լիազորությունները սահմանափակելուց հետո հետաքննությունների փուլն էր, որը սկսվեց «Էրգենեկոն» խմբավորման բացահայտումն էր ու սկսված հետաքննությունները, որով հարվածի տակ հայտնվեցին բարձրաստիճան զինվորականներն ու քեմալիստական շրջանակները:
Եթե առաջինի պարագայում զինվորականության դերի սահմանափակումն էր, ապա երկրորդի դեպքում՝ քաղաքական դաշտից անցանկալի շրջանակների բացահայտումն ու չեզոքացումը: Հատկապես «Էրգենեկոնի» գործով հետաքննության ու դատավարության ընթացքում բացահայտվեցին գաղտնի կառույցներ, որոնց գործունեության մեջ հիմնական տեղ էին զբաղեցնում Քուրդիստանի բանվորական կուսակցության դեմ գործողությունները, անջատողականության ու հետադիմական ուժերի դեմ պայքարը, քաղաքական անցանկալի տարրերի մեկուսացումը և այլն: Այդ ժամանակաաշրջանում զինվորականության ազդեցիկ դերը երկրի քաղաքական կյանքում, և ազգային անվտանգության հայեցակարգերի սահմանած սպառնալիքներն ուղղակի այդպիսի կառույցներին գործունեության դաշտ էին ապահովում: ԱԶԿ-ի իշխանության գալն այդ շրջանակների կողմից ընկալվում էր որպես առաջնային սպառնալիք աշխարհիկ հանրապետության համար: ԱԶԿ-ի բավական սահուն գործողություններն ու բարեփոխումները զինվորականության դերի նվազեցման հարցում հնարավորություն տվեցին բացահայտել առաջին հերթին հենց այդ ուժի համար սպառնալիք ներկայացնող տարրերին ու ուժերին:
«Էրգենեկոն» խմբավորման հետաքննության արդյունքում բացահայտվեցին Թուրքիայում տարբեր տարիներին գործած ընդհատակյա գաղտնի որոշ կառույցներ ու կազմակերպություններ, որոնք ներգրավված են եղել հակաօրինական գործողություններում: JITEM-ն ու TUSHAD-ը բանակում և անվտանգության մարմիններում «Էրգենեկոն»-ի կողմից ստեղծված հատուկ ստորաբաժանումներ էին, որոնք ուղղորդվում ու կառավարվում էին մեկ կենտրոնից՝ ոչ ֆորմալ սկզբունքով: Առաջինի հիմնական գործունեության թիրախում է գտնվել քրդական հարցը, իսկ երկրորդի՝ Թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունները, ոչ մուսուլմաններն ու միսիոներական առաքելությունները: Ի դեպ, ըստ թուրքական մամուլի հրապարակումների՝ Տրապիզոնում կաթոլիկ հոգևորականի ու Մալաթիայի սպանությունների ու Հ. Դինքի սպանության պլանավորումն ու իրականացումը եղել է այդ երկու միավորումների համատեղ համակարգմամբ: Հետաքննությունների արդյունքում բացահայտվել են նաև ԱԶԿ բարձրաստիճան ներկայացուցիչներին գաղտնալսելու, նրանց գործունեությանը հետևելու փաստեր:
Փաստորեն, «Էրգենեկոն»-ի, «Բալյոզ»-ի գործերով հետաքննություններով ու ռազմական հեղաշրջումների դատական գործերով ԱԶԿ-ին հաջողվեց լուրջ հարված հասցնել Թուրքիայում լատենտային լուրջ դերակատարություն ունեցած «խորքային պետությանը», որը կարող էր սպառնալիք ներկայացնել այդ քաղաքական ուժի գոյությանն ու ապագային: Օրենսդրական ու ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների արդյունքում Ռ. Թ. Էրդողանի կառավարությանը հաջողվեց Թուրքիայի Հանրապետության պատմության մեջ աննախադեպ քայլեր իրականացնել, որով բանակին զրկեց երկրի քաղաքական կյանքում ունեցած լուրջ դերակատարությունից, դրանով հանդերձ ապահովելով իր` որպես քաղաքական ուժի անվտանգությունը հավանական «ռազմական միջամտություններից»:
Իսկ դատական վերոնշյալ գործերով ապահովագրվեց ԱԶԿ-ի կառավարությունը հնարավոր վտանգներից՝ չեզոքացվելով խորքային պետության կարևոր հատվածներից մեկը և ցանցային կառույցները: «Էրգենեկոն»-ի բացահայտումն ու մյուս հետաքննությունները լավ հնարավորություն տվեցին վարչապետ Էրդողանին՝ երկրի անվտանգության ու ուժային համակարգում իրականացնելու մաքրազատում և ապահովելու իր կառավարության վերահսկողությունը: Պատկերավոր ասած՝ Էրդողանի կառավարությանը հաջողվեց տարբեր միջոցներով իրականացնել քեմալիստական կարծրատիպերի փոխակերպման ու դրա հենասյուների մեկուսացման «հեղափոխություն»:
Լրահոս
Տեսանյութեր
Գարեգին Երկրորդի ամանորյա ուղերձը
