Ձեր վստահելի աղբյուրը

Այս օրերին լայնորեն քննարկվում է Ֆրանսիայի թեմի առաջնորդ Նորվան արքեպիսկոպոս Զաքարյանի հրաժարականի և այդ առիթով Երուսաղեմի պատրիարք Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանի` Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին ուղղված նամակը: Այս թեմայի, ինչպես նաև Հայ առաքելական եկեղեցու ներսում տիրող իրավիճակի շուրջ Panorama.am-ը զրուցել է պատմաբան, ԵՊՀ հայոց պատմության ամբիոնի վարիչ Պետրոս Հովհաննիսյանի հետ:

-Պարոն Հովհաննիսյան, Դուք լավ տիրապետում եք հայ եկեղեցու պատմությանը և ներքին խոհանոցին: Ինչո՞վ բացատրել եկեղեցականների մասնակցությամբ այս հրապարակային բանավեճը: Սա նախադեպեր ունի՞, թե՞ նոր երևույթ է: Ինչի՞ հետ է այն կապված և կարո՞ղ է արդյոք հանգեցնել Առաքելական եկեղեցու պառակտմանը:
-Ես չափազանց զբաղված լինելու պատճառով շատ ուշ եմ ծանոթացել այս նյութերին, և ճիշտն ասած, շատ չեմ զարմացել, որովհետև գիտեմ այն բարոյական մթնոլորտի մասին, որ գոյություն ունի մեր եկեղեցու ներսում` հատկապես կապված և Երուսաղեմի պատրիարքության և պատրիարքի ընտրությունների, առանձին հրապարակումների և Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության ներսում Մայր աթոռի նկատմամբ ցուցաբերված շատ կոպիտ ու անտակտ վերաբերմունքի հետ: Բայց որպես մտավորական մարդ և հատկապես որպես պատմաբան, ավելին՝ ԵՊՀ Հայոց պատմության ամբիոնի վարիչ, որ գլխավորում է հայ ժողովրդի հազարամյա պատմությունն ուսումնասիրող ամբիոնը, իր տարբեր էտապներով, և մասնավորապես մեր ժողովրդի պատմության այն ճակատագրական իրադարձությունների հետ, որոնք կապված են քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հայտարարելու հետ, պետք է նշեմ, որ այդ 1700 տարիների ընթացքում մեր եկեղեցին, իհարկե, ապրել է շատ ծանր տարիներ: Սակայն մի բան հստակ է` եկեղեցու կամ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կամ ամենայն հայոց կաթողիկոսանիստի, որը անկախ այն բանից եղել է Էջմիածում, թե ոչ, գլխավոր հոգսը եղել է հայ ժողովրդի մտավոր, մշակության կյանքի կազմակերպումը: Ավելին` անհրաժեշտության դեպքում եկեղեցին գլխավորել է ժողովրդի ազգային ազատագրական պայքարը: Մի խոսքով` եկեղեցին միշտ եղել է ժողովրդի հետ, ժողովրդի համար: Եվ դա է պատճառը, որ ժողովուրդը եկեղեցին դիտել է որպես իր առաջնորդը, հանգրվանը, իր փրկության հույսը, և նրա մեջ, հատկապես Ամենայն Հայոց կաթողիկոսների անձի մեջ տեսել է հայոց նորոգվող թագավորության երևույթը:
Բայց նաև հասկանալի է, որ այս տարիների ընթացքում եկեղեցական ամենաբարձր պաշտոններում, անգամ կաթողիկոսական պաշտոնում եղել են մարդիկ, որոնք պատիվ չեն բերել եկեղեցուն և իրենց գործունեությամբ որևէ մի քար չեն ավելացրել այն շենքին, որը կոչված են եղել ղեկավարելու: Սակայն նրանք եկել, անցել-գնացել են և հիմնականն ինչ-որ կա` մեր եկեղեցին, մեր ժողովրդի հոգևոր առաջնորդությունը իր գործունեությունը շարունակել է և հասել մինչև մեր օրերը:
Այս ընթացքում փոխվել է նաև եկեղեցու նկատմամբ վերաբերմունքը: Ստալինյան, համայնավարական իշխանության տարիներին, երբ աստվածամերժություն էր, եկեղեցին գտնվում էր չափազանց ծանր վիճակում, սակայն կարողացավ թեկուզ և դժվարությամբ պահպանել իր դերը: Հիմա Երուսաղեմի հետ կապված մի բան պետք է ասեմ, որը ձեր կողմից ներկայացված նյութերին ծանոթանալով, ես չտեսա. դրանք գրել են մարդիկ, որոնք ծանոթ չեն անցյալի պատմությանը և պարտավոր չեն տեղյակ լինել:

-Իսկ ի՞նչ պատմություն է դա:
-Ես ուզում են հիշեցնել Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի և Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության միջև հաստատված հարաբերությունների վերաբերյալ ոչ վաղ անցյալի իրադարձությունները: Իմ խորին համոզմամբ` Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանը լավագույն տարիներին շատ արժանավոր պատրիարքներ է ունեցել, չափազանց շատ կարևոր դեմքեր: Ես կառանձնացնեի հատկապես 20-րդ դարի 20-30-ական թվականների երկու պատրիարքների, որոնցից մեկը` Եղիշե արքեպիսկոպոս Տերտերյան է, իսկ մյուսը` Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանը: Ինչո՞ւ եմ առանձնացնում այս տարիները, որովհետև այս տարիները համընկան այն երևույթի հետ, երբ Սովետական Միությունում եկեղեցու գործառույթները կրճատվեցին, Կաթողիկոսների իրավասությունները, հատկապես դրսի աշխարհի հետ, Սփյուռքի հետ կապված հարցերում, համարյա դադարեցվեցին: Սակայն կար մի հսկայական ժողովուրդ, որն ապրում էր Սփյուռքում, Եղեռն տեսած ժողովուրդ, որին հարկավոր էր մխիթարել, կազմակերպել, միջոցառումներ իրականացնել: Մայր Աթոռը Հայաստանից դա չէր կարող անել: Եվ ես կարծում եմ, որ շատ ճիշտ վարվեց երջանկահիշատակ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գևորգ 5-րդ Սուրենյանցը, որ իր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գործառույթները փոխանցեց Երուսաղեմի պատրիարքարանին: Եվ Երուսաղեմի պատրիարքարանը դա կատարեց մեծագույն պատվող և հարգանքով`հասկանալով որ աշխարհասփյուռ հայությանը Էջմիածնի խոսքը` իր միջոցով հասցնելը նաև մեծ պատասխանատվություն է, չափազանց մեծ պատիվ: Երուսաղեմը դա շատ լավ արեց: Նրա հիանալի հոգևորականները` թե՛ տարեցները և թե՛ երիտասարդները, այնպես արեցին, որ աշխարհասփյուռ մեր ժողովուրդը Էջմիածնի ներկայությունը միշտ իր կողքին տեսնի:
Եվ ամենակարևոր և այսօրվա հնչեղություն ունեցող մի ուրիշ հարց: 1921թ., երբ Կիլիկիան դատարկվում էր, ամենավերջինը Կիլիկիան լքեց Սիսի Սահակ Կաթողիկոսը: Ինչպես որ նավապետն է խորտակվելուց առաջ վերջինը լքում իր նավը, այնպես էլ կաթողիկոսը ամենավերջինը դուրս եկավ Կիլիկիայից: Չկա Կիլիկիա, կիլիկիահայությունը սփռված է Մերձավոր և Միջին արևելքի երկրներում, ամբողջ աշխարհում և հետևաբար Կաթողիկոսության գոյությունը դրվում էր հարցականի տակ: Այն կարող էր ընդհանրապես չլիներ: Եվ այս պահին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը` նախ Գևորգ 5-րդ, իսկ հետո նաև նորընտիր Կաթողիկոս Խորեն 1-ին Մուրադբեկյանը, գնացին Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը նոր կյանք շնորհելու ճանապարհով և ճիշտ արեցին: Սակայն եթե նրանք չուզենային, դա տեղի չէր ունենա և Էջմիածինը Երուսաղեմի միջոցով կազմակերպեց այդ գործը և նախ Հալեպում, իսկ հետո Բեյրութում հաստատվեց Մեծի տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը: 1931-32թթ-ից առ այսօր այս մարմինը գործում է: Եվ Հայոց Կաթողիկոսի հորդորներով է, որ Երուսաղեմի պատրիարքությունը իր սեփական թեմերը զիջեց Մեծի տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը: Դրանք էին Լիբանանի, Սիրիայի թեմը, Կիպրոսը: Եվ այսպես Մայր Աթոռը և Երուսաղեմը ուս-ուսի տված էին գործում, ոչ թե իրար դեմ, ոչ թե իրար խանգարելով: Ի՞նչ առանձնաշնորհումներ: Երբեք այն ժամանակվա հայոց հոգևորակաների, լուսահոգի պատրիարքների մտքերով էլ նման բան չանցավ, որպեսզի ինչ-որ նկատառումներով նրանք փորձեն հակադրվել Մայր Աթոռին: Անցան այդ դժվար տարիները, եկան ավելի մեղմ տարիներ և թեև ամեն ինչ չէ, որ հիանալի էր ներեկեղեցական կյանքում, սակայն հարաբերությունները Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի և Երուսաղեմի հետ միշտ ընթացել են ամենաբարյացակամ, ամենադրական հողի վրա:
Այստեղ ես ուզում եմ հիշել լուսահոգի պատրիարքներից Եղիշե պատրիարքին, որն աշխատեց այն տարիներին, երբ կաթողիկոս էր Վազգեն Առաջին Վեհափառը: Նրանց համագործակցությունը լավագույն երևույթն էր մեր եկեղեցու բազմադարյա պատմության մեջ: Եթե եղել է անգամ ինչ-որ մի հարց, հարցերի մի խումբ, որը կարող էր ստեղծել նրանց միջև ինչ-որ տհաճ երևույթ, երբեք դա չի եղել հանրության սեփականությունը: Երբեք դա դուրս չի եկել վանքի պատերից: Կար դեպք, երբ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանի մատենադարանից շատ թանկարժեք ձեռագրերի կորուստ էր նկատվել: Բարեբախտաբար այդ կորուստը հետ վերադարձվեց, բայց դա չի դարձել զանգվածների, ամբոխի սեփականությունը կամ քննարկման առարկան:

-Այդ դեպքում ինչպե՞ս հասկանալ այս օրերին ընթացող հրապարակային նամակագրությունները:
-Երուսաղեմի և Էջմիածնի հարաբերություններում այժմ երկու իրադարձություն է տեղի ունենում` մեկը Ֆրանսիայի հայոց թեմի առաջնորդի հրաժարականի հետ կապված խնդիրներն են, իսկ մյուսը`այդ հրաժարականի հետ կապված և Վեհափառի անձի հետ կապված Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանի նամակը:
Նախ` ասեմ, որ առաջին բառից մինչև վերջին բառը Վեհափառին վերաբերվող այդ խոսակցությունները ես համարում եմ զազրախոսություն: Ես շատ լավ եմ ճանաչում Վեհափառին, նրան տարիների ընթացքում տեսել եմ շատ վատ հոգեկան, փոթորկալից շրջաններում, տեսել եմ նրան զայրացած և գրգռված վիճակում, բայց մեզ հետ զրուցելիս ինքն իր լեզվական նորմերը չի իջեցրել այն մակարդակին, ինչպես այստեղ է ներկայացված: Հենվել այդպիսի ժարգոնային արտահայտությունների վրա, որն իբրև իրեն օդանավակայանում թույլ է տվել Կաթողիկոսը, այն էլ` այդքան բարձրաստիճան մարդկանց ներկայությամբ, ես դա համարում եմ էժանագին տրյուկ: Ես գիտեմ, որ ինքը երբեք իրեն այդպիսի բան թույլ չէր տա: Բայց եթե անգամ թույլ տար, ի՞նչ կարիք կար այդպիսի արտահայտություններ տալ այդպիսի բարձրաշխարհիկ մարդկանց ներկայությամբ: Դա անհնարին երևույթ է`չեմ կարծում:
Մյուս կողմից` ինձ շատ է զարմացնում Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանի դիրքորոշումը այս կապակցությամբ, ինչն է նրա նպատակը` պաշտպանե՞լ ֆրանսահայոց թեմի առաջնորդին, նրա իրավունքները: Ինչպես հայտնի է ֆրանսահայ թեմի առաջնորդ` Նորվան արքեպիսկոպոս Զաքարյանը, ցանկություն է հայտնել չշարունակելու իր առաջնորդությունը: Մեր եկեղեցու պատմության մեջ այդպիսի բաներ միշտ հնարավոր է: Միակ պաշտոնը, որը ցմահ է, դա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի պաշտոնն է: Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը կարող է կամավոր հրաժարական տալ, իսկ եթե նա թույլ է տվել կանոնական ինչ-որ կոպիտ խախտում, այդ դեպքում եկեղեցական ժողովը նրան կարող է զրկել այդ պաշտոնից: Նորվան արքեպիսկոսպոս Զաքարյանի այս քայլը ինչ-ինչ պատճառներով, որը ես չեմ ուզում խորանամ, քանի որ չգիտեմ, կանոնադրական է և թույլատրելի է:
Ինձ դուր չի գալիս և շատ ծանր տպավորություն է թողնում Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի կողմից Վեհափառի շինարարական գործունեությունը այդպես մեկնաբանելը, թե եկեղեցիներ կառուցելուց առաջ պետք է նախ հոգիներ կառուցել: Նախ` ասեմ, որ Վեհափառը այդ եկեղեցիները կառուցում է, իսկ եթե ինքը կարող է թող գնա և գոնե մեկ եկեղեցի կառուցի: Ինքը ունի նյութական հնարավորություններ, թող մեկ եկեղեցի, կամ մեկ դպրոց ու ուսումնարան կառուցի, ենթադրենք, Սպիտակում: Հայաստանում կան այդպիսի տեղեր, որտեղ դրա կարիքը կա: Թող մեկ մատուռ կառուցի, տեսնենք` կառուցելը հեշտ է, թե չէ: Վեհափառի գահ բարձրանալուց հետո, ինքը կարողացավ իր ջանքերի գնով հետ վերադարձնել 150 եկեղեցի: 150 եկեղեցի, որոնք պետռեգիստրում էին, հետ վերադարձվեցին Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին: Բացի այդ, նա կառուցեց 300 եկեղեցիներ` Հայաստանում և Սփյուռքում, հատկապես մոտակա սփյուռքում`Ռուսաստանում և Ուկրաինայում: Եկեղեցին դա Աստծո տունն է և սարկազմով, քմծիծաղով վերաբերվել այդ երևույթին, մեծագույն անբարոյականություն եմ համարում: Անբարոյականություն` կատարված հայոց եկեղեցու բարձրագույն պաշտոնյաններից մեկի կողմից: Ի՞նչ ծաղրանքի առարկա է եկեղեցի կառուցելը: Վեհափառը շատ ու շատ բաներ է արել և դեռ պետք է անի, Աստված նրան երկար տարիների կյանք և առողջություն պարգևի: Սա միայն ու միայն պետք է լինի խորագույն հարգանքի արտահայտություն և ոչ թե ծաղրանքի:
Բացի այդ, մի՞թե Վեհափառ հայրապետը իր գործունեությամբ չի նպաստել մեր եկեղեցու լավագույն կադրերով ապահովելու գործին: Ես առաջին օրվանից ներկա եմ եղել Սևանի Վազգենյան դպրանոցի բացմանը, հետո նաև հրավեր ստացա աշխատակցել Գևորգյան ճեմարանում և թող այնպիսի տպավորություն չստեղծվի, որ ես իբրև պաշտոնյա եմ խոսում (ես ցանկացած պահի կարող եմ հեռանալ, հսկայական գործ ունեմ, ԵՊՀ հայոց պատմության ամբիոնի վարիչը շատ աշխատանքներ ունի անելու): Ես ասեմ, որ Վեհափառը պաշտպանության կարիք չունի, ինքն իր գործերով իրեն արդեն պաշտպանում է: Վերջերս բացվեց նաև Հառիճի դպրեվանքը, ակտիվորեն գործում են Վազգենյան և Գևորգյան ճեմարանները, հայորդաց տները, դպրոցները, մանկապարտեզները, ճաշարանները, հիվանդանոցները: Սա պետություն է պետության մեջ: Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքի` Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանի այս դիմելաոճը արտառոց է: Սա նրա բարձր աստիճանին պատիվ չի բերում: Ինքը երևի թե գլխապտույտ ունեցավ այդ պաշտոնում ընտրվելուց հետո, կարծես թե, նա դեռևս չի պատկերացնում, թե ինքը ով է: Սա հայոց եկեղեցու ամենաբարձր պաշտոններից մեկն է և նա շատ լավ գիտի հետևյալը`Ամենայն հայոց կաթողիկոսը պետն է և առաջնորդն է հայ եկեղեցու, հայ եկեղեցու բոլոր կառույցների, թեմերի, եպիսկոպոսությունների, պատրիարքությունների և նրանք ի հոգևոր ենթակա են իրեն: Հոգևոր տիրոջը, իրենից ստատուսով բարձրին դիմելու ոճը ցույց է տալիս, որ նա լավ չի պատկերացնում այդ սուբօրդինացիան: Եթե նա ցանկանում էր Վեհափառ հորը ինչ-որ բան հուշել եղբայրաբար, ապա դրա համար կան բազմաթիվ ձևեր, իսկ ես չեմ կարծում ինքը խնդիր ունի Երուսաղեմից գալ Հայաստան` Վեհափառ հայրապետի մոտ: Այսինքն` փորձո՞ւմ են ցույց տալ, թե ինչքան կոպիտ ու անտաշ է հայրապետը: Դա փարիսեցիություն է: Ինձ թվում է, որ սա ինչ-որ գործարք է, երևույթ է, որի թելերը կարող են ուրիշ տեղ գնալ: Ես ինչ-որ բան եմ նկատում այս ֆոնի վրա` ուղղված Էջմիածնի դեմ և սա ուղղված է ոչ միայն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դեմ, այլ նաև Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության դեմ:

-Սա աննախադե՞պ երևույթ է պատմության մեջ, թե՞ նախկինում էլ նման շրջափուլեր եղել են:
-Մեր եկեղեցին, ցավոք, ունեցել է այսպիսի ժամանակներ, որոնք անցել գնացել են` իրենց խարանը թողնելով այդպիսի մարդկանց երեսին: Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին անձնավորելով` նրանք վիրավորում են Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության գաղափարն ընդհանրապես: Նա հոգևոր զավակն է, հոգևոր որդին է, հոգևոր եղբայրն է և այսպիսի երևույթները չպետք է դուրս գան եղբայրակցությունից և դառնան հանրության, ամբոխի և խուժանի սեփականությունը: Մինչև Էջմիածնում հայտնվելը այդ լուրերը տարածվել են ցանցերում: Ես կարծում եմ, որ սա դավադրություն է Մայր Աթոռի և նրա գահակալի դեմ: Մեր ժողովուրդը պետք է լավ հասկանա, թե ում հետ գործ ունի: Սա լավ դաս է մեր ներսում, Երևանում, Հայաստանում այն մարդկանց, որոնք գիշեր-ցերեկ մտածում են, թե ինչպես ատելությունը արտահայտեն Վեհափառի նկատմամբ: Մի արատավորեք մեր եկեղեցին, նրա առաջնորդի, Վեհափառի սրբազան ներկայությունը:

-Պարոն Հովհաննիսյան, խոսեցիք եկեղեցու կառուցվածքի մասին: Եթե կարելի է, մի քանի բառով կներկայացնեք, թե ինչպիսի՞ տեսք ունի այսօր Հայ առաքելական եկեղեցու նվիրապետական կառույցը, պատմության ո՞ր փուլում են առանձին կառույցներ հիմնվել և ի՞նչ աստիճանակարգություն գոյություն ունի նրանց միջև:
-Հայ առաքելական եկեղեցու կառույցները պատմական են, դրանք գոյություն են ունեցել շատ և շատ վաղուց: Անկախ սովետական կարգերից, դրանք միշտ էլ եղել են: Եթե հետաքրքրում է պատմությունը, ապա ասեմ, որ առաջինը Երուսաղեմն է, որ հիմնադրվել է 7-րդ դարում` որպես ինքնուրույն պատրիարքություն, սակայն միշտ գերակայությունը եղել է Էջմիածնինը: Հայաստանի արևելյան շրջաններում, Արցախում կար տեղական կաթողիկոսություն, որը աստիճանաբար դարձավ Աղվանից կամ` Գանձասարի վանքի անունով, Գանձասարի կաթողիկոսություն: Սա երկրորդ կաթողիկոսությունն է: Եղել են դեպքեր, որ վերջիններս փորձել են չընդունել Էջմիածնի կաթողիկոսության գերակայությունը, Երուսաղեմում համարյա չի եղել նման դեպք՝ բացառությամբ մի քանի դրվագների, որոնք շատ արագ հարթվել են: Իսկ Աղվանից կաթողիկոսությունը փորձել է, սակայն միշտ նրանք խելքի են եկել և ենթարկվել են: 1441թ. տեղի է ունենում Սիսից Մայր Աթոռի վերադարձը Էջմիածին, բայց 6 տարի անց՝ 1447թ. Սիսում ստեղծվեց նոր կառույց՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կառույցը` Կարապետ Եպիսկոպոսի գլխավորությամբ, ստեղծվեց մի նոր Աթոռ:

-Մայր Աթոռի գերակայությունն ընդունելու առումով Մեծն Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը ի՞նչ պահվածք է որդեգրել:
-Միշտ էլ ընդունել է: Հարյուրավոր տարիներ են անցել: Այդ հարյուրավոր տարիների ընթացքում` կապված գահակալների անձնական վերաբերմունքից, եղել են դեպքեր, որ փորձել են չենթարկվել Մայր Աթոռին, անգամ անջատվել և թուրքահայոց առանձին կաթողիկոսություն ստեղծել, բայց վերջիվերջո հաղթել է ողջամտությունը:

-Պոլսո պատրիարքարանի հիմնադրումն ի՞նչ անցքերի հետ է կապված:
-Հայերը շատ վաղուց էին ապրում Բյուզանդական կայսրությունում` այնքան վաղուց, որքան հին են երկու ժողովուրդների հարաբերությունները: Հատկապես 387թ.-ից Հայաստանի բաժանումից հետո, երբ Արևմտյան մասն անցավ Բյուզանդիային, Արևելյանը՝ Պարսկաստանին, չկային արդեն վիզային ռեժիմներ, սահմանային խնդիրներ, հայերը տեղաշարժվում էին, նամանավանդ աշխատանքի իմաստով երիտասարդությունը: Բայց բյուզանդացիները` հունական եկեղեցին, հայերին պարտադրում էր ընդունել իրենց դավանանքը` ուղղափառությունը: Որպեսզի հայերը կարողանան ինչ-որ դիրքի, հարգանքի, պաշտոնի հասնել, ընդունում էին քաղքեդոնականությունը: Ուրեմն Հայոց եկեղեցին Բյուզանդիայում բացարձակապես չէր կարող գոյություն ունենալ, բյուզանդական իրականությունը դա թույլ չէր տա: Բայց երբ եկան թուրքերը, որը տեղի ունեցավ 1453թ., նրանք շատ լավ հասկացան, որ հայերի ու հույների միջև այս հակասությունը պետք է ավելի ու ավելի սրել, որովհետև խելոք ժողովուրդ լինելով, հասկանում էին, որ երկրի տերերը սրանք են, իրենք չեն, իրենք քիչ են: Հարկավոր էր սրանց միշտ իրար դեմ լարել, որպեսզի կարողանան իշխել, մինչև իրենց թիվն ավելանար: 1461թ.-ին Ֆաթիհ սուլթանը հատուկ հրամանագրով ճանաչեց հայերի պատրիարքական իրավունքները: Հովակիմ անունով մի եպիսկոպոսի նա ճանաչեց իր պետության մեջ գտնվող բոլոր հայերի պատրիարք: Պատրիարքարանը մինչ այսօր գոյություն ունի:

-Բայց դրա կարիքն ինչո՞ւ առաջացավ, չէ՞որ արդեն կար Սիսի Աթոռը, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը, որն ընդգրկում էր Փոքր Ասիայի տարածքը:
-Երուսաղեմն էլ Թուրքիայի տարածքում էր գտնվում: Բանը նրանում է, որ հայ ժողովրդի հիմնական մասը Արևմտյան Հայաստանում էր: Դա ոչ Երուսաղեմն էր, ոչ Կիլիկիան: Եվ վերջապես Պոլիսն էր: Պոլսում էր մեր ողջ մտավոր կյանքը, հայ մշակույթը, հայկական տնտեսական կապիտալը: Պոլիսը շատ կարևոր դեր էր խաղում: Թուրքերը շատ լավ էին գնահատում, խելոք էին, այսօրվա թուրքերի պես չէին, շատ լավ էին հասկանում, թե ինչ մեծ օգուտներ կան հայերից: Գիտե՞ք, որ տարիների ընթացքում ֆրանսիացիները և մյուսները փորձել են Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանը վերացնել, գրավել նրա տարածքները: Հին Երուսաղեմը չորս մասի է բաժանված, որոնցից մեկը հայերին է պատկանում: Հայ Երուսաղեմը, որտեղ հիմա պատրիարքն է, Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանը, միշտ էլ եղել է նախանձի առարկա: Օսմանյան սուլթանները միշտ պաշտպանել են հայերին և հատուկ հրամանագրերով հայերի իրավունքները հաստատել: Հետո դա անցել է նաև անգլիացիներին, չէ՞ որ անգլիացիները գրավել էին Պաղեստինը, հետո՝ Իսրայելին, և այսպես շարունակվում է: Այնպես որ Պոլսի հայերը Երուսաղեմի գոյության ճակատագրում առաջնակարգ դեր են խաղացել, ավելի, քան Էջմիածինը, որովհետև Էջմիածինը ոչինչ չէր կարող անել, պարսկահպատակ էր: Այնպես որ, Երուսաղեմը իր գոյությամբ պարտական է Պոլսի պատրիարքարանին, իսկ Երուսաղեմը մեզ պետք էր: Ինչո՞ւ: Որովհետև այստեղ էր թաղված Հիսուս Քրիստոսը, քրիստոնեական սրբությունները, Մարիամ Աստվածածինը: Իմիջիայլոց, հայերին է պատկանում Մարիամ Աստվածածնի եկեղեցին, որտեղ ծնվել է Հիսուսը, Բեթղեհեմում: Դա շատ մեծ հարստություն է: Ես եղել եմ Երուսաղեմում և տեսել, թե ինչ է դա նշանակում:

-Հիմա դա Իսրայելի՞ տիրապետության տակ է, թե՞ Պաղեստինի:
-Պաղեստինի: Բայց մյուս եկեղեցիները Իսրայելի տիրապետության տակ են: Մի խոսքով` այս ձևը, որ նրանք տեղափոխեցին այս վեճերը մամուլ, բացարձակ գովելի չէ: Անգամ մարդկային հարաբերություններում, երբ ես ինչ-որ բան եմ ասում Ձեր մասին ինչ-որ մեկ ուրիշին, այլ ոչ թե Ձեզ, տհաճ է, տգեղ է: Դա պատիվ չի բերում մարդուն, այն էլ հոգևորականին, այսքան բարձրաստիճան հոգևորականին: Վեհափառին սևացնելու, մրոտելու, վարկաբեկելու փորձերը, որ այս տարիներին եղան, ցույց են տալիս, որ այս հերթական փորձը արժեզուրկ է լինելու:

-Հասկանալի է, որ Խորհրդային Միության տարիներին, երբ Մայր Աթոռն օբյեկտիվ պատճառներով չէր կարողանում աշխարհասփյուռ հայության մեջ իրականացնել իր առաքելությունը, այդ 70 տարիների ընթացքում թեմերը, անգամ համայնքները` ծխերը, որոշակի ինքնագործունեություն էին իրականացնում: Հիմա այս 20 տարիների ընթացքում` անկախությունից հետո, երբ իսկապես կա հնարավորություն, որպեսզի Մայր Աթոռն իր առաքելությունը ստանձնի, ստացվո՞ւմ է հավաքել այդ թելերը մի տեղ:
-Հատկապես ծանր էր 20-30-ական թվականներին, երբ տարածված էր տեսակետը, թե կրոնը դա հաշիշ է, եկեղեցին հաշիշ տարածող է, պետք է նրա դեմ պայքարել: Քանդում էին եկեղեցիները, լավագույն դեպքում պահեստի էին վերածում: Նկարներ անգամ կան, որ եկեղեցու խաչերի փոխարեն աստղեր են դրված, դարձրել են մշակույթի ինչ-որ կենտրոններ: Ամեն տեղ այդպես է եղել, քանդել են: Կինո Մոսկվայի տեղում եղել է Երևանի սբ. Պողոս-Պետրոս մայր եկեղեցին, որը սկսվել է այսօրվա Աբովյան փողոցից և հասել է մինչև Սախարովի հրապարակ: Այդ ամբողջ մասը եկեղեցի է եղել, որը ոչնչացվել է: Եկեղեցի կար Շահումյանի արձանի տեղում: Հոգևորականներ էին ձերբակալվում, ավելի քան 700 հոգևորականներ ձերբակալվել են, դրանց մի մասը՝ գնդակահարվել է: Կաթողիկոս են սպանել: Բնականաբար, այդպիսի պայմաններում դաստիարակված հասարակությունը, մարդիկ` այս 20 տարիների ընթացքում արդեն նրանց զավակները, մեծացել են անաստվածության պայմաններում: Շատ դժվար է հետ վերադառնալ դեպի եկեղեցի: Հատկապես երիտասարդ աղջիկների մոտ է տարածված, եկեղեցի են գնում մոմ են վառում, դրանով նրանց հավատը սահմանափակվում է: Մոմ վառելը հավատի նշան չէ: Պիտի հոգով հավատաս: Հիմա շատ բան է արվում հավատի վերականգնման ուղղությամբ, շատ բան է արվում: Եվ ես ուրախ եմ, որ մեր հասարակությունը իրոք նորոգվում է հավատի տեսակետից: Վերջերս մի եկեղեցական արարողությանն եմ ներկա գտնվել, մեծ մասը երիտասարդներ են: 1973թ.-ին ես եզակի եկեղեցական հարսանիքի եմ ներկա եղել, որտեղ մի քանի հոգի էին ներկա, այն ժամանակ ո՞վ կգնար եկեղեցի: Հիմա երբեմն ձևական է թվում, բայց եկեղեցում լի են հավատացյալները: Մյուս կողմից` ակտիվանում են տարբեր տեսակի աղանդավորական շարժումները, մեր ազգային բնավորությանը խորթ շարժումները, որոնց դեմ դարձյալ պայքար է գնում: Նուրհան արքեպիսկոպոսը, երբ ասում է, որ միայն կառուցում է, ասեմ, որ միայն չի կառուցում, նա նաև հոգիներն է կառուցում: Ես չեմ ուզում վերագրել դա միայն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին, վերագրում եմ ամբողջ եկեղեցուն:

-Շնորհակալություն, պարոն Հովհաննիսյան, հարցազրույցի համար: Հուսանք, որ եկեղեցին այս դժվարությունը ևս կհաղթահարի:

Հարցազրույցն` Արմեն Մինասյանի

Լուսանկարը՝ Panarmenian.net-ի: