Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ղազախստանը կարող էր դառնալ Մերձավոր Արևելքի առաջին միջուկային գերտերությունը, սակայն ինքնակամ հրաժարվել է այդ կարգավիճակից: 1991 թվականի օգոստոսի 29-ին Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը պատմական փաստաթուղթ ընդունեց. Սեմիպալատինսկի միջուկային փորձադաշտը փակելու մասին հրամանագիրը, որը, անկասկած, բարձրացրեց երկրի հեղինակությունը միջազգային ասպարեզում: 2010 թվականից սկսած՝ այդ օրը նշվում է որպես Միջուկային փորձարկումների դեմ պայքարի միջազգային օր: 2009 թվականի դեկտեմբերի 2-ին ՄԱԿ Գլխավոր Ասամբլեայի 64-րդ նստաշրջանը, միաձայն ընդունելով 64/35 բանաձևը, օգոստոսի 29-ը հայտարարեց Միջուկային փորձարկումների դեմ պայքարի միջազգային օր: Մեծ թվով հեղինակներ և համահեղինակներ ունեցող տվյալ բանաձևի ընդունման նախաձեռնությամբ հանդես եկավ Ղազախտանի Հանրապետությունը:

«Օգոստոսի 29-ը դարձավ այն օրը, երբ ողջ Կենտրոնական Ասիան ձեռք բերեց միջուկային զենքից ազատ տարածաշրջանի կարգավիճակ», - հայտարարեց Նուրսուլթան Նազարբաևը և հավելեց, որ Ղազախստանը նույնպես ինքնակամ հրաժարվել է աշխարհում թվով չորրորդ միջուկային ներուժից, որը մնացել էր խորհրդային միջուկային մեքենայից: «Խոսքը 1200 միջուկային մարտագլխիկներով ավելի քան 100 բալիստիկ հրթիռների մասին է, որոնք ունակ են հասնել աշխարհի ցանկացած կետ», - ընդգծել է Ղազախստանի նախագահը:

Միջուկային զենքից հրաժարվելու օրը Ղազախստանը նոր առաջարկ առաջ քաշեց. “ATOM” (հապավում. “Abolish Tеsting – Our Mission”, այսինքն՝ «Փորձարկումներից հրաժարվելը մեր առաքելությունն է»): Նախագծի շրջանակներում Երկիր մոլորակի վրա բնակվող ցանկացած անձ, որը դեմ է ատոմային զենքին, կարող է ստորագրել աշխարհի կառավարություններին ուղղված առցանց միջնորդագրի տակ՝ կոչ անելով ընդմիշտ հրաժարվել միջուկային փորձարկումներից: Իսկ 2013 թվականին «ATOM»-ը կոչ արեց աշխարհի բոլոր ժողովուրդներին օգոստոսի 29-ին տեղի ժամանակով ժամը 11.05-ին մեկ րոպե լռությամբ հարգել միջուկային զենքի փորձարկման զոհերի հիշատակը: Միջուկային զենքն աշխարհի երեսից վերացնելու գործում իր ունեցած նշանակալի ներդրումի համար մի շարք պետություններ, որոնց թվում ԱՄՆ-ն, Ղրղզստանը, Նորվեգիան, ճապոնիան, Մարշալյան կղզիները, շարունակում են առաջադրել Ղազախստանի ղեկավար Նուրսուլթան Նազարբաևի թեկնածությունը Նոբելյան մրցանակ ստանալու համար:

Այն բանից հետո, երբ Ղազախստանը պաշտոնապես հրաժարվեց Սեմիպալատինսկի միջուկային փորձադաշտի փորձակումներից, շատերը շփոթության մեջ էին: Զենքը պահպանելու կողմնակիցները նշում էին, որ այդ զինանոցն արդյունավետ գործիք կլիներ հավանական թշնամու հնարավոր հավակնությունները զսպելու համար: Ղազախստանի նախագահի խոսքերով, խորհուրդներով հանդես էին գալիս նաև ասիական երկրները, որոնք Ղազախստանին համոզում էին պահպանել միջուկային զենքը՝ ի պատասխան զգալի ֆինանսական աջակցության և միջուկային զենք ունեցող առաջին և միակ մուսուլմանական երկրի միջազգային «հեղինակության» ձեռքբերման:

Սակայն Ղազախստանը ոչ միայն հրաժարվեց, այլ նաև մյուս համաշխարհային գերտերություններին կոչ արեց «ոչ» ասել միջուկային չարիքին: Միջուկային զենքի վերջին մնացորդը Սեմիպալատինսկի միջուկային փորձադաշտում վերացվեց 1995 թվականի մայիսի 7-ին, իսկ 2000 թվականի հուլիսի 29-ին նույն փորձադաշտում պայթեցվեց միջուկային փորձարկումների համար նախատեսված վերջին օբյեկտը:
Հիշեցնենք, որ 1949 թվականի օգոստոսի 29-ին Սեմիպալատինսկի միջուկային փորձադաշտում իրականացվեց առաջին պայթյունը: Ընդհանուր առմամբ այնտեղ շուրջ 500 պայթյուն է իրականացվել: Դրանց թվում տեղի է ունեցել նաև առաջին ջրածնային ռումբի փորձարկումը: Պայթյուններն անդառնալի վնաս հասցրին Ղազախստանի տարածքին: Երկրի ժողովուրդն իր կաշվի վրա զգաց միջուկային զենքի բոլոր սարսափները: Սեմիպալատինսկի միջուկային փորձադաշտում 752 միջուկային պայթյուն տեղի ունեցավ, որից 78-ը գետնի վրա, մյուսները՝ գետնի տակ: 1949-1963 թվականներին իրականացված միջուկային պայթյունների ընդհանուր հզորությունը 2,5 հազար անգամ գերազանցել է Հերոսիմայի վրա նետված ատոմային ռումբի հզորությունը: Փորձադաշտում իրականացված պայթյունների հետևանքով տուժածների թիվը, պաշտոնական տվյալների համաձայն, հասնում է 1,3 միլիոնի: Եվ ահա 1995 թվականի ապրիլին Ուկրաինայից մեկ տարի և չորս ամիս շուտ Ղազախստանն իր տարածքը ազատեց միջուկային զենքից:
Միջուկային փորձադաշտի փակման հարցում ոչ պակաս կարևոր դեր խաղաց նաև գրող, ՂՀ հասարակական-քաղաքական գործիչ Օլժաս Սուկեյմենովի ղեկավարությամբ 1980-ական թվականների վերջերին Ղազախստանում սկիզբ առած “Невада-Семипалатинск” հակամիջուկային շարժումը:

Իսկ նախորդ տարի Նուրսուլթան Նազարբաևը ևս մեկ կարևոր գաղափար առաջ քաշեց, որը նույնպես կապված էր միջուկային տեխնոլոգիաների հետ: Այն է՝ Ղազախստանի տարածքում միջուկային վառելանյութի Միջազգային բանկ հիմնել՝ ապահովելու համար այն երկրների հասանելիությունը միջուկային նյութերին, որոնք ցանկանում են միջուկային խաղաղ էներգետիկա ապահովել, սակայն չունեն բավարար քանակությամբ ներքին ռեսուրսներ: Ընդ որում, օբյեկտը որևէ էկոլոգիական վտանգ չի ներկայացնում երկրի համար: Ղազախստանը, ինչպես պնդում են նաև բազմաթիվ փորձագետներ, ունի ռադիոակտիվ նյութերի արդյունահանման, վերամշակման և պահեստավորման անվտանգ տեխնոլոգիաներ: Բանկի շահագործման վերահսկողությունն իր հերթին խոստանում է իրականցնել նաև ԱԷՄԳ-ը: Բանկի ստեղծման գաղափարն արդեն իսկ արժանացել է աշխարհի մի շարք երկրների ղեկավարների հավանությանը: Իսկ ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման աջակցություն է հայտնել ԱԷՄԳ ղեկավարների խորհրդի կազմի մեջ մտնելու Ղազախստանի մտադրությանը:
ԱՄՆ Սենատի պաշտոնական կայքում տեղադրված է Ղազախստանից միջուկային զենքի դուրսբերման ավարտի 10-րդ տարելիցին նվիրված 2005 թվականի ապրիլի 29-ի բանաձևը: Սենատը «երախտագիտություն է հայտնում Ղազախստանին իր տարածքից միջուկային զենքը վերացնելու պատմական որոշման համար»:

1993 թվականին Ղազախստանն ԱՊՀ տարածքում առաջիններից մեկը միացավ Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագրին, իսկ 1994 թվականի դեկտեմբերին աշխարհի միջուկային տերությունների կողմից Ղազախստանի անվտագության երաշխավորման մասին հուշագիր ստորագրվեց: 1996 թվականին Ղազախստանը դարձավ ՄԱԿ ԳԱ կողմից 1996 թվականի սեպտեմբերի 10-ին ընդունված Միջուկային փորձարկումների համապարփակ արգելման պայմանգրի մասնակից, որը, սակայն, դեռևս ուժի մեջ չի մտել, քանի որ պետք է վավերացվի միջուկային զգալի ներուժ ունեցող մի շարք երկրների կողմից: Միևնույն ժամանակ, Միջուկային զենքի չտարածման պայմանագրի անդամ-մասնակիցները համաձայնության եկան հուշագրի տեսքով ամրագրել Ղազախստանի, ինչպես նաև Ուկրաինայի և Բելառուսի անվտանգության երաշխիքները՝ կապված վերջիններիս կողմից միջուկային զենքից հրաժարվելու որոշում կայացնելու հետ:
Միջուկային զինաթափումը խաղաղության և անվտանգության բանալի է հանդիսանում: Միջուկային փորձարկումների դեմ պայքարի միջազգային օրն արտացոլում է այդ կարևոր հայեցակարգը: Միջուկային պատերազմի կամ միջուկային ահաբեկչության սպառնալիքի կանխարգելման հարցում ոչինչ չի կարող այնքան վճռորոշ դեր խաղալ, որքան միջուկային զենքի ամբողջական ոչնչացումը: Միջուկային պայթյունների մեկընդմիշտ դադարեցումը կկանխի միջուկային զենքի հետագա մշակումը:

Մոլորակի հարավային կիսագունդն արդեն դարձել է միասնական գոտի, որն ազատ է միջուկային զենքից, այնպիսի պայմանագրերի ընդունման շնորհիվ, ինչպիսին են Ռարոտոնգի պայմանագիրը, որը տարածվում է Խաղաղ օվկիանոսի հարավային հատվածի վրա, Պելինդաբայի պայմանագիրը (Աֆրիկա), Բանգկոկի պայմանագիրը (Հարավ-Արևելայն Ասիա), Տլատելոլկոյի պայմանագիրը (Լատինական Ամերիկա և Կարիբյան ավազան) և Անտարկտիկայի մասին պայմանագիրը: Վերջերս ուժի մեջ է մտել նաև Միջուկային զենքից ազատ գոտու մասին պայմանագիրը, իր տեսակով առաջինը Կենտրոնական Ասիայում, որն ընդգրկում է հասարակածից դեպի հյուսիս ընկած տարածքը: «Միջուկային զենքից հրաժարվումը, քաղաքացիների բարեկեցության բարելավումը, տնտեսության դիվերսիֆիկացումը Ղազախստանի իրական ձեռքբերումներն են», - 2013 թվականի հուլիսին Ղազախստան կատարած իր այցի ընթացքում ասել է Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Դևիդ Քեմերոնը:

Հեղինակ՝ Արմինե Հարությունյան