Քաղաքացիական ինքնության զարգացումը ժամանակակից հայ հասարակությունում
Ինչպես հայտնի է, ինքնության համակարգը մարդու նույնականացումների ամբողջությունն է, որը լայն իմաստով կարելի է բաժանել երկու մասին՝ ազգային և սոցիալական: Հաճախ կարելի է հանդպել նաև ինքնության բաժանմանը ավանդական (մշակութային) և ժամանակակից (քաղաքակիրթական) մոդելների, սակայն առավել հարմար է օգտվել հենց ազգային և սոցիալական բաժանումից: Բնականաբար, թյուրըմբռնումներից խուսափելու համար պետք է նշել, որ ազգայինն էլ է սոցիալական, և այս բաժանումը բնավ չի նշանակում, որ ազգայինն ու սոցիալականը բացառում են միմյանց: Խոսքը գնում է մարդկանց նույնականացումների մասին՝ ազգայինի դեպքում՝ տվյալ ազգի պատմության, ավանդույթների, լեզվի, բարոյականության մասին պատկերացումների և այլոց իդենտիֆիկացիայի (օրինակ, յուրային և թշնամի) մասին: Իսկ սոցիալականի դեպքում՝ մարդու՝ առաջին հերթին որպես տնտեսական և քաղաքական հարաբերությունների սուբյեկտի մասին՝ այստեղից բխող արժեհամակարգով և բարոյականության մասին պատկերացումներով:
Ազգային ինքնությունը կարելի է դիտարկել երկու տեսանկյունից՝ ազգային-ավանդական և ազգային-քաղաքական: Դրանց տարբերության հիմքում ընկած է այն հանգամանքը, որ ազգային-ավանդական ինքնությունը ձևավորվում է տարրերայնորեն և պատմական երկար ժամանակահատվածում և որոշ իմաստով այն մոտ է կենցաղային ինքնությանը: Մինչդեռ ազգային-քաղաքական ինքնությունը ձևավորվում է նպատակային կերպով՝ համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում և համախմբում է մարդկանց, փաստորեն, ոչ թե ընդհանուր գենետիկ կամ միասնական մշակութային հիմքի վրա, այլ ըստ նրա, թե որքանով են այդ մարդիկ նույն կերպ մտածում նույն խնդիրների և դրանց լուծման եղանակների մասին, այսինքն՝ որքանով են նրանք միասնական մտածողության և գիտակցության մակարդակում: Ըստ էության, հայ ազգն էլ այսօր կարիք ունի վերամիավորվելու, վերաձևակերպվելու նոր՝ քաղաքական մակարդակում, և ձեռք բերելու նոր ինքնություն՝ ազգային-քաղաքական: Եվ քանի որ այդ համախմբումը տեղի է ունենում նույն մտածողության և գիտակցության հիման վրա, ապա մեծ է հավանականությունը, որ այդ նոր ազգի մեջ ավելի շուտ կմտնեն Հայաստանում ապրող էթնիկական փոքրամասնությունները, որոնք Հայաստանի առջև կանգնած հիմնախնդիրների իմաստավորման և լուծման վերաբերյալ կունենան նույն պատկերացումները, ինչպես հայաստանաբնակ հայերը, քան սփյուռքահայերը, որոնք պատկերացումները կտարբերվեն հայաստանաբնակ հայերի պատկերացումներից: Այլ կերպ ասած՝ քաղաքական ազգը ազգային-պետական նույն խնդիրիների մասին նույն կերպ մտածող մարդկանց համակարգն է: Բայց սա մի քիչ այլ խնդիր է, որի ներկայացումը կշեղի բուն թեմայից, այն է՝ հայ հասարակության մեջ քաղաքացիական ինքնության զարգացման առանձնահատկություններից:
Քաղաքացիական ինքնությունը պատկանում է սոցիալական ինքնության համակարգին, և ինչպես վերջինիս յուրաքանչյուր բաղադրիչ, ձևավորվում է հասարակական հարաբերությունների զարգացմանը զուգահեռ: Հայաստանում ստեղծված իրավիճակը թույլ է տալիս փաստել, որ քաղաքացիական ինքնությունն ավելի արդիական է, ակտիվ է և զարգացած, քան ազգային-քաղաքական ինքնությունը: Դրա մասին են վկայում, մասնավորապես, կուսակցությունների անկարողությունը միավորելու մարդկանց հանուն ընդհանուր նպատակների և, դրա փոխարեն, քաղաքացիական նախաձեռնությունների ակտիվությունը և հասարակության տարբեր խմբերից ու խավերից մարդկանց ներգրավումը այդ ակտիվության շրջանակներում:
Բայց ինչպես ազգային, այնպես էլ սոցիալական ինքնություններն ինքնին ինքնադրսևորման ձևեր են, որոնք պետք է պայմանվորված լինել որոշակի բովանդակությամբ, և այս հարցում նույնպես հարկ է հատուկ ուշադրություն դարձնել այն բովանդակությանը, որը հանդես է գալիս քաղաքացիական ինքնության տեսքով: Բնականաբար, դա քաղաքացի է՝ մարդ, ով գոյություն ունի հանուն իր պետության /Ֆ.Հեգել/: Ակնհայտ է, որ քաղաքացին որպես այդպիսին գոյություն ունի պետաիրավական (կամ, ինչը նույնն է, իրավաքաղաքական) որոշակի պայմաններում, որոնցում միայն պետությունը նրան ճանաչում (նույնականացնում է) որպես քաղաքացի: Պետության կողմից սահմանված իրավաքաղաքական հարաբերություններից դուրս քաղաքացի գոյություն չունի, գոյություն ունի միայն մարդ, ով արդեն, իրենց դուրս դնելով պետության հանդեպ պարտավորություններից, միաժամանակ դուրս է գալիս նաև իր հանդեպ պետության ունեցած պարտավորություններից:
Սա մասնավորապես նշանակում է, որ պետք է հստակ տարբերություն տեսնել մարդու և քաղաքացու միջև, հետևաբար նաև՝ մարդու և քաղաքացու իրավունքների միջև: Լայն իմաստով մարդ որևէ իրավունք չունի, քանի որ իրավունքը (կամ ազատությունը՝ գոյության սուբյեկտիվ մակարդակում /Ֆ.Հեգել/) սահմանվում է պետության և միմիայն պետության կողմից: Պետությունը, սահմանելով իրավունքը, մարդուն դարձնում է քաղաքացի, ով այլև գոյություն ունի և ճանաչելի է միայն տվյալ պետության իրավաքաղաքական հարաբերությունների պայմաններում:
Այսինքն, հնարավոր չէ քաղաքացիական կամայական նախաձեռնություն ևակտիվություն արդարացնել մարդու իրավունքներով կամ դրանց առանձին սկզբունքներով, և միաժամանակ պահանջել պետությունից հարգել քո իրավունքները, քանի որ նման քայլ կատարելով քաղաքացին իրեն դուրս է դնում պետության կողմից սահմանված իրավաքաղաքական պայմաններից, որոնցում միայն նա ընդունելի է որպես քաղաքացի, այսինքնի՝ ինչ-որ իրավունքներով օժտված մարդ:
Մովսես Դեմիրճյան
Լրահոս
Տեսանյութեր
Եթե Ադրբեջանը վստահ է, ինչո՞ւ է դատական գործընթացները դադարեցնելու մասին գաղափար առաջ քաշում
