Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հայաստանի ազգային, ժողովրդավարական, սոցիալական և ինքնիշխան պետություն լինելը թեպետ շատ է քննարկվում քաղաքական գործընթացներում, սակայն իրականում պետության այդ ատրիբուտները բավարար հիմք չեն՝ հասկանալու պետություն-քաղաքացի հարաբերությունների բուն էությունն ու հեռանկարները: Այդ հարաբերությունների առանցքը կազմում են իրավունքների, ազատությունների, պատասխանատվության և լեգիտիմության հետ կապված հարցերը, որոնց այս կամ այն զուգակցումով էլ կազմվում են պետության այն հատկանիշները, որոնք առավել բնութագրական են, քան ինքնիշխանությունը կամ ժողովրդավարությունը:

Այդպես, իրավունքների և վերը թվարկված մյուս երևույթների որոշակի հարաբերակցությունից ելնելով՝ կարող ենք արձանագրել պետության երկու մոդել՝ պատերնալիստական և լիբերալիստական:

Պատերնալիստական պետությունը հասարակության նկատմամբ կատարում է գրեթե նույն ֆունկցիաները, ինչ հայրը՝ ընտանիքի մյուս անդամների նկատմամբ: Եվ եթե խնամողը հայրն է, ապա նրան էլ պատկանում են բոլոր իրավունքները, կամ գրեթե բոլոր: Նա է որոշում, ընտանիքի անդամներից «ով երբ ուր գնա և ինչ անի»: Վերջիններս այս պարագայում գրեթե չունեն իրավունքներ ու ազատություններ և, հետևաբար, նաև պատասխանատվություն չեն կրում իրենց կացության համար: Իսկ պատասխանատուն նա է, ով ունի իրավունքներ, այսինքն՝ հայրը, կամ պետությունը:

Բայց ժամանակի ընթացքում պատերնալիստական պետությունը սկսում է չբավարարել զարգացող հասարակության պահանջներին: Մարդիկ, օրինակ, տեսնում են, որ ինչ-որ գործ անհատապես կարող են ավելի լավ կամ արդյունավետ անել, քան դա իրականացնում է պետությունը, և նրանից իրավունքներ են պահանջում՝ ազատ ձեռներեցության, խոսքի ազատության, ազատ տեղաշարժման և այլն: Այդպես պատերնալիստական պետությունը, հասարակությանը տալով իրավունքներ, ժամանակի ընթացքում վերածվում է լիբերալիստական պետության:

Լիբերալիստական (ազատական) պետության պարագայում գործ ունենք այն իրավիիճակի կամ գործընթացի հետ, երբ պետությունը նախկինում իրեն պատկանող իրավունքները տալիս է քաղաքացիներին, և վերջիններս գնալով էլ ավելի շատ իրավունքներ են ստանում: Բայց խնդիրն այն է, որ քաղաքացիներին տալով իրավունքներ, պետությունը նաև ազատվում է այդ իրավունքներից օգտվելու հետևանքում առաջացող խնդիրների համար պատասխանատվությունից:

Փաստորեն, պետությունը, տալով իրավունքներ, միևնույն ժամանակ նաև քաղաքացու վրա է դնում այդ իրավունքներից օգտվելու ողջ պատասխանատվությունը: Օրինակ, տալով քաղաքացիներին մասնավոր ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու իրավունք, պետությունը զգալիորեն դադարում է կրել աշխատատեղերի ստեղծման պատասխանատվությունը: Կամ, տալով ինֆորմացիա ստանալու իրավունք, պետությունը դադարում է պատասխանատու լինել այն բանի համար, թե ինչ են ցուցադրում հեռուստատեսությամբ կամ գրում մամուլում:

Հակառակ դեպքում, եթե պետությանը վերագրվում է պատասխանատվություն որևէ ոլորտում, ապա պետք է հաշվի առնել, որ պետությունն այդ պատասխանատվությունը կարող է ստանձնել այն դեպքում, երբ իրավունքներ ձեռք բերի այդ ոլորտում, այսինքն՝ քաղաքացիներից վերցնի այդ ոլորտում նրանց իրավունքները: Օրինակ, պետությունը կարող է կտրուկ նվազեցնել արտագաղթի տեմպերը՝ վերցներով քաղաքացիներից ազատ տեղաշարժման իրավունքը: Բայց ժամանակակից պայմաններում նման բան անելը (ազատ տեղաշարժման իրավունքից քաղաքացիներին զրկելը) արդարացված չէ ո՛չ տնտեսական, ո՛չ քաղաքական, ո՛չ էլ սոցիալական որևէ այլ տեսակետից: Այդ իսկ պատճառով պետությունը չի սահմանափակում քաղաքացիների ազատ տեղաշարժման իրավունքը, ինչը միևնույն ժամանակ նշանակում է, որ պետությունը նրանց վրա է դնում այդ տեղաշարժման հետևանքով առաջացող ողջ պատասխանատվությունը:

Փաստորեն, եթե պետությանը վերագրվում է պատասխանատվություն որևէ ոլորտում, որտեղ իրավունքի կրողը քաղաքացին է, դա նշանակում է, որ մենք խոսում ենք պատերնալիստական պետության մասին, մենք խոսում են այն բանի մասին, որ պետությունը պետք է մեզնից վերցնի իրավունքներն ու պատասխանատվությունը և ինքը մտածի ու գործի՝ հանուն մեր բարեկեցության: Կարծես թե ամեն ինչ ճիշտ է, և պետությունը հենց դա էլ պետք է անի: Բայց այստեղ հարց է առաջանում. իսկ ո՞վ է այս դեպքում որոշում, տալիս բարեկեցության չափանիշները: Կա վտանգ, որ եթե պետությունը ստանա այդ իրավունքը, ապա ինքը կսահմանի բարեկեցության՝ ինձ կամ մեկ ուրիշին ոչ ձեռնտու չափանիշներ ու պայմաններ, որոնք ես խախտել և որոնց չհետևել չեմ կարող, քանի որ այլևս նման իրավունքներ չունեմ. տվել եմ դրանք պետությանը, որպեսզի վերջինս հոգ տանի իմ մասին: Սա պատերնալիստական մոդել է, որը հակասության մեջ է գտնվում մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության մի շարք սկզբունքների հետ:

Այլ կերպ ասած, կա երկու տարբերակ. կա՛մ քաղաքացիներն ունենք իրավունքներ և իրենք են պատասխանատու դրանցից օգտվելու հետևանքների համար, կա՛մ քաղաքացիները չունեն իրավունքներ, դրանք ունի միայն պետությունը, և վերջինս է քաղաքացիների փոխարեն որոշումներ կայացնում և պատասխանատվություն կրում այդ որոշումների համար: Երկրորդ տարբերակը զարգացող երկրներում գրեթե բացառված է:

Պետք է նկատի ունենալ, որ Հայաստանի Հանրապետությունը պատերնալիստական պետություն չէ, իսկ ազատական երկրներում պետությանը հաճախ վերագրվող պատասխանատվության հասցեատերը պետությունը չէ, այլ՝ քաղաքացին, ով օժտված է իրավունքներով:

Մովսես Դեմիրճյան