Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ուկրաինական «Ռեպորտյոր» ամսագիրը հրպարակել է «Ռուսկիյ ռեպորտյոր» ամսագրի «Կացնով և գրչով» հրապարակումը: Թարգմանաբար ներկայացնում ենք հրապարակումը:

«Իմ ճամփորդությունը դեպի Այլիս սկսվել է տասը տարի առաջ: Ես անվճար տարբերակով երթևեկում էին Թուրքիայով, առանց գումարի, քնում էի գյուղերում, որտեղ յուրաքանչյուր դուռ կարելի է թակել, նրանք քեզ կկերակրեն և քնելու տեղ կտան: Եվ չգիտես, թե ինչու ինձ միշտ ձգում էր Արևելքը: Մոտս ցանկություն կար ինչ-որ մի ձևով հասկանալ այդ գյուղացիներին, ներթափանցել նրանց հեյրենասիրական կյանքի մեջ: Ինձ թվում էր, ինչ-որ մի տեղ հեռվում, փոշու, քարերի տակ, ընկած են առաջնային մարդկային զգացմունքները՝ տեղավորված մեր մեջ ինչ-որ մի տեղ:

Մի անգամ երեկոյան ես դուրս էի եկել մանուշակագույն սարահարթում զբոսնելու, երբ սկսեցին հայտնվել հայկական եկեղեցիների հսկայական սև-կարմիր կմախքները: Ես երբեք չեմ տեսել այդ ավերակների նման տարօրինակ մի բան: Հիշում եմ առաջին իսկ եկեղեցում ես խորապես զգացի, որ կարծես այդ եկեղեցին մարդկանց կողմից կառուցված չլինի, այլ իր անհրաժեշտությամբ գոյություն ունի ժամանակից դուրս: Այդ պատերի մեջ, կարծես մի ինչ-որ հին տիեզերական խորհուրդ լիներ՝ կնքված մինչև մեր այլ լեզվով ծնված գիտակցությունը: Պատուհաններում դատարկություն էր արտահայտվում, և ես հասկացա, որ հենց դրա համար էլ գոյություն ունի այս եկեղեցին, հանուն այն բանի գիտակցման, որ ոչինչ չկա:

Որոշ ավերակներ ծածկված էին քարե փորագրություններով: Ձիեր, առյուծներ, այծեր, խաղողի վազեր, տանձեր, արջեր և մարդիկ, որոնք կրակում էին, արծիվ՝ ճանկերով նապաստակին բռնած, և ինքը՝ նապաստակը, բոլորն էլ համակցված ուրախությամբ և հիացմունքով: Հիշում եմ, ինձ ցնցել էր տաճարի ձեռքին բռնած սրբի նկարը: Դա կոնկրետ մարդու քարե հետք էր՝ իրական զգացմունքների արտահայտությամբ: Իսկ դեմքին արտահայտված էր իր կյանքի դատապարտված ընկալումը: Ես հասակացա, թե այդ մարդկանց ինչու էր պետք Աստված, և թե ինչպես ենք մենք առանց նրա հեշտությամբ գոյատևում:

Հայերը յուրահատուկ ունակություն ունեին՝ եկեղեցիները լանդշաֆտի մեջ տեղավորելու հարցում, կարծես թե պատկերն ավարտելու համար Արարչին պետք էր մի վերջին գիծ գծել և դրա համար նա վրձինը տվել էր մարդուն: Առանց եկեղեցիների այդ լեռները կատարյալ չէին լինի: Հսկայական տարածության մեջ փոքրիկ տաճար տեսնելով՝ ես կարծես զգում էի ուրախության, պարզության և ազատության սուր զգացումները:

Իսկ թուրքերը գյուղում ապրում էին զուգահեռ իրականության մեջ՝ փոշոտ, արևային և ճչացող: Գյուղացիները հող էին մշակում, զամբյուղներով ծիրաններ տեղափոխում: Միայն հովիվներն էին իրենց ոչխարների հետ երբեմն թաքնվում այնտեղ, խարույկներ վառում: Զարմանում էին, մի՞թե այնտեղ ոչ մեկին չի հուզում այն, ինչն ինձ էր անհանգստացնում: Իսկ տասը տարի անց, կարդալով Այլիսլի, ես այնտեղ հանդիպեցի եկեղեցու դիմաց կանգնած տղայի, ով ոչինչ չգիտի, բայց ինչ-որ բան զգում է:

Գյուղի ճակատագիրը

Մինչև Նախիջևան ինքնաթիռում ցույց են տալիս Հեյդար Ալիևի հեռուստակադրերի անվերջ պատառները: Տարօրինակ զգացում է տիրում, որ խեղճ մարդը ամբողջ կյանքը անցկացրել է նախագահականում՝ ծափահարելով և ոչ անկեղծ ժպտալով: Ինչ-որ նախախնամությունից ելնելով ես թռչում էի գիշերով: Դուրս գալով օդանավակայանի տարածքից՝ խնդրեցի առաջին իսկ պատահած տաքսու վարորդին ինձ տանել ամենաէժան հյուրանոցը: Դա երկար ճանապարհ գնացող մարդկանց համար նախատեսված «քարվան սարա» է, յուրաքանչյուր սենյակ ունի հինգ մահճակալ, որոնց սպիտակեղենը փոխում են շաբաթական մեկ անգամ, և ոչ մեկ էլ ոչ մի բան չի հարցնում:

Այդ համարում Այլիսլի կարդալով՝ ես ներթափանցում եմ այն գյուղական թուրքական աշխարհը, որն ինձ այնքան էր դուր գալիս: Աքրամը ամբողջ կյանքում պատմություններ և ոչ մեծ պատմվածքներ է գրել: Գործողությունները գրեթե միշտ տեղի են ունեցել Այլիսում, ինչպես Ֆոլկներն է իր Յոկնապատոֆում և նրա բոլոր ստեղծագործություններում հաջորդականորեն ձգվում էր մի վեպ: «Քարե երազանքները»- նրա վերջին մասը:

Այլիսը շատ հին գյուղ է, կարող է լինել առնվազն հազար տարեկան: Երբ Աքրամը դեռ մանուկ էր, այնտեղ տասներկու ամբողջական և քանդված տաճար կար: Գյուղի հայկական մեծամասնությանը թուրքական զինվորները բնաջնջել էին 1918 թվականին, գոյատևել էին ընդհամենը մի քանի աղջիկներ: Տղան շատ անգամներ էր լսել մեծահասակների՝ վախով և կարեկցանքով պատմած այդ պատմությունները, նաև ճանաչում էր արդեն տատիկ դարձած այդ աղջիկներին: Տեսել էր նաև հայերից մնացած եկեղեցիները:

«Մտնելով ոչ մի փամփուշտով չխոցվող հսկայան դարպասներից ներս՝ նա կարծես ամեն անգամ հայտնվելով եկեղեցու դիմաց՝ կորցնում էր բանականության զգացումը: Խելագարի պես սկսում էր պտտվել եկեղեցու շուրջ: Այնուհետև համբուրում էր քարե պատերը և խաչակնքվում: Վերջապես ծերունի Հայկանուշն էր մոտենում նրան և կանգնում դիմացը: Այնտեղ նա երեխան ձեռքին գրկած կնոջ պատկերով նկարի մոտ խաչակնքվում էր, որը գյուղի մուսուլմանները այդպես էլ անվանել էին՝ «Երեխան ձեռքին՝ գլխաշորով կինը»: Այսքանով ավարտվում էր նրա ուխտագնացությունը, որը տարածության մեջ կարծես նման էր զվարճալի մի ներկայացման»:

Պատմվածքը պատմվածքի հետևից ես գիտեմ գյուղական կյանքը և այն տղային, ով կդառնա Սադայե Սադիգըլի, կպաշտպանի հայերին և կմեռնի: Սա օտար աչքերից պարիսպների մեջ թաքնված կյանք է, կարծես ափիս մեջ: Լեռան ծառի վրա յոթամյա Սադիգըլի հետ նստած, շնչելով թոնիրներից դուրս եկող ծուխը, լսելով շների հաչոցը և ռադիոյի ձայնը՝ ես յուրաքանչյուրի կյանքի մասին մի ինչ-որ բան էի իմանում: Ես գիտեմ, թե ինչ է մտածում ճամպրուկը ձեռքին մոլորված կանգնած տղամարդը, թե ինչ է մտածում չադրայով աղբյուրի մոտ կռացած ծեր կինը: Ես գիտեմ, որ երեկոները տիկին Մեդինան նստում է մահճակալի վրա և սկսկում իր պատմական հռհռոցը, քանի որ դժբախտ սիրո պատճառով խելքը թռցրել էր: Գիտեմ, որ Զեյնաբ տատիկը ոսկիները դնում է սեղանի վրա, որպեսզի իր մահացած տղան նկարից տեսնի, որ իր հետ ամենինչ կարգին է: Գիտեմ նաև, որ Սալթանատը ցանկացել է խեղդվելով ինքնասպան լինել, քանի որ Կադիրը իրեն ասել է՝ «Եթե աղջիկ ծնվեց կսպանեմ: Սեփական ձեռքերովս կխեղդեմ, զուգարանում կքցեմ»: Ես տեսնում եմ հատապտուղների թփուտները, որտեղ ողջ ամառ Աժդարն է թաքնվում, ով, ինչպես ասում են պահածոների գործարանից փողեր է գողացել, և նաև գիտեմ, որ նա շատ երջանիկ է: Յուրաքանչյուր պատմվածքից հետո այդ գյուղը սկսում է ավելի հարազատ դառնալ ինձ:

Ամբողջ կյանքում Այլիսլին նկարագրել է սպիտակ լույսի այդ կտորը, որն էլ հենց ամբողջ մարդկությունն է: Ինձ մոտ տարօրինակ զգացում է ստեղծվում, որ կարծես ամբողջ կյանքս ապրել եմ այդ գյուղում և գիտեմ յուրաքանչյուր բնակչին: Ինձ թվում է, որ Այլիսը ինչ-որ կենդանի գոյություն է, իսկ Աքրամ Այլիսլին դրա ստեղծագործությունն է՝ իբրև կիտրոնի ծառի վրայի միակ կիտրոնը:

Աստիճանաբար հասկանում եմ, որ Սադայեմ Սադիգըլին չուներ այլընտրանք: Նրա ճակատագիրը՝ գյուղի բոլոր բնակիչների ճակատագրերի արդյունքն էր: Այս ամենից միայն մեկ ելք կար. ստի մեջ խեղդվող այդ աշխարհը նրան տանում էր դեպի կայարան՝ դեպի Էջմիածին: Ես տեսնում եմ, որ Աքրամ Այլիսլին հզոր գիրք է գրել, և որ նա նույնպես այլընտրանք չի ունեցել:

Ինչպես նաև ինձ հասկանալի է դառնում Ռամիլ Սաֆարովը. նա մոլագար չէ, այլ այնպիսի պարզամիտ է, ինչպիսիք այդ պատմվածքների հերոսներն են:

Այլիս

Լուսաբացին այդ նույն տաքսու վարորդը ինձ տանում է դեպի Այլիս: Շագանակագույն լեռնային անապատ է՝ շողացող մշուշում: Քարանձավեր, չորություն և լռություն. մարդիկ գնացել են Բաքու, Մոսկվա կամ Ստամբուլ: Բայց մայրուղին գրավիչ է՝ նավթային դոլարները այստեղ էլ են հասել: Կոկիկ ռազմական բազաներ են՝ փշոտ մետաղալարերով և հրթիռային աշտարակներով: Արաքսից այն կողմ լեռները արդեն Իրանն է, իսկ հարթավայրի մյուս կողմի լեռները արդեն Հայաստանն է:

Հարյուր տարի առաջ այստեղ հայերի և մուսուլմանների թիվը գրեթե հավասար էր: Մենք անցնում ենք Ջուգի գյուղի մոտով, որտեղ տասը տարի առաջ կար խոշոր հայկական գերեզմանոց՝ երեք հազար հինավուրց խաչքարեր: 2005 թվականին իշխանությունները զինվորականության և ծանր տեխնիկայի օգնությամբ պոկել էին այդ խաչքարերը գետնից և ջարդել: Հենց այդ տարում էլ մարզում ոչնչացվեցին բոլոր հայկական հուշարձանները՝ տասնյակ գերեզմաններ և մոտ երեք հարյուր եկեղեցիներ, ինչպես նաև այլիսյան բոլոր տաճարները: Ըստ պաշտոնական տեղեկությունների հայերն այստեղ երբեք էլ չեն ապրել: Ընդհանուր առմամբ հուշարձանների ոչնչացումն էլ է Ադրբեջանը հերքում, վերջին ութ տարում ոչ մեկին թույլ չեն տվել Նախիջևան մտնել՝ ոչ օտարազգի լրագրողների, ոչ Եվրոպայի Խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովին, ոչ Եվրախորհրդարանի պատգամավորներին, ոչ էլ նույնիսկ Ամերիկայի դեսպանին: Ողբերգությունը մինչ այսօր էլ փաստաթղթավորված չէ:

Այլիսում ես եղա գեթե 20 րոպե, հարթ տանիքներ, աղյուսե տներ և ցանկապատեր, դեպի ներքև հոսող ուրախ գետակ, որը ջուր է մատակարարում ծիրանի այգիներին, որտեղ վաղ առավոտից գլխաշորերով կանայք են գտնվում:

Գյուղի փոքրիկ հրապարակում վաճառականը իր ապրանքն էր դասավորում: Արոտավայրերի կտրուկ լանջերին ավանակներ էին: Ոչ մի եկեղեցի: Ընդհանուր տպավորությունը միայն խախտում էր նորակառույց դպրոցը և թուրքական ոճով հագնված ոստիկանությունը: Հենց այդ հրապարկում էր, որ հազարավոր աղքատ մարդիկ գոռալով այրում էին Աքրամի գիրքը: Փողոցները սակավամարդ են, ես վարորդին խնդրում եմ ինձ համար թեյարան գտնել:

-Թեյարան չկա, արգելված է ամբողջ Նախիջևանում, որպեսզի ավելորդ խոսակցություններ չլինեն:

Պարզվում է 2007 թվականին նախիջևանյան ամենակարող խան Վասիֆ Թալիբովը իրականում արգելել է թեյարանների գոյությունը: Եթե դուք գիտեք, թե թեյարանը ինչ դեր ունի թուրք տղամարդու կյանքում, ապա կհասկանաք տեղի ռեժիմի ուժը: Սա ավելի ծայրահեղական է, քան պարզապես կոշտ օրենք կիրառելը: Ինքնավարությունում ընդհանրապես շատ բան կա, որ արգելված է. շիիթական կրոնական տոները, մասնավոր արբանյակային ալեհավաքները և նույնիսկ ոչ տեղական համարանիշներով երթևեկությունը:

Այնուամենայնիվ, փողոցում հանդիպում է տղամարդկանց ոչ մեծ կուտակումներ: Հետաքրքիր է ո՞վ է սա, ու՞մ տղան է, ու՞մ եղբայրն է: Հարցնում եմ Այլիսլիի մասին: Տեղացիներից մեկը դանդաղորեն իմի բերելով ռուսերեն բառերն ասաց.

-Աքրամ Այլիսլին է, շատ արժանավոր մի մարդ: Ձեզ այստեղ՝ Այլիսում, նրա մասին վատը ոչ ոք չի ասի:

- Այդ դեպքում նրա դեմ արված ցույցը ի՞նչ էր նշանակում:

-Ցույցի համար շրջաններից ավտոբուսներով մարդիկ էին բերել:

Հենց այդ պահին հետևից մեքենա մոտեցավ, որից կոստյումներով մարդիկ դուրս եկան: Սա տեղական Ազգային անվտանգության ծառայությունն է: Ուղիղ երեք ժամ շարունակ այդ շրջանային ԿԳԲ-իչնիկը Իլհամ Ալիևի երեք նկարներով զարդարված ձանձրալի աշխատասենյակում փորձում էին պարզել, արդյոք ես Հայաստանից եկած լրտե՞ս եմ, թե ոչ:

- Ձեր հրատարակչությունում հայեր կա՞ն, Ձեզ ի՞նչ են ասել Այլիսում:
-Վախենում եմ չկարողանամ կրկնել:

-Մենք Ձեզ պետք է տեղեկացնեք, որ Այլիսի բնակիչները զայրացած են այս գրքից, եթե Աքրամ Այլիսլին գա գյուղ, ապա նրանք կհոշոտեն նրան:

Թարգմանում է ռուսաց լեզվի ուսուցիչը՝ խելացի, բայց ինչ-որ մի ձև հնացած: Տեղեկացրեց նաև Պուշկինի և Տոլստոսյի հանդեպ ունեցած իր սիրո մասին, և որ տասը տարի ստիպված է եղել հագուստներ վաճառել մոսկովյան Լուժնիկում: Ասեց, որ ինքն էլ է մասնակցել այդ ցույցին, և որ Աքրամը վիրավորել է իր ազգին, նրան ներկայացրել որպես վայրենիներ և մարդասպաններ, նսեմացրել է Ադրբեջանի պատմությունը:

-Եվ գրքերը վառում էի՞ն:
Ոսուցիչը շփոթվեց:

- Դա շատ խաղաղ էր, մարդիկ վրդովված էին, այն ինչ Աքրամ Այլիսլին գրել է, չի եղել: Այստեղ հայերին ոչ ոք չի սպանել, իսկ դուք լսել եք, որ 1918 թվականին ադրբեջանցիների ցեղասպանություն է եղել:

-Ականջովս չի ընկել:

-Իսկ դուք ընդհանրապես հավատում ե՞ք, որ Հայաստանը բռնազավթել է Ադրբեջանի տարածքի 20 տոկոսը:

-Ի՞նչ կապ ունի այստեղ իմ հավատալը, դա փաստ է:

Մռայլ ԿԳԲ-իչնիկը բարձրացրեց մանկական աչքերը և դողացող ձայնով ասաց.

-Շնորհակալություն Ձեզ, շատ շնորհակալություն:

-Գիտեք, քսան տարի անց դուք կհպարտանաք Այլիսլիով: Նա առաջինը դեպի թշնամին քայլ կատարեց:

-Իսկ ինչու հայերը իրենք առաջինը չարեցին այդ քայլը:

-Որովհետև դրա համար պետք է շատ քաջ մարդ լինել: Ցավոք, Հայաստանում այդպիսի մեկը չգտնվեց, փոխարենը Ձեզ մոտ գտնվեց:

Տեսնում եմ, որ հակառակ դեմքի կոշտությունը պահպանելուն ուղղված ջանքերի՝ ուսուցչի դեմքին ժպիտ է տարածվում»: