Ձեր վստահելի աղբյուրը

Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսոր Ժիրայր Լիպարիտյանը փետրվարի 22-ին Թուրքիայում լույս տեսնող «Ագօս» թերթում հրապարակել է «Խոջալու․ մի տեսանկյուն» վերնագրով հոդված: Հիշեցնենք` մինչ Միչիգանը, Լիպարիտյանը եղել է ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գլխավոր խորհրդականը:

Ամփոփ՝ հոդվածը ներքին հակասություններով և անտեղի համեմատություններով լի մի տեքստ է, որը կամ հեղինակի մոլորության, կամ հեղինակի մոտ ընթերցողին մոլորեցնելու մտադրության հետևանք է:

Օրինակ՝ Ժիրայր Լիպարիտյանը մի կողմից գրում է, որ «Ես վստահ ու ճշգրիտ չգիտեմ, թե 1992թ. ինչ է պատահել Խոջալուում…», նշում՝ «Հույս ունեմ, որ գիտաշխատողները մի օր կպարզեն, թե ճիշտ ի՛նչ է կատարվել՝ բոլոր ներգրավված կողմերի օժանդակությամբ», իսկ ահա մյուս կողմից պնդում, որ «կատարվել է անընդունելի ինչ-որ բան. ինչ-որ բան, որ հանգեցրել է Ղարաբաղում հայկական ուժերի կողմից ադրբեջանցի քաղաքացիական անձանց սպանությունների ու խեղումների»:

Կոնկրետ ինձ համար, ով տարիներ շարունակ զբաղվել է խնդրի ուսումնասիրությամբ, և բախվել անորոշության (այդ մասին՝ ներքևում) պատին, տարակուսանքի տեղիք է տալիս հարգարժան պրոֆեսորի՝ անտեղյակության պայմաններում կատեգորիկ դատողություններ անելու համարձակությունը:

Թե ինչ է տեղի ունեցել (իսկ իրականում՝ ինչ կարող էր տեղի ունեցած լինել) Խոջալուի գործողությունից հետո 1992-ի գիշերը, այսօր դժվար է ասել: Ավելին՝ պարոն Լիպարիտյանի հույսը, թե «գիտաշխատողները մի օր կպարզեն…», իրականանալու ոչ մի շանս չունի:

Պատճառը մեկն է՝ իրադարձությունների անմիջական մասնակիցները կամ այլևս գոյություն չունեն, կամ էլ՝ դեպքերի զարգացումը ներկայացնում են քարոզչական կլիշեների շրջանակներում՝ խուսափելով այն դրվագներից, որոնք անձնական պատասխանատվության հարց առաջ կբերեն:

Մի խոսքով՝ Խոջալուի հարցում փաստերին վաղուց արդեն փոխարինում են միֆերը, և իրականության մասին կարելի է միայն ենթադրություններ անել: Բայց հարգարժան պրոֆեսորը, ում պրոֆեսիոնալիզմը կասկածի տակ դնելու որևէ հիմք չկա, դիմում է պատմական իրողությունների ակնհայտ խեղաթյուրումների:

«Իր թոռնուհու ձեռքը բռնած ադրբեջանցի տատիկը պակա՞ս տատիկ է, իսկ թոռնուհին պակա՞ս թոռնիկ է, ինչ է թե՝ ադրբեջանցի են։ Քաղաքացիական այդ երկու անձինք ինչո՞վ են տարբեր նույն վիճակի մեջ գտնվող հայ տատիկներից ու թոռնիկներից, որոնք ստիպված էին լքել Ղարաբաղի իրենց գյուղերն ու քաղաքները՝ Ղարաբաղում ու դրա շուրջ ադրբեջանցիների ավելի վաղ իրականացրած էթնիկ զտումների փորձերի պատճառով։ Իրականում, ինչո՞վ են նրանք տարբեր ի՛մ իսկ տատիկի պատմությունից, որն, իր տատիկի ձեռքը բռնած, 1915 թ. ստիպված էր լքել Օսմանյան կայսրությունում գտնվող իր տունը։ Մարդկային առումով, նրանք բոլորն էլ նախևառաջ տատիկներ ու թոռնիկներ են»,- գրում է Ժիրայր Լիպարիտյանը։

Սխալ չընկալվելու համար պետք է մեկընդմիշտ ֆիքսել՝ մարդկային կյանքը վեր է ամեն ինչից: Լինի դա վերջին նեանդերթալցին, թե այսօր Աֆղանստանում սպանվող փաշթունը, նրա կորստի առթիվ ողջամիտ, բանական ու նորմալ մարդը միայն ցավ և ափսոսանք պիտի ապրի: Ասել կուզենք, որ հակամարտության պայմաններում յուրաքանչյուր զոհ՝ լինի հայ, թե ադրբեջանցի, անկախ տարիքից ու սեռից, արժանի է հիշատակման: Ամենուր:

Բայց սա, ընդամենը, ճշմարտության մի կողմն է, որ արտաքուստ բոլոր զոհերի միջև հավասարության նշան է դնում և ստիպում է ասել, որ այո, ադրբեջանցի և հայ տատիկների միջև ոչ մի տարբերություն չկա:

Ճշմարտության մյուս կողմը, սակայն, ստիպում է ձեռնպահ մնալ հավասարության նշաններից: Որովհետև կան պատասխանատուներ: Օսմանյան կայսրությունում պարոն Լիպարիտյանի տատիկի և նրա ազգակիցների ողբերգության պատճառն ու պատասխանատուն կայսրության իշխանությունն էր՝ ամբողջությամբ և ի դեմս առանձին գործիչների, Սումգայիթում ու Բաքվում տեղի ունեցածի պատասխանատուների շրջանակն էլ հայտնի է:

Խոջալուում պատասխանատուների շրջանակը հստակ չէ: Հոդվածագիրն ինքն է պնդում՝ «…Չնայած այդ ժամանակ Հայաստանի կառավարության մաս էի կազմում՝ իբրև հանրապետության նախագահի խորհրդական։ Գիտեմ, որ մեր կառավարությունը կատարվածի վերաբերյալ որևէ հրաման կամ իրավունք չի տվել»:

Հեղինակը նաև լռում է այն մասին, որ ի տարբերություն մյուս դեպքերի, կոնկրետ Խոջալուն (ինչպես և Մարաղան, որի մասին, չգիտես ինչու, նյութում առհասարակ չի հիշատակվում) ռազմական գործողությունների թատերաբեմ էր: Թատերաբեմ, որտեղ գործում էին բազմաթիվ խմբավորումներ, այդ թվում՝ կենտրոնական իշխանությունների հսկողությունից դուրս:

Այսքանից հետո պարոն Լիպարիտյանն իրավացիորեն նշելով, որ «Մարդկային, անհատական ու ընտանեկան մակարդակներում մեծ քաղաքականությունը չէ, որ պետք է նշանակություն ունենա», նշում է՝ «Ինչո՞ւ պետք է ակնկալենք, որ ուրիշներն ընդունեն հայերի դեմ իրականացրած մեծ ոճրագործությունը, եթե մենք չենք ընդունում ուրիշների նկատմամբ շատ ավելի փոքր, սակայն, այնուհանդերձ, մեր իրականացրած հանցագործությունը»:

Ներողություն, բայց այստեղ առևտրի հոտ է գալիս, և երկրորդ՝ բախվում ենք նույն խնդրին. ովքե՞ր են պարոն Լիպարիտյանի ակնարկած «մենքը/մերը»: Ինքն ու ո՞վ:

Օսմանյան կայսրությունում պատասխանատուների շրջանակը հայտնի է, Սումգայիթում հայտնի է (ի վերջո երկու դեպքում էլ կան դատական գործընթացներ, դատական ակտեր, որոնցում հստակ նշվում է կոնկրետ պատասխանատուների շրջանակը և «Զորյան» ինստիտուտի հիմնադիր Լիպարիտյանը չէր կարող այդ մասին չիմանալ):

Խոջալուում ովքե՞ր են դրանք: Պարոն Լիպարիտյանը կարո՞ղ է պատասխանատվությունն անհատականացնել (ի վերջո նա խոսում է «մեր հանցագործության» մասին):

«Մեր մարդկայնությունը պատճառաբանելով մեր զոհ լինելու հանգամանքով, սակայն դա բարոյապես չի կարող վավեր լինել, եթե չճանաչենք մեր զոհերի մարդկայնությունը՝ անկախ այն բանից, թե ինչպես և ինչու նրանք զոհ դարձան»,- որևէ մտածող մարդ չի խուսափի պարոն Լիպարիտյան այս պնդման տակ չստորագրել, բայց մի վերապահումով՝ նախ պետք է ճշտել «մեր»-ի և «մեր զոհերի» շրջանակը:

Առանց դրա ստացվում է, որ Խոջալուի ազատագրման ժամանակ ադրբեջանական Շեյլու գյուղի մատույցներում խաչաձև կրակի տակ (որ ըստ ամենայնի՝ եղել է ինչպես ադրբեջանական ու հայկական դիրքերից, այնպես էլ քաղաքացիական անձանց հետ շարժվող զինյալների կողմից) հայտնված քաղաքացիական անձանց մահվան համար մեղքի ու պատասխանատվության զգացում պետք է զգան, օրինակ, Հալեպում ապրող այն հայերը, որոնց տատիկները 1915-ին Լիպարիտյանի տատիկի հետ միաժամանակ հարկադրված են եղել կոտորվել ու գաղթել, և այսօր էլ հայտնվել են պատերազմի բովում և ոչ մի առնչություն չունեն Արցախյան հակամարտության ու հատկապես Խոջալուի հետ:

Եվ վերջում: Պարոն Լիպարիտյանը հոդվածն ավարտում է «ճիշտ գործելու» հրահանգավորմամբ: Այս դեպքում տեղին է մի քանի դիտարկում:

Ճիշտ գործելու պարագայում կոնկրետ Ժիրայր Լիպարիտյանը հայությանն ուղղված կոչ պարունակող տեքստը (իսկ որ հոդվածի հասցեատերը հայությունն է, կասկածից վեր է) ճիշտ կաներ, եթե հրապարակեր հայաստանյան որևէ լրատվամիջոցում:

Հայաստանում որևէ թեմա տաբու չէ, ինչպես և հարգարժան պրոֆեսորի տեքստը, որն ի վերջո վերահրապարակվեց հայկական մամուլում: Ուստի բոլոր դեպքերում լավ կլիներ, որ տեքստը հայտնվեր որևէ հայաստանյան լրատվամիջոցում, կամ արտերկրի որևէ այլ լրատվամիջոցում, բայց ոչ երբեք 301-րդ հոդված ունեցող Թուրքիայում:

Երկրորդը՝ պարոն Լիպարիտյանը ճիշտ կաներ իր դատողությունները ներկայացներ ոչ թե փետրվարի 22-ին, որը նախորդում է փետրվարի 26-ին (Խոջալուի ազատագրման և խնդրո առարկա դեպքերի հիշատակման օրը) և խիստ էմոցիոնալ ֆոն է ստեղծում ինչպես հայության, այնպես էլ ադրբեջանցիների շրջանում:

Ճիշտ կլիներ (եթե անգամ ընդունենք, որ ասելիքը տեղին է ու հիմնավոր), եթե այս ամենն արվեր մեկ այլ՝ ավելի հանգիստ մթնոլորտում:

Եթե տեղի ու ժամանակի հարցում «ճիշտ գործելու» այս պարզ պայմանները պահպանված չեն, ապա հիմքեր կան ենթադրելու, որ պարոն Լիպարիտյանը անկեղծ չէ ու, մեղմ ասած, գիտակցաբար է հայտնվել մոլորության մեջ:

Ամփոփելով՝ պետք է նշեմ, որ զուտ մարդկայնորեն ես ցավ եմ ապրում և իսկապես ափսոսում եմ տեղի ունեցած համար, իսկ ահա պատասխանատվությունը՝ դա քաղաքական հարց է ու նաև ժողովրդի մշակույթի խնդիր է: Ես չէի կամենա, որ որևէ մեկը, առավել ևս տեղի ու ժամանակի սխալ ընտրությամբ, ձեռքի թեթև շարժումով պատմությունը վերաշարադրելու փորձ աներ ու մի ամբողջ ժողովրդի պատասխանատվության հարց բարձրացներ՝ դա շաղկապելով այդ ժողովրդի ողբերգության հետ:

Լուսանկարները վերցված են xocali.net կայքի արխիվից: Դրանցից առաջինում երիտասարդը տարհանում է Ստեփանակերտում օդային ռմբակոծության տակ հայտնված հայ տատիկին, իսկ երկրորդում մեկ այլ երիտասարդ՝ Խոջալուից տարհանված մեսխեթցի թուրք տատիկին:

Հեղինակ` Արմեն Մինասյան