Հաշվետվություն. ՀՀ երեխաների իրավունքների պաշտպանության ոլորտի խնդիրներն ու խութերը շա~տ են
«Հայաստանում շարունակում է աճել հանրակրթությունից դուրս մնացած, հատուկ հոգածության և սոցիալական պաշտպանության կարիք ունեցող երեխաների թիվը, հատկապես հաշմանդամ երեխաների խմբում»: Այս մասին ասված է օրերս Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության և ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի համագործակցության շրջանակներում ներկայացված «ՀՀ-ում երեխաների իրավունքների պաշտպանության համակարգի բարեփոխումների ծրագրի շրջանակներում ձևավորված փորձագիտական խմբի 2013թ. կատարած աշխատանքների մասին» հաշվետվության մեջ:
Ըստ հաշվետվության` Հայաստանում վերջին տարիներին ձևավորված ծանր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի, ֆինանսական ճգնաժամի հետևանքով, կյանքի դժվարին պայմաններում հայտնված ընտանիքների բազմաթիվ երեխաներ դուրս են մնացել կրթության համակարգից` դուրս գալով դպրոցից կամ հետաձգելով ուսումնական հաստատություններ ընդունվելը, որպեսզի ներգրավվեն եկամուտ վաստակելու աշխատանքներում։
ՀՀ ԱՎԾ պաշտոնական տվյալների համաձայն` միայն 2007-2012թթ. ՀՀ պետական և ոչ պետական դպրոցներից հեռացել է (ուսումը չավարտած) ավելի քան 22.3 հազար աշակերտ: Ընդ որում 2012թ-ին նախորդ տարվա համեմատ այդ ցուցանիշը կտրուկ աճել է, հատկապես Արարատի, Արմավիրի և Կոտայքի մարզերում:
Հանրակրթությունից դուրս մնացող երեխաների առանձնահատուկ ենթախումբ են կազմում Հայաստանից այլ երկրներ արտագաղթած երեխաները, որոնց մեծ մասը շարունակում է մնալ ՀՀ քաղաքացի, սակայն ընդունող երկրում զրկվում է կանոնավոր ուսումը շարունակելու հնարավորությունից: ՀՀ ԱՎԾ պաշտոնական տվյալների համաձայն` 2007-2012թթ. ՀՀ պետական և ոչ պետական դպրոցներից այլ երկիր արտագաղթելու պատճառով հեռացել է ավելի քան 25 հազար դպրոցահասակ երեխա, այդ թվում մոտ 10 հազարը 2011-2012թթ:
ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի կողմից 2013թ. իրականացրած «Երեխաների իրավիճակի վերլուծությունը Հայաստանում 2012» հետազոտության համաձայն, «հաշմանդամություն ունեցող երեխաների 18%-ը (այդ թվում` տղաների 17%-ը և աղջիների 21%-ը) դպրոց չի հաճախում: Հենաշարժողական և/կամ մտավոր հաշմանդամություն ունեցող երեխաների խմբում այս ցուցանիշը կազմում է 25%: Գյուղական բնակավայրերում այս ցուցանիշներն ավելի բարձր են»:
Այդ նույն հետազոտությամբ փաստվում է, որ հոգեկան և ֆիզիկական զարգացման դժվարություններ, ինչպես նաև հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների կրթությունը կազմակերպվում է ինչպես ընդհանուր հանրակրթական (ՀՀ 1375 նմանատիպ դպրոցներից միայն 98-ում, որոնք հիմնականում կենտրոնացված են քաղաքային բնակավայրերում), այնպես էլ մտավոր, տեսողական, լսողական և հենաշարժողական խանգարումներ ունեցող երեխաների համար նախատեսված 22 հատուկ հանրակրթական գիշերօթիկ դպրոցներում:
«Չեն լուծվել թափառաշրջիկ և մուրացիկ երեխաներին հայտնաբերելու և ապաստան տրամադրելու խնդիրները»: Հաշվետվությունից տեղեկանում ենք, որ այդ առումով ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանը մատնանշում է, որ ՀՀ կառավարության 18.12.2003թ. թիվ 1745-Ն որոշմամբ հաստատված Երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2004-2015 թթ. ազգային ծրագրով նախատեսվել էր մինչև 2009թ. ստեղծել թափառաշրջիկ և մուրացիկ երեխաների խնամքի 3 կենտրոններ, սակայն հետագայում հենվելով ՀՀ ոստիկանության պաշտոնական տվյալների վրա, որոնց համաձայն, 2012թ.-ին ընդամենը 17 երեխա էր վերցվել հաշվառման` որպես թափառաշրջիկ և մուրացիկ, այդ երեխաների հարցը համարվել է ոչ հրատապ: Մինչդեռ խնդիր, այդուհանդերձ, ունենք…
Բացի այս, հաշվետվության հեղինակները ուշադրություն են հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ Հայաստանում անբավարար են այլընտրանքային խնամքի տարբերակները: Վերջին տարիներին ԵԻՊ համակարգի հաստատությունների կողմից որպես առանց ծնողական խնամքի մնացած ճանաչված երեխաների մի մասն ուղղակիորեն զրկվում է որևէ տիպի ծառայությունից` այլընտրանքային խնամքի տարբերակների բացակայության պատճառով, որով էլ բացատրվում է պաշտոնապես հաշմանդամ չճանաչված երեխաների մեծ թվի առկայությունը հատուկ հանրակրթական հաստատություններում:
ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի վերը նշված հետազոտության համաձայն, 2012թ. դրությամբ հատուկ դպրոցներում սովորող 2300 երեխաների առնվազն 2/3-ը հավաստագրված հաշմանդամություն չունեցող երեխաներ են, ում նման հաստատություններում հայտնվելու հիմնական պատճառը ոչ թե կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիքն է, այլ սննդի ու կացարանի չբավարարված կարիքները: Այս փաստը ևս մի անգամ վկայում է ԵԽՊ հաստատություններ և ՀՀՈՒՀ-ներ երեխաների ուղեգրման, այնտեղ երեխաների ընդունելության մեխանիզմների անկատարության, ինչպես նաև անապահով ընտանիքների իրական կարիքների բավարամանն ուղղված ծառայությունների համարժեք համակարգի չզարգացածության մասին:
Այս առումով ՀՀ ՄԻՊ-ը հենվելով «Վորլդ վիժըն ինտերնեյշնել» միջազգային բարեգործական կազմակերպության հայաստանյան մասնաճյուղի և 45 հասարակական կազմակերպությունների կողմից կատարած ուսումնասիրության վրա, նշում է, որ «այսօր Հայաստանում գոյություն չունեն դժվարին իրավիճակում հայտնված երեխաների հիմնախնդիրների բացահայտման մեխանիզմներ (մարզպետարանների ԸԿԵԻՊ բաժինները, որոնք կոչված են իրականացնելու ուղղորդման գործառույթը, ունեն սահմանափակ մարդկային և նյութական ռեսուրսներ) և նման երեխաների համար գործում են սակավաթիվ հաստատություններ` գիշերային խնամքի կենտրոններ, ցերեկային կենտրոն, խնամքի կենտրոններ և այլն: Խնդիր է նաև այն, որ նախականխման, կանխարգելման և վաղ միջամտության իրավիճակների համար նախատեսված են միայն ցերեկային կենտրոններ, ինչի հետևանքով էլ ծառայությունների քարտեզագրումը շատ թույլ է, բացի այդ` ծառայությունները անհամաչափ են բաշխված ՀՀ տարածքում և համապետական ծածկույթ չեն ապահովում»:
Հաջորդ խնդիրը` անբավարար է ընթանում ԵԽՊ մեծ հաստատությունների (մանկատների) բեռնաթափման գործընթացը: Հաշվետվության հեղինակները նշում են, ոչ չնայած այն հանգամանքին, որ այլընտրանքային խնամքի տարբերակների տնտեսական (գնային) և սոցիալական առավելությունները գրեթե ոչ-ոքի մոտ կասկած չեն հարուցում, այնուամենայնիվ, դեռևս բավարար չեն ԽԸ-ում ծառայությունների տրամադրման, ինչպես նաև երեխային` ընտանիքում պահելու ներդրումներն ամրապնդելու մեխանիզմների հարցերում հիմնական բոլոր դերակատարների միջև միասնական մոտեցումների ձևավորման և արդյունավետ գործելու ուղղությամբ գործադրվող ջանքերը: ԵԽՊ հաստատությունների արագ և արդյունավետ բեռնաթափման գործընթացում ակնհայտ են մի շարք խոչընդոտող գործոններ, մասնավորապես` հաստատությունների անձնակազմերի դիմադրությունը , ընդ որում ավելի հաճախ` թաքնված, կապված երեխաների թվի նվազման պարագայում բյուջեի փոփոխության, ինչպես նաև աշխատանքի կորստի վախի հետ, հաստատությունների բեռնաթափման/վերափոխման պարագայում ֆինանսավորման վերահասցեագրման մեխանիզմների հստակության և ճկունության պակասը, բեռնաթափմանը անհրաժեշտաբար նախորդող այլընտրանքային ընտանեկենտրոն ծառայությունների (կենսաբանական ընտանիքներին օգնող ծառայություններ, խնամակալություն, խնամատարություն, որդեգրություն) համակարգի բացակայություն և այլն:
Ամփոփելով վերը նշված հիմնախնդիրները հեղինակները ամրագրել են մի վիճակ, երբ երեխաների/ընտանիքների սոցիալական պաշտպանության ոլորտի հետագա զարգացումը հնարավոր է միայն ավելի խորքային բարեփոխումների պայմաններում` չկաշկանդվելով այն մոտեցմամբ, ըստ որի այդ բարեփոխումները պետք է իրականացվեն միայն ԵԻՊ առկա եռաստիճան համակարգի հետագա կատարելագործման ուղղությամբ, քանի որ նման մոտեցումը կարող է հանգեցնել միայն ժամանակավոր արդյունքների: Այդ առումով անհրաժեշտ է այս համակարգի բարեփոխումների համար որպես ուղենիշներ ընտրել հետևյալ սկզբունքային նպատակները`
1. Երեխաների, ինչպես նաև ընտանիքների սոցիալական պաշտպանության քաղաքականության և դրա իրականացմանն ուղղված ծրագրերի գլխավոր նպատակն ու ուղղվածությունը պետք է լինի ոչ թե ունեցած միջոցների վերաբաշխումը սոցիալական տարբեր խմբերի միջև` ելնելով իրադրական նպատակահարմարությունից, այլ ԿԴԻՀ ընտանիքների և երեխաների իրական կարիքների առավել լիարժեք բավարարումը,
2. ԿԴԻՀ, այդ թվում` ԱԾԽՄ երեխաների կարիքների բավարամանն ուղղված քաղաքականությունն ու ծրագրերը պետք է կառուցվեն ոչ թե տվյալ պահին պետության համար հնարավոր և նպատակահարմար մեխանիզմների, այլ կարիքավոր երեխայի համար սոցիալ-հոգեբանական առումով առավել ցանկալի, հարմարավետ և մարդասիրության ժամանակակից նվաճումների վրա հիմնված սկզբունքների վրա, որոնց համաձայն առ այսօր երեխայի համարժեք սոցիալականացման ու հասարակությունում լիարժեք ինտեգրման լավագույն մեխանիզմը եղել և մնում է ընտանիքը, իսկ վերջինիս բացակայության դեպքում` ընտանեկանին առավել մոտ կենսապայմանները:
3. ՀՀ-ում երեխաների խնամքի ու պաշտպանության համակարգի գլխավոր նպատակը պետք է լինի յուրաքանչյուր երեխայի` ընտանիքում ապրելու իրավունքի իրացումը, իսկ համակարգի միջոցով իրականացվող քաղաքականության գլխավոր արդյունքը` երեխայի` ընտանիքում (կամ ընտանեկանին առավելագույնս մոտ միջավայրում) ապրելու պայմանների ապահովումը:
Բացի այս շատ կարևոր է Հայաստանի ԵԻՊ համակարգի բարեփոխման առաջնահերթ մեկ այլ ուղղություն համարել երեխաների ու ընտանիքների սոցիալական հիմնախնդիրների լուծման ուղղությամբ ներդրվող կենտրոնների հնարավորությունների մեծացումը` դարձնելով դրանք երեխաների իրավունքների պաշտպանության, նրանց խնամքի ու սոցիալական պաշտպանությունն ապահովող կառույցների համակարգի ամենահզոր օղակներից մեկը, քանի որ Հատուկ սոցիալական ծառայությունների տարածքային կենտրոններն են առաջիկա տարիներին լինելու ամբողջ հանրապետության տարածքում գործունեություն ծավալող այն կառույցները, որոնք ունեն բնակչության (այդ թվում` երեխաների) կարիքների համալիր գնահատման, ինչպես նաև այդ կարիքների ամբողջական լուծման համար անհրաժեշտ բոլոր կառույցների համատեղ գործունեության կազմակերպման իրավասություններ և հնարավորություններ :
Նշենք, որ հաշվետվությունը կազմվել է ՀՀ-ում երեխաների իրավունքների պաշտպանության համակարգի բարեփոխումների ծրագրի շրջանակներում ձևավորված փորձագիտական խմբի կողմից 2013թ. նոյեմբեր-2014թ. հունվար ամիսներին կատարած աշխատանքների արդյունքում:
Լրահոս
Տեսանյութեր
Ինչո՞ւ հանկարծ ՀՀ իշխանությունները որոշեցին խլել արցախցիների կենսաթոշակային խնայողությունները
