Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ամբողջ աշխարհում այսօր նշվում է Կրկեսի միջազգային օրը (World Circus Day)։ Տոնն առաջին անգամ անցկացվել է 2010 թ. ապրիլի 17-ին՝ Եվրոպական կրկեսային միության և Կրկեսի միջազգային ֆեդերացիայի նախաձեռնությամբ։ Կրկեսի միջազգային օրը նշվում է սովորաբար ապրիլի 3-րդ շաբաթ օրը:

Կրկեսի պատմությունը՝ Հայաստանում

«Մի ուրիշը արջի ձախը աճեցնելով, վարժեցնում է որպես պարող ու նմանեցնելով մարդկանց բնավորությանը, մեղմացնում է գազանաբարոյին: Եվ ուրիշները բռնելով անապատային կապիկները, (նրանց) վարժեցնում են որպես խեղկատակներ, դիմածռիկներ և խիստ չարաճճիներ: Ոմանք էլ իժակերպ արքայական օձերը բռնում կախարդություններով ընտելացնում են մարդկանց` ոչնչացնելով (նրանց) մահացու թույները»,- դեռևս 5-րդ դարում գրել է Եզնիկ Կողբացին՝ ներկայացնելով այն ժամանակվա կրկեսը:

Կրկեսը որպես խաղային բանահյուսության և խորհրդապաշտական արվեստի հնագույն ձևերից, հայ միջնադարում եղել է թատրոնի ամենաընդունված տեսակը և կոչվել է թ ա տ ր կամ թ ե ա տ ր ո ն:

Գրական սակավաթիվ վկայություններից ամենահինը վերաբերում է V դարին: Փավստոս Բուզանդի «Պատմություն Հայոց»-ի մեջ ոմն Հովհան եպիսկոպոս ներկայանում է պալատական խեղկատակի տեսքով. նա թագավորի առաջ ձեռքերի և ոտքերի վրա ընկնելով` չորեքթաթ էր տալիս, ուղտի նման կառաչում էր:

Կիլիկյան աղբյուրներում տեղեկություններ կան հեծելախաղային կրկեսի մասին:

Միջնադարում կրկեսը եղել է նաև ուժային ցույցերի, կոփամարտի և ըմբշամարտի վայր:

Հայկական կրկեսի հնադարից ավանդված ժանրերից ամենակենսունակը լարախաղացությունն է, որը հասել է նոր ժամանակներ:

Սա օբյեկտիվ իրականության վերարտադրության սինվոլիկ և հրաշակերպ ձևերից է, որ միջնադարում հարմարեցվել է կյանքի քրիստոնեական ըմբռնմանը: Լարախաղացը ներկայացվել է որպես հրաշագործ հերոս և Ս. Կարապետի նվիրյալը, իսկ նրա խաղընկեր ծաղրածուն կերպավորել է երկրայինը և պարսավելին: Վեհի և ստորի, աստվածայինի և մարդկայինի հակադրամիասնության խորհրդավորումը միաժամանակ հանգեցրել է այստեղ առարկայական և խոսքային դրությունների բազմազանության: Միջնադարյան կրկեսը լարախաղացության մեջ դրսևորվել է իր իմաստաբանության և գեղագիտության բոլոր գծերով: Լարախաղացությունն ավելի շոշափելի պատկերացում է տալիս այն կրկեսի մասին, որի ակնհայտ հետքերը կան միջնադարյան բազում մանրապատումներում:

Մատենագրության տվյալները և ավանդված իրողությունները հայկական հին ու միջնադարյան կրկեսը ներկայացնում են շրջիկ թատրոնի տեսքով: Հովհան Մանդականու անունով ավանդված ճառում լեզվական փաստերը ենթադրել են տալիս նաև կրկեսային շենքի գոյությունը:

Կրկե­սա­յին ներ­կա­յաց­ման պատ­կեր­նե­րով ման­րա­նկար­ներ միջ­նա­դա­րյան ձե­ռագ­րե­րից
 

Միջնադարյան քաղաքների և քաղաքային կյանքի անկումով պրոֆեսիոնալ կրկեսային արվեստը մասամբ անհետացել է, մասամբ գաղթել էր իր բնաշխարհից, մասամբ էլ տարալուծվել ժող. հանդիսանքներում:

Կրկեսը թատրոն անվանելու միջնադարյան ավանդույթը Եվրոպայում շարունակվել է մինչև 1806-ը, երբ Նապոլեոնի հրամանագրով ֆրանս. մանեժային սրահներն ու խմբերը կոչվեցին կրկես (circus-շրջան), պորտալային (հայելակամար) սրահներն ու խմբերը` թատրոն:

Հայ միջավայրում թ ա տ ր և թ է ա տ ր ո ն անվանումները XIXդ. սկզբում պահպանվել էին իրենց համապատասխան իմաստով: Ուստի, 1846թ-ին Կ. Պոլսում բացված հայկական կրկեսը կոչվել է «Արամյան թատրոն» ունենալով միաժամանակ կենտրոնացույց ու հայելակամար, Էքսցենտրիկ երաժշտա- դրամատիկական բնույթ:

«Արամյան թատրոն» կրկեսը հիմնել է ֆրանսիական կրկեսային խմբում մարզված լարախախաց, ծանրամարտիկ և դերասան Հ. Գասպարյանը: Թատրոնն ունեցել է փայտաշեն շենք, մեծ տաղավար` մանեժով և բեմով, մշտական խումբ (մնջկատակներ, էկվիլիբրիստներ, պարուհիներ, դրամայի (դերասաններ), եվրոպական տիպի նվագախումբ և կոմպոզիտոր- դիրիժոր (Կ. Փափազյան): Ներկայացումները տեղի են ունեցել ընդարձակ ծրագրով, երկու-երեք տարբեր բնույթի բաժիններով` կրկեսային և բալետային, մնջկատակային ու դրամատիկական:

Կ. Պոլսի իտալ. և ֆրանս. կրկեսային խմբերը, մրցակցությանը չդիմանալով, փակվել են, և ասպարեզը մնացել է «Արամյան թատրոն»-ին:

1849-50թթ-ի թատերաշրջանում Հ. Գասպարյանի կրկեսը ներկայացումներ է տվել Թիֆլիսում, ուր ոմն Հակոբ աղա կառուցել էր այս խմբի համար հատուկ շենք, 1000 տեղանոց, 72 կրկնահարկ, թավշապատ օթյակներով: Այնուհետև կրկեսը շրջագայել է Վրաստանի հայաբնակ վայրերում` Փոթի, Քութայիս, Սուրամ, Գորի, Մցխեթ:

1850 թ-ի ամռանը խումբը ներկայացումներ է տվել Երևանում (Ցախի մեյդան թաղում), Էջմիածնում, ապա մեկնել է Նախիջևան, այնտեղից` Թավրիզ, դարձյալ Թիֆլիս` մինչև 1853 թ-ի վերջը:

Թատրոնի հետագա գործունեությունը շարունակվել է Կ. Պոլսում, ուր Մկրտիչ ամիրա Ճեզաիրլյանը կառուցել է նոր շենք` ամֆիթատրոնով և օթյակներով:

«Արամյան թատրոն»-ը գործել է 20 տարի, մինչև 1866-ի վերջը, որպես առաջին և իր շրջանում միակ պրոֆեսիոնալ կրկեսը Մերձավոր Արևելքում:
Վերլուծությունը՝ արվեստագիտության դոկտոր Հենրիկ Հովհաննիսյանի

Դարերից եկող ազգային կրկեսային կատարողական լավագույն ավանդույթներն իրենց զարգացումն են գտել Սովետական Հայաստանում: Կրկեսի հայ արտիստները մինչև 1956-ը հանդես են եկել պետական կրկեսների կենտրոնական վարչության համակարգի զարգացման կոլեկտիվներում: Հայկական կրկեսի զարգացմանը մեծապես նպաստել է հեծանվորդներ Վարդանովների ընտանիքը: XX դ. սկզբին տարբեր կրկեսներում հաջողությամբ գործել են Ա. Մինասովը (ակրոբատ), էկվիլիբրիստներՄանուկյանների ընտանիքը (Ռ. Մանուկյանն առաջինն է արժանացել ՀՍՍՀ վաստակավոր արտիստի կոչման):

1956-ին, հայկական արվեսստի և գրականության տասնօրյակի նախօրեին, ստեղծվել է հայկական կրկեսի կոլեկտիվը (1961-ից՝ Երևան), որի գեղարվեստական ղեկավարն էր ճանաչվաճ էկվիլիբրիստ Վ. Արզումանյանը: Կոլեկտիվի առջև դրված էր ազգային ինքնատիպ կրկես ստեղծելու խնդիրը: Հայկական կրկոսի կոլեկտիվի լավագույն համարները մտել են սովետական կրկեսի հավաքական ծրագրի մեջ:

Հայկական կրկեսային արվեստի պատմության ամենավառ էջը ստեղծել է ՀՍՍՀ ժողովրդական արտիստ, միջազգային մրցույթների դափնեկիր Լեոնիդ Ենգիբարյանը:

Նա ստեղծել է ավանդական ծաղրածուի դիմակ` մերթ տխուր, մերթ ուրախ, մերթ երկչոտ, մերթ համարձակ, բացահայտելով մարդկային ապրումների մի ամբողջ հաջորդականություն: Նա օժտված էր ժամանակակից աշխարհը բանաստեղծորեն ընկալելու հատկությամբ, տիրապետում էր կրկեսային արվեստի գրեթե բոլոր ժանրերին: Ենգիբարյանին բնորոշ էր անհանգիստ երևակայությունը և ծիծաղելին արագ ընկալելու ունակությունը: Ելնելով իրավիճակից, նա կարողանում էր անմիջապես փոխել ծրագիրը` թե տրյուկային թե` իմաստային լուծման առումով: Ենգիբարյանի տարերքը մնջախաղն էր և նա ստեղծել է իր` ենգիբարյանական մնջախաղը:
Վերլուծությունը՝արվեստագիտության թեկնածու պրոֆեսոր Սոս Պետրոսյան

Ի դեպ նշենք, որ այսօր երևանյան կրկեսը չի գործում՝ վերակառուցվում է: