Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ը ներկայացնում է հարցազրույց Նյու Յորքի Այոնա Քոլեջի պատմության պրոֆեսոր Ջորջ Բուռնությանի հետ: Դոկտոր Բուռնությանը պատմում է իր նոր լույս տեսած գրքի մասին, որը նա արդեն ներկայացրել է ԱՄՆ-ի մի քանի համալսարաններում:

-Դոկտոր Բուռնության, վերջերս լույս տեսավ Ձեր նոր գիրքը՝ «From Tabriz to St. Petersburg: Iran's Mission of Apology to Russia in 1829» (Թավրիզից մինչև Սանկտ Պետերբուրգ. 1829թ.-ին Ռուսաստանից ներում հայցող Իրանի առաքելությունը) վերնագրով: Կարո՞ղ եք հակիրճ նկարագրել, թե ինչի մասին է այս գիրքը:
-Գիրքը ունի երկար ներածություն, որը նկարագրում է ռուս-իրանական պատերազմները, Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերը, Գրիբոյեդովի ժամանումը Իրան, նրա սպանությունը և ներում հայցելու առաքելությունը, որն ուղարկվել էր Իրանի Շահի և Աբբաս Միրզայի կողմից Նիկոլայ I թագավորին: Առաքելությունը գլխավորում էր Խոսրով Միրզան՝ Շահի 16 տարեկան թոռը: Գիրքը նկարագրում է այդ առաքելության մանրամասները՝ հղում անելով իրանական և ռուսական աղբյուրների վրա: Ճամփորդությունը ներկայացված է գրեթե օր առ օր՝ Թավրիզից մինչև Երևան, Գյումրի, Թիֆլիս, Վլադիկավկազ, Պյատիգորսկ, Ստավրոպոլ, Տուլա, Մոսկվա, Նովգորոդ, Սանկտ Պետերբուրգ: Պարսիկների և ռուսների կողմից պահվող ամսագրերը նկարագրում են իրանական պատվիրակության այցելությունները տարբեր քաղաքներ, այն, թե ինչ նրանք տեսան այդ ընթացքում, ինչպես նաև որոշակի մեկնաբանություններ Ռուսաստանի մասին և այլ տեղեկություններ: Երիտասարդ պարսիկ արքայազնը կարողացավ հմայել բոլորին և կարճ ժամանակ անց ետ վրադարձավ Իրան, որն այդ ժամանակ գտնվում էր բրիտանացիների ազդեցության գոտում: Ութ հատուկ քարտեզներ ցույց են տալիս պատվիրակության անցած ողջ ուղեգիծը:

Այս նոր գրքի կարևորությունը նրանում է, որ նկարագրում է 1828-1830թթ. շրջանի ռուս-իրանական դիվանագիտական հարաբերությունները, ինչպես նաև ռուսների ջանքերը՝ ուղղված Իրանում և Կենտրոնական Ասիայում Անգլիայի ազդեցության թուլացմանը, ինչը անվանվեց Մեծ խաղ (the Great Game), կամ Ստվերների մրցարշավ (Tournament of Shadows) և տևեց մինչև 1907թ:

-Ո՞րն է գրքի կարևորությունը հայոց պատմությունը (կամ Ղարաբաղի պատմությունը) ուսումնասիրողների համար: Արդյո՞ք այս գրքում կան որևէ փաստեր, որոնք առնչվում են տվյալ ժամանակաշրջանին վերաբերող ադրբեջանական հակահայկական թեզերին:

-Հայերի մասին այս գրքում շատ բան չկա, բացառությամբ այն փաստի, որ Թուրքմենչայի պայմանագիրը թույլ տվեց հազարավոր հայերի, ովքեր Երևան-Նախիջևան շրջանից ուժով տեղահան էին արվել Շահ Աբբաս I-ի կողմից և բերվել Իրան, վերարառնալ իրենց հայրենիք 200 տարվա բացակայությունից հետո:

Քանի որ իրանա-թուրքական և ռուս-իրանական պատերազմները միևնույն ժամանակ պատճառ էին հանդիսացել հազարավոր հայերի բռնի տեղահանման (ինչպես փաստում են ռուսական արխիվները), Երևանի շրջանի հայկական բնակչությունը նվազել էր` կազմելով ընդհանուր բնակչության 25-30%-ը: Գրիբոեդովը, հայկական եկեղեցու առաջնորդների և ռուս դիվանագետների հետ միասին Թուրքմենչայի պայմանագրի մեջ ներառեցին մի կետ, որը թույլ էր տալիս հայերին վերադառնալ Իրանից դեպի իրենց բնակավայրերը:

Այս ներգաղթը, ինչպես նաև մուսուլման ցեղերի և իրանցի զինվորների ու պաշտոնյաների արտագաղթը, երիտասարդացրեց Երևանի հայկական բնակչությունը, ինչն էլ նպաստեց հայկական մարզի (Армянская область) ստեղծմանը:

Այս գիրքը չի անդրադառնում Լեռնային Ղարաբաղին: Իմ նախորդ գիրքը՝ 1823թ.-ին Ղարաբաղի մարզում անցկացրած ռուսական մարդահամարը, անվիճելիորեն ապացուցում է, որ Ղարաբաղի հինգ մահալները, որոնք կազմում են ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղը, ունեին 96.7% հայկական բնակչություն դեռևս 1823թ.-ին՝ 1828-ից շատ առաջ, միչդեռ այդ ժամանակ այնտեղ կային ընդամենը երկու թաթարական (ադրբեջանական) գյուղ:

Հակառակ ադրբեջանցիների պնդումներին, Իրանից Մարաղաշեն գյուղ էր տեղափոխվել ընդամենը 200 հայ ընտանիք (ըստ ռուսական պաշտոնական վիճակագրության): Հայ ներգաղթյալների մնացած մասը բնակություն էին հաստատել Երևան-Նախիջևան շրջանում:

Ճիշտ է, որ հայերը այնտեղ փոքրամասնություն էին կազմում 1828-1829թթ.-ներից առաջ, սակայն պետք է հիշել, որ դրանից առաջ՝ 1604թ.-ին, հայերը բռնի տեղահանվել էին կամ լքել էին տարածաշրջանը պատերազմների պատճառով:

Հակառակ ադրբեջանցիների պնդումներին, հայերը նորեկներ չեն Հարավային Կովկասում: Հունական, հռոմեական, արաբական և իրանական աղբյուրները՝ բոլորը, փաստում են տարածաշրջանում «Հայաստան»-ի գոյության մասին: 11-19-րդ դարերին տեղի ունեցած բազմաթիվ արշավանքների պատճառով հայերը ստիպված էին լքել Արևելյան Հայաստանը և բնակություն հաստատել Վրաստանում, Շիրվանում, Բաքվում, Աստրախանում, Ղրիմում, Լեհաստանում, Մոսկվայում, Սանկտ Պետերբուրգում և այլուր: Հայերի մեծ խմբեր մնացին Երևանի շրջակայքում, Վաղարշապատում, Ագուլիսում և այլ կենտրոններում:

Եթե հրեաներին թույլ է տրվել վերադառնալ 2000 տարի անց ողջ աշխարհից և ստեղծել պետություն, ապա ինչու՞ չէին կարող հայերը վերադառնալ իրենց բնօրրան, իրենց հայրենիք ընդամենը 200 տարի անց սահմանի մյուս կողմից:

Հարցազրույցը վարեց Նվարդ Չալիկյանը

Նախորդող հրապարակում`

Օտտո Լյուխտերհանդտ. Ուժի չկիրառման նոր համաձայնագիր է հարկավոր