Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ուղիղ հարյուր տարի առաջ` 1914թ.-ի հունիսի 28-ին, սերբ ազգայնական  «Երիտասարդ Բոսնիա» (Млада Босна) կազմակերպության անդամ Գավրիլո Պրինցիպը Սարաևոյում սպանեց ավստրո-հունգարական գահի ժառանգորդ, էրցհերցոգ Ֆրանց Ֆերդինանդին և նրա կնոջը: Ավստրո-Հունգարիան և Գերմանիան Սարաևոյի սպանությունը օգտագործեցին որպես պատրվակ Սերբիայի վրա հարձակվելու համար, որով և սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը:

Առաջին աշխարհամարտի մարտադաշտերում զոհվեց շուրջ 10 մլն մարդ, իսկ պարտերազմին ուղեկցող սովը և համաճարակները խլեցին ևս 20 մլն մարդու կյանք:

Այն իր ծավալով և հետևանքներով աննախադեպ էր մարդկության պատմության մեջ:

Համաշխարհային պատմության, ինչպես նաև հայ ժողովրդի հետագա ճակատագրի վրա առաջին աշխարհամարտի ազդեցության վերաբերյալ Panorama.am-ը զրուցեց «Մոդուս Վիվենդի» կենտրոնի ղեկավար Արա Պապյանի հետ:

-Պարոն Պապյան, Ձեր կարծիքով, ի՞նչ ազդեցություն թողեց Առաջին աշխարհամարտը համաշխարհային պատմության հետագա ընթացքի վրա:
-Ընդհանրապես պատերազմները իրենցից ներկայացնում են արդեն իսկ աշխարհում կուտակված որոշակի քանակական փոփոխությունների կտրուկ որակական փոփոխություն: Այս տեսանկյունից հստակ երևում է, որ մինչև բուն Առաջին աշխարհամարտի մեկնարկը, արդեն իսկ իրականացվել և հասունացել էին որոշակի փոփոխություններ: Ինչպես քաղաքականության մեջ, այնպես էլ առօրյա կյանքում մշտապես տեղի են ունենում վերաբաշխումներ, բաժանումներ: Ստեղծվել էր մի շատ հետաքրքիր իրավիճակ, երբ դարավոր բրիտանա-ռուսական հակամարտությունը առաջին անգամ վերափոխվել էր դաշնակցության, իսկ Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան հայտնվել էին մի իրավիճակում, երբ ստիպված էին դիմել սեփական հարցերի լուծման «վիրահատական միջոցների»: Ես վստահ եմ, որ եթե չլիներ Սարաևոյի միջադեպը, անպայման կգտնվեր պատերազմի բռնկման մեկ այլ առիթ:

Ցավոք սրտի` Առաջին համաշխարհային պատերազմը ծանր հետևանքներ ունեցավ հայության համար: Օսմանյան կայսրությունում մինչ այդ կուտակված որոշակի ձգտումների ու նպատակների իրականացման համար անհրաժեշտ էին «որոշակի պայմաններ»:

Առաջին հերթին դա հայերի և այլ քրիստոնյա ժողովուրդների ֆիզիկական ոչնչացման միջոցով թուրքական վերջնական գերիշխանության հաստատումն էր: Այս տեսանկյունից մեկնարկած պատերազմը եղավ այն հարմար առիթը, որ հնարավորություն տվեց Օսմանյան կայսրության ղեկավարությանը երկիրը «մաքրել» քրիստոնյաներից: Եթե մինչ այդ Օսմանյան կայսրությունը բազմաէթնիկ և բազմակրոն կայսրություն էր, ապա դրանից հետո վերածվեց եթե ոչ մոնոէթնիկ, ապա գոնե ճնշող մեծամասնությամբ մոնոկրոն միավորման: Այն ժամանակ ընդունված էր կարծել, որ մահմեդականների մեջ ազգային հարց գոյություն չունի, եթե կոտորեն քրիստոնյաներին, ապա ինչ տարբերություն` քո՞ւրդ թե՞ թուրք: Սակայն պատմությունը ցույց տվեց, որ այս հարցում ևս նրանք չարաչար սխալվում էին:

-Աշխաքաղաքական նոր իրավիճակի ստեղծման, համակարգի կազմավորման տեսանկյունից ի՞նչ փոփոխությունների հանգեցրեց առաջին աշխարհամարտը:
-Պատերազմից հետո հրավիրված Փարիզի վեհաժողովում հենց այդպես էլ նշվում էր, որ այդտեղ` հենց այդ պահին, ստեղծվում է նոր աշխարհակարգ` «new order»:

Պարտված երկրների շարքում կային երկու դասական կայսրություններ: Դրանք էին Օսմանյան և Ավստրո-Հունգարական կայսրությունները: Այնուամենայնիվ, պարտված երկրների շարքում անկասկած կարևորը Գերմանիան էր:

Մյուս պարտված երկիրը` Բուլղարիան, միայն 1878թ էր ազատագրվել Օսմանյան լծից: Ի դեպ` Բուլղարիայի օրինակ ցույց է տալիս որ աշխարհաքաղաքական ընտրությունը չի կարող լինել երկարաժամկետ, քանի որ անկախանալով` Ռուսական կայսրություն աջակցության շնորհիվ, Առաջին աշխարհամարտում Բուլղարիան Օսմանյան կայսրության հետ միևնույն դաշինքի կազմում կռվեց Ռուսական կայսրության դեմ: Դրա պատճառ այն էր, որ Սոֆիայի համար այդ պահին առավել վտանգավոր էր Ռուսաստանը, այլ ոչ թե Օսմանյան կայսրությունը:

Բնական է, որ պատերազմում ամեն մի երկիր իր նպատակներն էր լուծում և հստակ է, որ պարտված կողմի բախտը պարզապես չբերեց: Մեզ համար կարևոր էր այն հանգամանքը, որ Փարիզի վեհաժողովում առաջին անգամ բարձրացվեց ոչ թե ուրիշից նվաճված գաղութները յուրացնելու, այլ մանդատային համակարգը հաստատելու հարցը: Իրավական տեսակետից մանդատի տակ գտնվող երկրները այն ստանձնած երկրի բաղկացուցիչ մասը չէին կազմում, ինչ գաղութները: Այս հանգամանք մեզ համար չափազանց կարևոր է: Անկախ այն հանգամանքից, որ Միացյալ Նահանգները հրաժարվեցին ընդունել իրենց տրված հայկական մանդատը, միայն այն հանգամանքը, որ հայկական մանդատը առաջարկվեց ինչ-որ երկրի, ենթադրում է, որ մանդատը ներառող տարածքի վրայից վերացված է թուրքական տիտղոսը և իրավունքները: Մերժումը ամենևին չէր նշանակում, որ վերականգնվել է նախկին կարգավիճակը: Իրավական տեսանկյունից այս չափազանց կարևոր դրույթը խարսխված է Ազգերի լիգայի կանոնադրության 22-րդ հոդվածի վրա: Հետևաբար Թուրքիայի ներկայությունը այդ տարածքի վրա անօրինական է:

Մյուս կողմից Փարիզի վեհաժողովում «new order»-ի կազմավորման շրջանակներում քննարկվեցին նաև նորաստեղծ կամ նորահռչակ երկրների ճակատագրերը: Այստեղ մեզ առաջին հերթին հետաքրքիր են Հայաստանի, ինչպես նաև Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ կապված հարցերը: Այս առումով ի հայտ եկան մի քանի սկզբունքային կետեր: Նախևառաջ` Փարիզի վեհաժողովը միջազգային հանրության անունից պատրաստակամություն հայտնեց ճանաչել այդ երկրների անկախությունը, սակայն առաջ քաշվեցին որոշակի նախապայմաններ:

Մասնավորապես ` նախկին Ռուսական կայսրության վարչական սահմանները չէին կարող հանդիսանալ նորաստեղծ պետությունների համար օրինական սահմաններ, այն պարզ պատճառով, որ դրանք գծվել էին ներքին կառավարման համար և չէին համապատախանում որևէ միջազգային սկզբունքի:

Հետաքրքրական է, որ աշխարհամարտի ավարտից հետո առաջին անգամ կիրառվեց ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքը: Հայ-ադրբեջանական և հայ-վրացական սահմանները որոշվեց անցակցնել հենց այս սկզբունքի հիման վրա: Ազգերի լիգայի կառավարող մարմինը` խորհուրդը, 1920 թ փետրվարի 24-ին հանդես եկավ հատուկ հայտարարությամբ, որ վերոնշյալ սահմանագծման հիմքում պետք է ընկած լինեն ազգագրական տվյալները:

Թաթարաբնակ հողերը պետք է անցնեին Ադրբեջանին, հայաբնակները` Հայաստանին, վրացաբնակները` Վրաստանին: Դրա հիման վրա գծվեց քարտեզը:

Այս ամբողջ փաստաթղթերը առկա են, մեր կենտրոնը դրանք հրապարակել է: Այս ամենը հետագայում դարձավ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլոնի իրավարար վճռի բաղկացուցիչ մասը: Այս տեսանկյունից եթե դիտարկենք Ազգերի լիգայի մոտեցումները, ապա ակնհայտ է, որ կառույցը Հայաստանի անքակտելի մաս էր համարում ոչ միայն Լեռնային, այլ նաև դաշտային Ղարաբաղը և Գարդմանքի զգալի մասը:

Հետևաբար, երբ Ադրբեջանը այսօր խոսում է իր տարածքի «20 տոկոսի օկուպացիայի» մասին, ապա դրանից հետո պետք է շարունակի և նշի, թե միջազգային իրավունքի որ փաստաթղթի հիման վրա են այդ տարածքները հանդիսանում իրենը:

Օկուպացիա նշանակում է, ինչ-որ մի պետությանը օրինապես, միջազգային իրավունքին հապատասխան տարածքի ռազմակալում մեկ այն պետության կողմից:

Հետևաբար, եթե այս տարածքները ոչ միայն չեն հանդիսացել Ադրբեջանի մաս, այլև ըստ Ազգերի լիգայի դիտարկվել են որպես հայկական, Հայաստանը նույնիսկ մեծ ցանկության դեպքում չի կարող օկուպացնել դրանք:

Այս ամենը միջագային իրավունքի տեսանկյունից կարելի է բնորոշել որպես Խորհրդային իշխանության տարիներին Բաքվի ապօրինի ենթակայությանը փոխանցված Հայաստանին պատկանող տարածքների ազատագրում: Ավելին` 7-8 հազար քառակուսի կմ տարածքը, բացի Նախիջևանից, շարունակում է օկուպացված մնալ Ադրբեջանի կողմից: Իհարկե, ոմանք կարող են ասել, թե դա մոտ մեկ դար առաջ է եղել և ներկայումս որևէ գործնական ազդեցություն ունենալ չի կարող: Այս պնդումները անհիմն են, որովհետև այսօր և՛ Եվրոպայի և Միջին արևելքի սահմաները որոշվել և հաստատվել են հենց այդ նույն սկզբունքների հիման վրա:

Հետևաբար, եթե դրանք «անօրինական« կամ «ուժը կորցրած» են հայկական մասով, ապա նույն հաջողությամբ անօրինական է Սիրիայի, Հորդանանի, Իսրայելի գոյությունը Միջին Արևելքում: Նույնը վերաբերում է Ավստո-Հունգարական կայսրության տարածքում ստեղծված պետություններին: Միջազգային իրավունքի հիմնական սկզբունքներից մեկը, այսպես կոչված, համընդհանրությունն է: Օրենքը գործում է բոլորի համար, և երբ, օրինակ, ասում են, որ Կոսովոն չի կարող նախադեպ համարվել Արցախի դեպքում, դա, մեղմ ասած, լուրջ չէ: Դրանք քաղաքական հայտարարություններ են, և ընդամենը մատնանշում են անկախության ճանաչման քաղաքական նպատակահարմարությունը:

Ես կարծում եմ, որ մեր իշխանությունները և համապատասխան մարմինները այս հարցում պետք է ակտիվություն ցուցաբերեն: Հայ ժողովուրդը Առաջին աշխարհամարտում, կամ դրա հետևանքով ամենամեծ կորուստներ տված ժողովուրդն է: Առաջին աշխարահմարտից հետո մենք գտնվում էինք հաղթող երկրների շարքում և Հայաստանը իր մասնակցությունը բերեց նույն Փարիզի վեհաժողովին: Դրան հակառակ, չնայած հարյուր հազարավոր կորուստների, հայ ժողովուրդը չմասնակցեց երկրորդ համաշխարհային պատերազմի խաղաղության վեհաժողովին:

Սա շատ կարևոր է: Ի տարբություն Ադրբեջանի և Վրաստանի, որոնք պարտված երկրների թվում էին, Հայաստանի առաջին հանրապետության ղեկավարությունը կարողացավ ճիշտ ընտրություն կատարել: Թեև, հանուն արդարության պետք է նշել, որ այդ ընտրությունը այդքան էլ մեծ չէր:

Չպետք է մոռանալ նաև, որ Մայիսյան հերոսամարտերը` Սարդարապատը, Ղարաքիլիսան և Բաշ-Ապարանը, ըստ էության, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ճակատամարտ էին: Մենք այս դրվագները դիտարկում ենք զուտ ազգային պատմության տեսանկյունից, սակայն դրանք գլոբալ գործընթացների բաղկացուցիչ մաս էին, ընդ որում` բավական մեծ նշանակությամբ: Հայաստանի դիմադրության շնորհիվ գերմանա-թուրքական զորքերը առնվազն կես տարի ուշ հասան Բաքու:

Քառյակ միության պարտության հիմնական պատճառներից մեկը հենց Բաքու հասնելու հնարավորությունից զրկվելու պատճառով առաջացած նավթի մատակարաման հետ կապված խնդիրներն էին:

1918 թ սեպտեմբերի կեսերին Բաքվի գրավումը այլևս ոչնիչ չէր նշանակում: Մեկ և կես ամիս հետո Օսմանյան կայսրությունը ընդունեց իր պարտությունը, քանի որ այս ընթացքում ջախջախվել էին թե՛ գերմանական և թե՛ թուրքական բանակները:

Այս առումով հայության դերը Առաջին աշխարհամարտի հանգուցալուծման գործում բավական մեծ է և պետք է նշել, որ դա ըստ արժանավույն գնահատվել է: Երբ ընթանում էր տարբեր պետությունների ձևավորման գործընքացը, հայության նկատմամբ, հստակ բացառություն կիռավեց: Նույն ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը և շատ ու շատ այլ անձինք նշում էին, որ հաշվի առնելով հայության նկատմամբ տասնամյակներ շարունակ իրկանացված կոտորածները և բռնի տեղահանումները` ինքնորոշման սկզբունքը բառիս դասական իմաստով չի կարող գործել:

Տեղի էր ունեցել հայության դեմոգրաֆիկ պատկերի փոփոխություն և առաջարկվեց հաշվի առնել մինչև 1977-78 թ տուս-թուրքական պատերազմը եղած տվյալները:

Այնուհանդերձ, պետք էր հաշվի նստել ստեղծված իրողության հետ: Օրինակ` երբ Վիլսոնը որոշեց մեզ պատկանող տարածքների միայն 40 տոկոսը տալ Հայաստանին, հիմնավորումներից մեկը այն էր, որ ավելի մեծ տարածքի դեպքում հայերը երբեք չեն կարողանա մեծամասնություն կազմել այդ հողերում:

-Ի՞նչ ազդեցության թողեց Առաջին աշխարհամարտը հայ ժողովրդի հետագա ճակատագրի վրա:
-Իմ խորին համազմամբ, առաջին աշխարհամարտը չպետք է դիտարկել զուտ որպես պատերազմ: Եթե լիներ զուտ պատերազմը և դրան հաջորդած վեհաժողովը, ապա մենք, իհարկե, բազմաթիվ մարդկային կորուստներով հանդերձ, դուրս կգայինք բավականին մեծ պետության ստեղծմամբ, բավականին հայանպաստ համաշխարհին ընկալմամբ: Վերջապես բռնագաղթված հայությունը կվերադառնար մայր հայրենիք:

Սակայն պատերազմը տվեց ածանցյալ այլ երևույթներ, որոնցից հիմնականը ռուսական հեղափոխություն էր: Դրանք արդեն իսկ հանգեցրին մեզ համար խիստ բացասական հետևանքների: 1917 թ դեկտեմբերին կնքված Երզնկայի զինադադարից հետո ռուսական զորքերը լքեցին ճակատը և հայությունը մնաց ամբողջ Օսմանյան բանակի դեմ միայնակ: Սակայն մեզ համար առավել կործանարար էր, այն, որ սկսած 1919-1920 թթ. բոլշևիզմը «հաշխարհային իմպերիալիզմի» դեմ պայքարում իրեն դաշնակից ընտրեց Թուրքային և սկսեց ակտիվ զինել, օգնել պարտված երկրին:

Հենց դրա հետևանքով էլ առաջ եկավ քեմալական շարժումը: Դրան գումարվեց համաշխարհային հեղափոխության մարմաջը: Հաստատվեց այն մտայնությունը, թե «վեհ նպատակին» հասնելու ճանապարհին հայության շահերը կարելի է և զոհել: Իսկ Թուրքիան Մոսկվան դիտարկվում էր որպես ողջ իսլամական աշխարհի կենտրոն:

Այսպիսով Առաջին աշխարահամարտը, առանց դրանից ածանցված հեղափոխությունների, թեկուզ և ծանրագույն կորուստների գնով հայկական հարցը վերջնականապես լուծելու հնարավորություն էր ընձեռում, սակայն դրանց հաջորդած հեղափոխությունները ի չիք դարձրին այդ հույսերը:

-Այս վայրիվերումներով լի ժամակահատվածում հայության գլխավոր հույսերը կապված էին Սևրի պայմանագրի և Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճռի հետ: Ձեր կարծիքով` ինչո՞ւ հնարավոր չեղավ կյանքի կոչել այդ փաստաթղթերը:
-Թուրքիայի հետ կնքված Սևրի պայմանագիրը պարտված երկների հետ կնքված խաղաղության պայմանագրերից մեկն էր, և ցավոք այս շարքում վերջինը: Այն կնքվեց 1920 թ օգոստոսի 10-ին, այն դեպքում, երբ պատերազմը Թուրքայի համար ավարտվել էր 1918 թ հոկտեմբերի 30-ին` Մուդրոսի զինադադարով: Անցել էր մոտ մեկ և կես տարի և այդ ընթացքում աշխարհում, հատկապես Ռուսաստանում տեղի էին ունեցել լրջագույն փոփոխություներ:

Բոլշևիզմը սկսել էր լայն աջակցություն ցուցաբելել քեմալիզմին: Հանկանշական է, որ Սամսունում Մուստաֆա Քեմալի հետ առաջինը հանդիպեց և օգնություն առաջարկեց հենց խորհրդային Ռուսաստանի պատվիրակությունը:

Այս տեսանկյունից պայմանագրի ստորագրման պահին արդեն իսկ ակնհայտն էր, որ դրա կենսագործման համար որևէ հնարավորություն չկա: Թուրքիայում արդեն կար իրական ռազմական ուժ, որը հնարավոր էր հաղթահարել միայն զենքի ուժով:

Սակայն խնդիրը միայն քեմալականները չէին, այլ այն, որ թուրքերի թիկունքին կանգնած էին ռուսները: Գրեթե 500000-անոց կարմիր բանակը մոտեցել էր Հարավային Կովկասին և գնալ բախման քեմալկանների հետ նշանակում էր գնալ բախման բոլշևիկների հետ: Այս ամենը հնարավոր չէր մի քանի պատճառներով:

Կարմիր բանակը այդ պահին ամենահզոր ռազմական ուժն էր: Բոլշևիկները ունեին շուրջ 5 մլն-անոց, մի քանի տարի պատերազմների մեջ թրծված բանակ: Դրան զուգահեռ բավական թուլացել էր Արևմուտքի ռազմական ներուժը: Իրավական տեսանկյունից հարկավոր էր նոր զորակոչ հայտարարել, իսկ ժողովրդավար հասարակության պայմաններում դա առանց օրենսդրի համաձայնության հնարավոր չէր: Մյուս կողմից՝ բոլշևիկներին հաջողվել էր բավական ուժեղ հակապատերազմական բանվորական շարժումներ հրահրել եվրոպական երկրներում:

Սակայն այստեղ ի հայտ է գալիս մի կարևոր իրողություն: Մեզ համար վեհաժողովում բոլոր տարածքային հարցերը լուծվում են պայմանագրով: Սակայն Հայաստանի սահմանների հարցը ներառված է պայմանագրի քաղաքական բաժնում:

Պայմանագրի 88-րդ հոդվածը ճանաչում է Հայաստանի անկախությունը: Իր հերթին հաջորդ 89-րդ հոդվածը ոչ թե որոշում է Հայաստանի սահմանները , ինչպես շատ շատերը սխալմամբ կարծում են, այլ հղում է կատարում Միացյալ Նահանգերի նախագահին` առաջարկելով նրան իր իրավարար վճռով որոշել Վան, Բիթլիս, Էրզրում և Տրապիզոն նահանգներում Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանը:

Նման հանգուցալուծման գլխավոր պատճառն այն էր, որ եթե պայմանագրերը մշտապես ենթական են վերաբանակցման և չեղյալ հայտարարման, ապա իրավարար վճիռները նման հնարավորություն չեն ընձեռում:

Հաագայի 1899 և 1907 թթ կոնվենցիաներում հստակ նշվում է, որ եթե իրավարար վճիռ է կայացվել և ուժի մեջ է մտել, այն անբեկանելի է: Մայիսի 17-ին Միացյալ Նահանգների նախագահը տվեց իրավարարությամբ հանդես գալու հաձայնությունը:

Այդ ժամանակ արդեն իսկ պարզ էր, որ իրավիճակը կտրուկ փոխվել է: Ապրիլի 28-ին խորհրդայնացվել էր Ադրբեջանը և հստակ էր, որ Հայաստանի ճակատագիրը չի կարող լուծվել սովորական պայմանագրի միջոցով: Դրա համար խնդիր դրվեց ստեղծել մի փաթեթ, որը Հայաստանին կտար դե յուրե իրավունքներ այդ տարածքների վրա և որը հնարավոր չէր լինի բեկանել: Այսինքն` հարցի հետագա լուծման համար իրավական դաշտի ստեղծման խնդիր էր դրված: Այն ժամանակ իհարկե ոչ ոք չէր կարծում, որ խորհրդային իշխանությունը կձգվի 70 տարի: Այս իսկ պատճառով այս ամենը փոքր ինչ մոռացվեց, իսկ 1924 թ սկսվեց ԽՍՀՄ ճանաչման գործընթացը:

Կա ևս մի կարևոր հանգամանք: Սևրի պայմանագրում պարզորոշ նշվում էր, որ որոշումը ուժի մեջ կմտնի անմիջապես: Այսինքն` այս որոշման ի կատար ածվելը կախման մեջ չդրվեց ամբողջ պայմանագրի վավերացումից: 89-րդ հոդվածի պարագայում դրա կարիքը չկար: Առկա են բազմաթիվ պայմանագրեր, որտեղ նշվում է, որ այն ուժի մեջ է մտնում վավերացումից հետո, բացառությամբ, օրինակ, այս մի կետի: 1969թ պայմանագրային իրավունքի մասին Վիեննայի կոնվենցիայում հստակ նշվում է, որ պայմանագիրը ուժի մեջ է մտում վավերացումից հետ «եթե չկա այլ պայմանավորվածություն»: Իսկ այստեղ այդ «եթե»-ն կար: Իր հերթին 90-րդ հոդվածը Թուրքայի վրա դրեց առանձին պարտավորություն` իրավարար վճռի ուժի մեջ մտնելու օրից հրաժարվել այս տարածքների վրա տիտղոսից և իրավունքից:

Նոյեմբերի 22-ին, երբ հաստատվեց իրավարար վճիռը, ըստ արդեն իսկ առկա պայմանավորվածության, Թուրքիան հրաժարվեց այդ տարածքներից:

Ինչ վերաբերում է իրավարար վճռին, ապա առաջին համաշխարհային պատերազմը ամփոփող վեհաժողովը մեզ համար հանդես եկավ մի շատ կարևոր փաստաթղթով` 1920 թ նոյեմբերի 22-ին ներկայացված ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճռով: Այս հիմնարար փաստաթուղթը որոշեց Հայաստանի սահմանները հետևյալ կերպ. Հայաստանի կազմում ընդգրկվեցին նախկին Օսմանյան կայսության Վանի, Բիթլիսի, Էրզրում և Տրապիզոնի նահանգների զգալի մասը, իսկ Ռուսահայաստանում բոլոր հայաբնակ հողերը` ներառյալ Ջավախքը, Լեռնային և Դաշտային Ղարաբաղները: Կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ վճիռը փոխանցվեց Ազգերի լիգային, որը դեկտեմբերի 4-ինն այն ընդունեց ի գիտություն և ստեղծվեց հատուկ հաձնաժողով:

Փաստորեն` ՄԱԿ-ի իրավանախորդը այն ընդունեց որպես իրավական որոշում:

Ստեղծված իրավաբանական հանձաժողովը Հենրի Մորգենթաուի գլխավորությամբ պետք է տեղում կատարեր սահմանանշումներ:

Հարցը ըստ էության լուծված էր: Պարզապես, երբ այս իրավական փաթեթը հասավ Ազգերի լիգա, պարզվեց, որ դրանից օրեր առաջ` դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանը դադարել էր գոյություն ունենալ` օկուպացվելուվ Ռուսական 11-րդ և թուրքական 3-րդ բանակների կողմից:

Արդյունքում իրավարար վճռի շահառուն շուրջ 70 տարի «գոյություն չուներ»:

1920-1991 թթ ընթացքում կար որոշում, սակայն չի եղել շահառու: Խորհրդային Հայաստանը ընդամենը վարչատարածքային միավոր էր մի մեծ պետության կազմում:

Սակայն 1991 թ ձևավորվեց Հայկական նորանկախ հանրապետությունը, որն ինքնաբերաբար ժառանգեց նախորդ անկախ պետության իրավունքները և պարտականությունները: Շատերը պնդում են, որ Հայաստանը պետք է հռչակեր իրավահաջորդություն: Նախևառաջ պետք է նշել, որ այս դրույթը զետեղված է անկախության հռչակագրում, որը մեր Սահմանադրության բաղկացուցիչ մասն է:

Մյուս կողմից, ըստ միջազգային իրավունքի, իրավահաջորդությունը փոխանցվում է տարածքով: Այսինքն` այն պետությունը, որը ստեղծվում է տվյալ տարածքի վրա, իրեն նախորդող պետության իրավահաջորդն է: Իսկ ՀՀ ներկայիս հանրապետության նախորդ պետությունը եղել է 1918-20 թ հանրապետությունը , որի դե յուրե ճանաչումը հենց Սևրի պայմանագրի ստորագրումն էր:

Արդյունքում կործանման պահին Հայաստանը հանդիսանում էր դե ֆակտո և դե յուրե ճանաչված միջազգային իրավունքի սուբյեկտ` միջազգային իրավական փաստաթողթով ամրագրված սահմաններով:

Եվ երբ ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը ասում է, որ Հայաստանը պետք է Եվրասիական միությանը անդամակցի միջազգայնորեն ճանաչված սահնաններով, ես դրա տակ հասկանում եմ հենց այս սահմանները, որովհետև ՀՀ սահմանները միջազգայնորեն ճանաչվել են ընդամենը մեկ անգամ` Ազգերի լիգայի կողմից:

Մյուս բոլոր սահմանները եղել են ԽՍՀՄ սահմաններ, որոնք նույն ԽՍՀՄ օրենքներով եղել են անօրինական, քանի որ ընդունվել էին զուտ կուսակցական որոշումով: Հետևաբար Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի վրա հղումները, մեղմ ասած, ծիծաղելի են:

Այս ակտը ներխորհրդային սահմանների հետ որևէ կապ չունի: Այն վերաբերում է երկրորդ համաշխարահին պատրերազմից հետո Եվրոպայում առաջացած սահմաններին: Արդյունքում` մեր պահանջատիրության համար բավարար հիմքեր են ստեղծում թե՛ Սևրի պայմանագիրը և թե՛ իրավարար վճիռը:

-Ձեր կարծիքով, ի՞նչ դասեր պետք քաղենք մենք այս ամենից:
-Գլխավոր դասը իմ խորին համոզմամբ այն է, որ հայ ժողովուրդ երբեք չպետք է հանձնվի, առավել ևս հանձնի իր իրավունքները: Նա, ով պայքարում է, հաջողության հասնելու հնարավորություն է ձեռք բերում: Ոչ ոք մեր փոխարեն չի լուծելու մեր խնդիրները: 

Հարցազրույցը վարեց Կարեն Ղազարյանը