Ձեր վստահելի աղբյուրը

Օրեր առաջ Ռուսաստանի խորհրդարանը վավերացրել է 2013թ-ի դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև կնքված համաձայնագիրը, որը ենթադրում է Ռուսաստանից Հայաստան արտահանվող չմշակված ադամանդի մաքսատուրքերի զրոյացում:

Այս համատեքստում կարևոր է գնահատել, թե ինչ հնարավորություններ և հեռանկարներ են բացվում հայաստանյան ադամանդագործության զարգացման համար և վավերացված համաձայնագիրը որքանով կխթանի ոլորտի վերակենդանացմանը:

Հայկական ադամանդագործության վերելքը

Ադամանդագործությունը Հայաստանում սկսել է նոր թափով զարգանալ 1990-ականների վերջերից: Զարգացմանը էապես նպաստել է հումքի առաջնային աղբյուրի հասանելիությունը: Խորհրդային միության տարիներին հումքի հասանելիության մակարդակը շատ բարձր էր, իսկ հետխորհրդային տարիներին այն կարգավորվել է հիմնականում միջկառավարական համաձայնագրերի միջոցով (հիմնականում Հայաստանի և Ռուսատանի միջև կնքված): 1997թ-ին «ALROSA»-ի և ՀՀ կառավարության, 2003թ. հայ-ռուսական միջկառավարական պայմանագրերի շրջանակներում հայկական ընկերություններին տրված քվոտան, այնուհետև 2007թ-ի հայկական ընկերություններին հումքի հստակ պայմանով գնման պայմանավորվածությունները ապահովել են Հայաստանում վերամշակման հումքի զգալի մասը:

Ոլորտի մրցունակությունը ապահովել է ոչ միայն հումքի աղբյուրի հասանելիության արդյուքնում, այլև վերամշակման ավելի ցածր գների և հայ ադամանդագործների մասնագիտական բարձր պատրաստվածությամբ: Օրինակ՝ հայկական «Լորի» ադամանդագործական ընկերությունը ունի «excellent» (գերազանց) մշակման որակի առանձնացված արտադրամաս: Հայաստանում մեկ կարատի վերամշակման արժեքը կազմում է 30 դոլար, որը զիջում է միայն Հնդկաստանի(10$), Չինաստանի և Թայլանդի(15$) ցուցանիշներին, Ռուսաստանում վերամշակման արժեքը 80-90 դոլար է: Հայաստանում ադամանդի մշակման ծախսերի մակարդակը հնարավորություն է տալիս մրցակցել առավել բարձրարժեք, միջին չափի քարերի մշակման սեգմենտում:

Արտասահմանյան խոշոր կազմակերպությունների (Rosy Blue, Tache, Lev Levaev Diamonds) մասնաճյուղերի բացվելուց հետո ադամանդագործությունը հասավ իր զարգացման գագաթնակետին 2000-ական թվականներին: Ադամանդագործությամբ պիկային շրջան է համարվում 2002-2005թթ-ը, երբ ոլորտում գործունեություն էին ծավալում 16-20 ընկերություններ ՝ ապահովելով մոտ 2800 աշխատատեղ և տարեկան միջինով 300 հազար կարատ ադամանդի մշակման ծավալներ: Ադամանդագործությունը մինչև 2009թ-ի ճգնաժամը կայուն նվազել է՝ ուղեկցվելով արտադրական կարողությունների, ընկերությունների և նրանց աշխատողների կրճատմամբ: Այս ժամանակահատվածում ադամանդագործության դինամիկայի վրա ազդել են հինգ հիմնական գործոններ՝ օտարերկրյա ներդրումները, դոլարի փոխարժեքը, ռուսական հումքի մատչելիությունը, հարկային ու մաքսային վարչարարությունը և համաշխարհային ճգնաժամը: Արդյուքնում, այսօր ոլորտում 7 ընկերություն է գործունեություն ծավալում և 2002թ-ի համեմատ ադամանդագործությունը աշխատում է իր արտադրական հզորությունների 17.5%-ի չափով:

Զարգացման հեռանկարները Եվրասիական տնտեսական Միության շրջանակներում

Ադամանդագործության զարգացումը ՀՀ-ում մեծապես պայմանավորված է նաև ադամանդի համաշխարհային շուկայի առանձնահատկություններից: Հումքի ձեռքբերման տեսանկյունից Ռուսաստանը ամենահասանելի շուկան է: Քանի որ այս ոլորտը կարգավորվում է միջկառավարական համաձայնագրերի միջոցով, ապա առաջիկայում ռուսական հումքի շահավետ ներմուծման ապահովումը պետք է լինի ոլորտի զարգացման առաջնահերթությունների շարքում: Կարևորագույն ձեռքբերում կարելի է համարել Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև կնքված համաձայնագիրը, որի արդյունքում Ռուսաստանից Հայաստան չմշկված ադամանդի արտահանման 6.5% մաքսատուրքը վերացվում է: Եթե հաշվի առնենք, որ Հայաստանում ադամանդի մշակման արժեքը երեք անգամ ավելի ցածր է քան Ռուսաստանում, ապա մաքսատուրքի վերացումը նոր խթան կհանդիսանա ոլորտում օտարերկրյա ներդրումներ ներգրավելու տեսանկյունից: Հետագայում վերջինիս կնպաստի նաև ԵՏՄ-ի շրջանակներում հումքի ձեռքբերման հասանելիության բարձրացումը: Մյուս կողմից միջազգային պրակտիկայում կա նախադեպ, որի կիրարկումը Մաքսային միության տարածքում նոր հեռանկարներ կստեղծի հենց Հայաստանի համար:

Ադամանդ արդյունահանող շատ երկրներում (հատկապես Աֆրիկյան) կառավարությունները սահմանափակում են դնում հումքի արտահանման վրա, որպեսզի վերամշակող փուլը կազմակերպվի սեփական երկրում՝ բերելով ավելի մեծ ավելացված արժեք: Արդյունքի մասին վկայում են այդ երկրներում ադամանդի վերամշակման արդյունքում ՀՆԱ-ի ավելի մեծ ծավալ ապահովելու փաստը: Վաղ թե ուշ ԵՏՄ-ի տարածքում որդեգրվելու է այս քաղաքականությունը՝ հաշվի առնելով հումքի մեծածավալ արտահանման ԽՍՀՄ բացասական փորձը: Արդյուքնում վերամշակող արդյունաբերության կենտրոն լինելու հավակնություն կարող է ունենալ նաև Հայաստանը՝ վերոնշված մրցակցային առավելությունների շնորհիվ: Իսկ պաշարների առումով Ռուսաստանը աշխարհում առաջատարն է, չնայած ներկայումս վերամշակման տեսակարար կշիռը համաշխարհային վերամշակման մեջ կազմում է 4 %:

Ադամանդագործության զարգացումը ուղիղ համեմատական է նաև համաշխարհային շուկայում ձևավորված պահանջարկին: Ադամանդի նկատմամբ համաշխարհային պահանջարկի և առաջարկի աճի սցենարների համաձայն, որոնք ներկայացրել է միջազգային Bain & Company-ին, զարգացման ցանկացած սցենարի դեպքում կանխատեսվում է, որ պահանջարկը կգերազանցի առաջարկը: Կանխատեսումների համար հիմք են հանդիսացել պատմական զարգացման միտումները և հիմնական սպառման շուկաներում կենսամակարդակի կանխատեսումները: Հնդկաստանի և Չինաստանի դեպքում որպես առանձնահատուկ գործոն է դիտարկվում միջին խավի չափի աճը: Սա վկայում է, որ ոլորտում լճացում չի լինելու և առաջնային հումքի հասանելության ապահովումը վերամշակող երկրների համար գնալով դառնում է օրակարգային:

Հակոբ Սաֆարյան, տնտեսագետ